İsa Mehdioğlu. Alimlər, aydınlar, jurnalistlər və dilçilər dilmizi zibilləməyin! Əziz gənclər diliniz təhlükədədir onu qoruyun!

                                                                                                İsa Mehdioğlu.

    Alimlər,  aydınlar, jurnalistlər və dilçilər  dilmizi zibilləməyin!

         Əziz gənclər diliniz təhlükədədir onu qoruyun!

2014-cü ilin oktyabr aynın 23-də saat 10-da Az.T.V-də verliş gedirdi. Bakıda keçirilən türkdilli xalqların “sələflər və xələflər” adlanan simpoziumun iştirakçıları verlişdə çıxış edirdilər. Türkiyədən, Qazaxıstandan və Azərbaycandan olan dilçi professorlar türk dilinin keçmişi, bu günü və gələcəyi haqqında simpoziumun proqramından  danışrdılar.

Türk dilinin simpoziumuna verilən ad məni maraqlandırdı. 20-yə qədər türk xalqının elçilərinin keçirdiyi sinpoziumun adının ərəbcə “sələflər və xələflər” adlandırılması məni təəcübləndirdi. Fikir elədim ki, toplantıda birləşən bu qədər türk ellərinin heç birində ya bu sözün qarşılığı yoxdu, olsa da osözü ədəbi dilə salmağı endirmirlər. Fikirləşdikcə onların qarşılığı olan bir necə söz yadma düşdü.

“Sələf” sözünün yerinə ulu, qocaman. Keçmiş, dədə” sözlərinin birini, “Xələf” sözünün yerinə sonçu, dəvamçı sözlərinin birini uyğunlaşdırmaq olmazdımı?  Dilçilərimiz  tənbəllik edib hazırın nəzirinə qaçmasalar, azərbaycan dilinin anlamına uyğun bir çox gözəl başlıq düzəldə bilərdilər. Ama onu eləmədilər, çünkü mütilik qanlarındadır. Gəlmə, yad sözləri işlətməklə fəxr edirlər.

          Çıxış edənlərin söhbətlərinə fikir verdim. Danışıq zamanı ən çox ərəb-fars sözlərini işlədən Azərbaycanlı professor oldu. Bir cümləsini sizə çatdırım. “Türk xalqlarının I-ci qurultayının Bakıda keçirildiyi”münsibətilə məmnunluq hissi” keçirdim”.  Sayğılı dilçi professorum “münsibəyilə məmnunluq hissi” yerinə “qürurlandım” və ya “qürur duydum” deyə bilməzdimi?. Əlbətdə bilərdi. Ama istəmir.

Martın 3-ü 2015-də mədəniyyət kanalında Astranomiya elminə aid verliş gedirdi. Aparıcı alim filosof söhbətinin içində “göy cismlərii” dedi. Astronom alim  tez aparıcının söznü kəsərək göy cismi yox, “səma cismi” dedi. Guya ki, aparıcının yanlışlığını düzəltdi. Belə qandım ki, astronom alim demək istəyir ki, ədəbi dildə danışmaq üçün göy yox, səma demək lazımdır. Göy sözü bizim alimliyimizə ləkə gətirər. Niyə səma ədəbi olsun goy yox?.

 Bu ilə qədər hər hansı bir qəza üzündən xalqı yerindən köçürəndə  adamlar köçürüldü yada evlər boşaldı  deyilirdilər. İndi bütün televiziya və mətbuatlarda adamlar və ya evlər  təxriyyə” edildi deyilir və yazılır. Eşidəndə fikirləşdim ki iki azərbaycan sözü birdən ərəbin bir sözünə qurban getdi. Elə bil ki,sözü dəyişəndə dilçilərimiz bir-birinə xəbər verirlər. O saat hamı o sözü təkrarlayır. Bax budur bizim aydınlarımızın bağışlanmaz suçu. Budur bizim uğursuğluğumuz (bədbəxtliyimiz). Öz dilmizi bəyənmirik.

