NOVRUZ BAYRAMI HAQDA BİLGİ

Novruz bayramı və onun çərşənbələri haqqında yüzlərlə yazarlarımız, bir çox sanballı əsərlər yazmışlar. Hər bir yazar bu bayramın və çərşənbələrinin yaranmaları və törənləri haqqında bir çox, bir-birinə zidd fikirlər söyləmişlər. Ancaq yenə də bir çox qaranlıq məqamlar açılmamış qalmışdır və bu gün də qalır. Odur ki,Novruz bayramından danışan zaman ilk öncə bu bayramın yaranma zərurətindən və belə bir sistemli gələnəklərin yaradılma şəraitindən söhbət açılmasını, bayramda keçirilən ayinlərin hər hansı bir dinə  aid olub olmamasını, bayram gələnəklərini sistemli halda düzüb qoşan şəxsiyətin olub, olmamasını araşdırıb həqiqəti üzərə çıxartmaq məqsədilə, ilk öncə Novruz bayramının hansı dinə aid olduğunu üzə çıxartmağı məqsədə uyğun sayıram. Aydındır ki, Novruz bayramından söhbət gedən zaman araşdırıcılarmızın kimi,tanrıçılığa, kimi zərdüştliyə, kimi atəşpərəstliyə bağlayırlar. Bir çoxları da  Novruz bayramının köklərini təbiətdə axtarırlar. Bəzi yazarlar da Novruz bayramından öncələrdə iştirak edən ənəziz çərşənbələrin sonralar artırıldığını deyirlər.

Ancaq bu bayramın bizə qədər gəlib çatan gəlnəklərindən aydın olur ki, bu bayram və onun çərşənbələri təbiətlə, təbiətdəki varlıqlarla sıx bağlı  olsalar da, bu cür  bir-biri ilə  ilişgili gələnəyi olan bayram heç zaman öz-özünə ya təbiət təsirindən ya da kor-koranə  toplum tərəfindən yarana bilməzdi. Bu bayram hər hnsı bir dinə dayanan və yüksək təfəkkürlü  şəxs və ya şəxslər tərəfindən yaradıla bilərdi. Bu axtarış ideyası, bizdə tarixin  dərinlikləini varaqlamaq zərurəti yaratdı.

                                                                                    

                        Tanrıçılıq dini olubdurmu, olubdursa hansı xalqa aiddir?

                                           I-söhbət.

 Türk xalqlarının ulu törəmə kökləri çox geniş torpaqlara yayıldıqları və bir neçə qarışıq köklərin birliyindən yaranmış olduqları üçün, onların Tanrıçılığa olan dünyagörüşləri də müxtəlifdir. Tarixin bizə bildirdiyinə görə, türk dünyasında bir çox dinlər və bir neçə ilslrası (təqvimi)  olmuşdur. İlk öncələrdə hər bir törəmənin bir-birindən ayrı, tanrıları və bilqamısları olmuşdur.Qarışıq xalq olan türklər,  elə də Azərbaycan türkləri təşəkkül tapma tarixlərində bir neçə  dinlərə  tapınmışlar.. Bu dinlər bilqamıslarının (peyğəmbərlərinin) köməi ilə, ağızdan-ağıza keçərək, ağız ədəbiyyatlarında yaşamış  və zaman keçdikcə unudularaq tarixin səhnəsindən silinmişlər.

        L.Qumilyovun yazdığına görə şərqi türküstanda iki qədim din olan “Veyşu” və “Seyşu” dinləriyanaşı yaşamışlarr. Veyşu göy üzünün, əjdadların çıxdığı mağaraların, və hündür dağların inam tanrısıdır. Seyşu ruhların, şeytanların və cadugərlərin inam tanrısıdır. (L.Qumilyov “Qədim türklər” Bakı 1993 s.91). Türk dilinin ahənginə yatmayan tanrı adlarının olması, bu adların Çin kökənli olmasını göstərir. Görünür uzaq şərq türkləri bu inamı çinlilərdən götürmüşlər.                     Batı türküstanda  və Azərbaycan türklərində  tamamilə onlardan fərqli olanTanrıçılıq dini ən qədimlərdən bu bölgələrdə hakim din olmuş və zamanımıza qədər yaşamışdır. Bu dinin bəzi qalıqları hələ də yaşamaqdadır. Qəbilələr arasında birlik yarandıqca, bir bilqamısa ehdiyac  gərəkliyi  yaranmışdır. Bu ehdiyacı doğu türküstanda “Yalavac”, batı türküstanda isə “Bilqamıs” (hər şeyi bilən) adlanan Xızır ödəmişdir. Tanrıçılığın bir çox gələnəklərinin hələ də yaşamasına baxmayaraq, elm ocaqlarında tanrıçılıq dininin sistemli halda araşdırılması ilə çalışan bilginlərimizin olmasını .mən bilmirəm.

        Bəzi araşdırıçılar tanrıçılıqdan danışsalar da, bu məsələyə ötəri toxunmuşlar. Ən ulu dini dünyagörüşü olan tanrıçılıq inancının ilk yaranma tarixi bilinməsə  də . bir çox minillər ağız ədəbiyatı ilə eramızın VIII-yüzilliklərinə qədər yaşamışdır. VIII-yüzildə bir din kimi təmiz aradan çıxmışdır. Ancaq yad dinlərin təsirindən yaranan qadağalara baxmayaraq, onun bir çox gələnəkləri, oda-ocağa, torpağa, havaya, suya inamları, Nənəyə,  Anahadığa, Halanasına, Pəriyə, Ata ruhuna,Xortdana (Tanrıçılıq inancında Xortdan  qaranlıq dünya varlığıdır. Adama ziyan verməklə məşğuldur. Ölüləri yeməklə yaşayır. Zərdüştlükdəki Divin oxşarıdır.)  tapanaqları və başqa gələnəklərə inamları xalq arasında hələ də yaşayır.

        Tanrıçılığın ənəziz, uğurlu tapanağı olan dörd varlığa ( oda, torpağa, havaya suya) inamı ən ibtidai çağlardan  olmuş və bu gün də bu tapanaq yaşamaqdadır. Odun müqəddəs rəmzi olan buta hələ də müqəddəs varlıq kimi, evmizi və məişətmizi bəzəyir. Butanın müqəddəsliyi bu gün də xalq arasında qorunur və yaşadılır.

        Buta nədir?  Buta çıra yanan zaman, onun haqqa sarı uzanan alovudur. Açıq havada yanan çıranın sərin mehdən əyilmiş dilidir. Buta, Tanrının insanlara göndərdiyi işıq istilik qaynağıdır. Xızırın əlindən sevgililərə verilən, onların yollarına  işıq salan, onları bir-birinə qovuşduran, ocaqlarına istilik verən, Tanrı zərrəciyidir. “Buta” Tanrının çırasıdır.

Dastançılarımız Butanı badə ilə yanlış salaraq, onu aşiq-məşuqa içirdirlər.  Bəzi yazarlarmız butanı islamlaşdıraraq yazırlar ki, “ bu ənənə  daha çox islam görüşləri ilə bağlıdır.” Yəqin onlar unudurlar ki, islamda od cəhənnəm rəmzidir. Tanrı butanı insanlara Xızır ilə göndərmişdir. Butanın od rəmzi olmasına inanmaq üçün. Heç bir izahata ehdiyac olmadan qədim və indiki sənətçilərmizin sənət əsərlərində Buta şəkillərinin formalarına baxıb nəticə çıxartmaq daha düzgün olar.