       Azərbaycanlı aydınlarımız yaxşı bilirlər ki, Azərbaycan xalqı uzun müddət ərəb-fars sıxıntıları (təziqləri) ilə qarşılaşmışlar. Hətda 200 il ərəbləşmə siyasətinin qurbanı  olmuşlar.Ama o zaman dillərini qoruya bilmişlər. Ən azı 7-8 yüz ildir ki, ərəb xilafətindən uzaqlaşmışlar. Ancaq dilin ərəb- farslaşması meyli sonralar daha surətlə getmişdir, və bu gün də gedir. Fikrimə inanmaq üçün Qurbaninin, Yunis İmrənin qədim mahnılarını, XI-y.y. yazılmış “Kutadqu bilik”, “Divanü luğətü Türk”əsərlərinin və 17- y.y-də yazəlmış “Dədə Qorqut” un  dilini bu günkü dilmizlə müqaisə edin. Görün onların dili bizim dilmizdən nə qədər təmizdir. Nə qədər sözü unutmuşuq.  Kutatqu bilik və divanü luğətü türk-ün mətnində yad sözlər 4-5 %-i təşkil edir. Dədə Qorqutun mətnində 15-17 %-i təşkil edir. Bu günkü danışığımızda gəlmə sözlər 40-50 %-i, bəzi yazar və yazıçıların əsərlərində 70%-ə yaxın sözlər işlənir.  Bu günün özündə də hər hansı bir yeni söz lazım olsa, həmin an bir yad sözü gətirib dilimizə calayırlar. Belə ki, bu il köçürmənin yerinə “təxriyyə”, Çəki yerinə “kilo”, dözümsüzlük yerinə “diskamfort”, basqı yerinə “insident”, kökəlmə yerinə “kompleks” və s. bir çox yad sözlər gəldi.Hər gün televizorda danışanlardan rezervasita, stres, ahtiv, passiv, sksport,import və s. Yüzlərlə belə misallar gətirmək olar. Əyər dilçilərmiz bu addımla getsələr, 50-100 ildən sonra ümumiyyətlə danışıqda azərbaycan sözləri olmayacaqdır. Bilmirəm  bizim doğma sözlərimizi xalq düşməni eləməklə bu dilçilərmizin, jurnalistmizin, aydınlarmızın məqsədləri nədir? Bizim aydınlar dədələrinin dillərini, ədəbi dildə işlətməkdən niyə utanırlar. Ama eyni anlamı verən gəlmə sözləri işlətməklə qürurlanırlar.

Mən başa düşürəm ki, hər şey yeniləşən kimi dildə yeniləşir. Zamanaya uyğunlaşır. Ancaq dil yeni-yeni yaranan yeniliklərlə, indiyə qədər olmayan  tapıntılarla (ixtiralarla) yeniləşər. Bununla da dil daha da zənginləşər. Ama  min illərlə işlədilən sözlərin tam eyni olan yad, sözləri gətirməklə yox. Özünün doğma sözlərini arxivə göndərmək, o sözlərin sahibi olan babalarımızın ruhuna təhqirdir. Eyni zamanda o xalqın sonu deməkdir.  Şübhəsiz ki, dilimizdə işlətdiyimiz sözlərin çevirməsi (tərcüməsi) olan, bu yad sözləri ədəbiyyata gətirən dilçilərlə, jurnalistlərdir. Bu gün işlədilən ərəb-fars sözlərinin 90%-nin dilimizdə qarşılığı var. Ama bədbəxtliyimiz odur ki, ədəbi dilə gətirməyə utanırıq, künc-bucaqda danışırıq.

Fikirimin doğruluğunu bildirmək üçün, televizor və çaplardan (mətbuatlardan)  götürülən bir-neçə sözləri aydınlaşdıraq. Televizyada bir dəstə aydınlar (ziyalılar) elin gələnəklərindən (adət-ənənələrindən) danışırdılar. Qız və oğlanlarmızın  tərbiyələri haqqında çəkişmələr (müzakirələr) aparırdılar. Çəkişmələrdə  iştirak edən aydınlarımzın hamısı qızlardan söhbət etdikcə bakirə qız deyə danışırdılar. Bakirə sözünün dilmizə çevirməsi pozulmayan deməkdir. Qız sözünün yanında bakirə sözünü işlətmək bizim qızlarımıza təhqirdir. Çünkü,bakirəliyini itirənə (qızlığı pozulana) eldə “dibsiz” deyilir. Tribunadan “qızlarımız bakirəliyini itirir”. demək yerinə, qızlarımız qızlığını itirir, Ya da ən gözəli dədələrmizin dediyi kimi “qızlarımız gəlin olur  demək daha gözəl olmazmı? “İntihar elədi” əvəzinə, özünü öldürdü demək, dilmizə alçaqlıqmı gətirir.

Ərəb sözü olan “məmnunam” sözü mənim dört doğma sözümü arxivə göndərir. Cümlənin elə, yeri olur ki, şadam, elə yeri olur razıyam, elə yeri olur qürurluyam, elə yeri olur sevinirəm sözlərinin yerinə həmişə bir söz, məmnun sözü deyilir. Səfir sözünün tərcüməsi elə “elçi” deməkdir. Arada künc-bucaqda hamımız elçi sözünü işlədirik. Ama ədəbi dildə deməyə utanırıq. 50 ildən çoxdur yüksək tribunalardan ərəb sözü olan “tərəfi- müqabiləm” deyilir. Söz hələ də doğmalaşmayıbdır. Həmin mənanı verən doğma “tərəfdaşam” sözümüzü deməyə niyə utanırıq. Aydınlarımız hər zaman söhbətlərində qürurla ərəb sözü olan müraciət sözünü işlədirlər. El, oba arasında,  müraciət elə əvəzinə, ona yanaş, ona de, ona gənəş, ona bildir sözləri  geniş işləndiyi halda, ərəbdən gəlmə sözü işlətməyə ehdiyac varmı? Yerindən asılı olaraq, bu sözlərin hər hansı birini, demək, nəyə görə ədəbi dil sayılmasın?