           Tanrıçılıqda ilk əsas fəlsəfi dünya görüşü  işıqla qaranlığın. Mübarizəsidir. İşığın göydən gəlib adamlara uğur gətirdiyi, qaranlığın yerdən şıxıb, adamlara yaramazlıq gətirdiyi düşünülür. İşıqla qaranlığın mübarizəsinin nişanələrini biz bu gün nağıllarda hələ də yaşadığını görürük. Bu ideya Məlik Məmməd və digər nağıllarmızda hələ də yaşayır. Tanrıçılıqda işıqla qaranlığın mübarizə ideoloqiyasından yaranmış olan uçmaq (Cənnət) və qaranlıqdan var olan Damodu (Cəhənnəm)  dini dünyagörüşü xalq arasında uzun müddət yaşamışdır. Tanrıçılıq mifaloqiyasına görə, ulu Tanrı adamları və Xızırı  dağ mağaralarındakı palçıqdan yaratmışdır. Bəzi rəvayətlərə görəXızırişıqlauçmaqdan(cənnətdən)gəlmişdir. Tarixin dediyinə görə uzaq keçmiş dönəmlərdə                                                                                                                                                                                         ulu türklər özlərinin Xaqanbəylərini və Tanrıxanlarını seçən çağlarda onları, odun, alovun bir çox   gələnəkləri ilə sınamışlar və sınaqdan çıxa bilənləri özlərinə Xan-Xaqan seçmişlər.                             Yeri gəlmişkən “xan” sözünü bizim dilçilərmiz fars sözü olduğunu deyirlər. Lakin çox köhnə dönəmlərdən gələn bir çox nağıllarda (miflərdə) , Xan sözünün yaradıcı anlamında işlənməsinin şahidi oluruq. Belə ki: Doğu türklərin adamın yaranması haqqında olan bir nağılında (mifində) “Heç nə yoxkən, ucsuz-bucaqsız olan  hava, su və Qaraxan var idi və Qaraxan, qadını “Ağ Ananı “ yaratdı” deyilir.(N.S.Banarlı “Türk ədəbiyatı tarixi” İstanbul 1971.s.12)  Bu əfsanənin bəlkə on min ildən çox yaşı var.  Çox ehtimal ki, türklərin ilk dini dünyagörüşündə  Qaraxan yaradıcı yer (torpaq) anlamında işlənmişdir.  Yəni ilk öncə hava, su və yaradıcı yer var idi deyilir. Bu gün də Türkiyə   türklərinin ədəbi dillərində yerə Qara deyilir. R. Allahverdi yazır: ”Qara xan Xaosu simvolizə etdiyindən Xaosu səciyyələndirən mifaloji funksiyaları özündə cəmləşdirir”. (R.Allahverdi “Təqvim mifləri və Novruz” B. 2013 s.55) Mənə görə R.Allahverdi bu fikiri çox düzgün və yerində işlətmişdir. Burada yerin ilk xaotik yaradılışı nəzərdə tutulur. Ə. Xaqani də şeirlərinin birində yeri “qara” adlandırır. (Xaqani “Seçilmiş əsərləri” Bakı 1956 s.66)

       Mahmud Qaşqarlı da, “qədim türklər Tanrıya Tenqrixan demişlər”, deyir. Burada da xan yaradıcı anlamında işlənmişdir.Yəni yaradıcı tanrı demişlər. Demək Qaraxan anlamı                             “yaradıcı yer” anlamında işlənmişdir. Demək bu mifdə maraqlı bir dünyagörüşü ortalığa çıxır. Bu mifdə yer yaradıcı varlıq kimi iştirak edir. Belə bir dünyagörüşü heç bir dində yoxdur.

       Sonralar həmin mifin (nağılın) araşdırıcıları və bir çox yazarlar, obrazı mifoloji baxış kimi qələmə alan zaman, yanlış olaraq Qaraxanı (yaradıcı yeri) yerdən ayraraq,  sərbəst bir tanrı adı kimi vermişlər və “Tanrı Kayra Xan” kimi yazmışlar. Qaraxan yerin simvolu olduğu unudulmuşdur. Bununla da nağılın doğallığı (təbiliyi) öz dəyərini itirmişdir.