       Qanılmayan, tamamilə məntiqə uyğun olmayan nigahlandı əvəzinə evləndi demək olmazmı? Dədə-babalarmız həmişə tərcüməçiyə- dilmanc demişlər. Bu gündə qocalar dilmanc deyirlər. Tərcüməçiyə dilmanc deyilməsi nə üçün ədəbi dil sayılmasın. 70 ildir ədəbi dildə istehsal, istehlak, mədaxil, məxarc sözlərini işlədirik. Hələ də xalq bu sözlərə yiyələnməyiblər. Xalq hər danışan zaman öz doğma sözlərini işlədirlər. “Qazancım, xərcim və ya gəlirim, çıxarım” deyirlər. Bu sözləri öz dilimizdə ədəbi dildə də işlətsək, bizə utancmı gətirəcəkdir?                                “Dəqiq məzmun kəsb edir”. Cümlənin -4 sözündən 1-i azərbaycancadır.Əvəzində “Düzgün fikir yaradır”, desək olmazmı? Televizorda çıxış edən deyir: “Xəstə iltihab posesinə məruz qalır”. 5-sözdən biri azərbaycancadır. Bu qədər yad sözləri yığmaxdansa, bir sözlə, “yara irinləyir”  deyə bilməzdimi? Başı bəlalı “bölgə” sözümüz  unudulmaqdadır. Bölgələrimiz, bir zaman rayon oldu. İndi də region olubdur. Son zamanlar pis və yaxşı sözləri tamamilə unudulubdur. Əvəzinə mənfi-müsbət və ya neqativ-pozitiv sözlərini moda salıbdılar. Yayaq sözünü gənclərimiz bilmirlər. Artıq unudulubdur. Çünkü bu gün savadlı da savadszda ərəbləşibdilər, piyada deyirlər. Ədəbi dil xalq dilindən uzaqlaşdırılmasının səbəbini başa düşə bilmirəm.

Bir vaxtlar öz zəngin boxcalarını bəyənməyib, ərəb-fars sözlərini gətirib doldurdular. İndi də Avropa dillərini daşıyırlar. Başa düşmürəm, bu necə mədəniyyətdir. Bu necə ana dilini yaşatmaqdır. Dilə niyə bu qədər düşmənçilik edirlər. Bu gün dilmizdə işlənən gəlmə sözlərin 80 % dən çoxunun qarşılığı   dilimizdə var. Geniş xalq toplusu  işlədir, danışırlar. Elə ki, yazıya keçirik onları işlətməyə utanırıq, yad sözləri qürurla yazırıq. Bu xalqın kökünə balta vurmaqdır. farslaşdırmaq və ya ərəbləşdirmək siyasətini yeritmək bu azad vaxtımızda kimin xeyrinədir. Danışıqlarda geniş işlənən, ədəbi dilimizdə işlədilməyən, belə sözlərimiz lap çoxdur.  Ancaq uzunçuluq eləməyə ehdiyac yoxdur. Fikir aydındır.                                                                                                                                                     Minlərcə azərbaycan sözlərimiz qəsdən unutdurulur, Yerinə yad sözlər gətirilir. Bu gündə bu siyasət dəvam etdirilir. Özünün doğma sözünə xor baxıb, Kəsrəviçiliyin dəyirmanına su tökürlər.

Hamıya aydındır ki, türk dilində danışan bir cox xılqlar var. Demək şox xalqın da çoxlu sözü olar. Bizdə olmayan sözləri başqa türk xalqından götürmək, yad əcnəbi sözləri yığmaqdan daha düzgün olmazmı?.. Ancaq biz bunu etmirik, nə də yenisini yaratmaq üçün fikirləşmirik.

         Hörmətli dilçilər  jurnalistlər dilmizə yad sözləri doldurmağı dayandırın. Dilinizə hörmət eləyin. Dilə bu qədər müxənnətlik eləmək olmaz . gələcək nəsl sizə lənətlər yağdırar. Unutmayın ki, bir gün farslar sizə dilinizə etdiyiniz düşmənçiliyin acısını göstərə bilərlər.

        Azərbycan dilini sevən  bütün aydınlara gənclərə deyirəm, dilçilərmizin və jurnalistlərmizin yad sözləri gətirmələrinə qarşı çıxın. Çox şirin olan azərbaycan türkcəsini qoruyun. Yoxsa tezliklə latın dili kimi sizin də dilniz itəcəkdir.