       Adamın yaranması haqqında Qafqaz türklərinin mifologiyasında deyilir. Ulu Tanrı Qaf dağının günəşi bol olan mağarasındakı palçıqdan qadını yaratdı. Qadına incəlik, gözəllik verdi. Günəş az olan mağaranın palçığından kişini yaratdı, ona güc qüvvət verdi və qadını qoru dedi. (Bəzi ədəbiyatda Savalan dağındakı süd gölündən M. Seyidov). Göründüyü kimi Azəraycanda da adamın yaranması haqqında bir neçə yönümlü (yozumlu) miflər (nağıllar) yaşayır.                                                                                                                                                                                                                                         .Ama nə səbəbdənsə mifoloqlarımız şərqi türküstan nağıllarını əsas qaynaq olaraq götürürlər.                Azərbaycanda dini inancların  araşdırıcısı olan alimlərmizin əsərlərində Tanrıçılıq inamından demək olar kı, heç danışılmır. Danışldıqda da yalnız orta asya türklərinin inamlarından danışılır.Tarixçilərmiz unudurlar ki, Qafqaz və önasya türklərilə, ortasiya türklərinin törəmə kökləri müxtəlif oldənduğu kimi, ilk dini inam yolları da müxtəlif olmuşdur. Tarixçi-arxeoloqlar bu haqda çox söz deyə bilərlər. Ancaq susmağa üstünlük verirlər.

Tanınmış tarixçi, dilçi, dinçi. araşdırıcı alimlərmizin (Bahaəddin Ögəl, Fazil Mustafa, Nizami Cəfərov, Ziya Göyalp, Abdulkadir İnan və. b.) hamısı  Türkün tarixindən və dinindən danışan zaman həmişə ilk başlanğıc kimi şərqi türküstandan başlayırlar. 5 min il tarixə malik olan Altay mədəniyyətindən danışırlar. Bibliyada  adı çəkilən və Bibliyanın ilk xəritəsinə düşən, 8 min illik tarixə malik olan, Türükkü dövlətindən, Urmiya dağlarındakı. Mixi yazılarında adları çəkilən Hunlardan onların tarixlərindən danışmırlar. Görəsən niyə susurlar.?

         Tanrıçılıqda işıqla qaranlıq vəhdət təşkil edir. İşığın getməsi qaranlığı yaradır.Tanrıçılıqda Ata inamı Tanrı inamı ilə yanaşı tutulur. Ölü və onun qəbri müqəddəs sayılır. Uluların qəbirlərinə ziyarət edilir. Bu gün də xalq arasında bu ənənə yaşayır.

       Yeri gəlmişkən bildirmək lazımdır ki, İslamda ölü müqəddəs sayılmır.  İslam şəriətinə görə, qəbrə ziyarət etmək günah sayılır. Qəbir itməli, yox olmalıdır deyilir. Qurani- kərimdə deyilir: “(Ey qafil insanlar! Çoxluq ilə öyünmək sizi o qədər şirnikləndirdi ki, hətda qəbirləri ziyarət vetdiniz”.(102/ 1-2).  Sonralar ərəblərin ulularının qəbirlərini müqəddəs saymaları,  çox güman kı, islamiyyətə türklərdən keçmişdir.

       Tanrıçılıqda insanla təbiət vəhdət təşkil edir. İslamda isə insanın vəhdəti axirətlə əlaqəli yaradılır. Tanrıçılıqda insan özünü axtarır. İslamda insan bəndələşir. Tanrıçılıqda dünya sevilir. İslamda axirət sevilir. Tanrıçılıqda dünya əbədiləşir. İslamda dünya faniləşir.Tanrıçılıqda görünən bütün göy üzü Tanrı sayılır. İslamda zeytun ağacının budağındakı zeytun yağından yanan alov Allah sayılır.

        Tanrıçılıqda Günəş Tanrının qızı ,Ay isə oğlu hesab edilir. Eyni zamanda adamların ilk yaradıcısı qız qadın olur. Qadın yönəmli olan günəş öz ruhunu, istiliyini qıza verir.  Tanrıçılıqda insan obrazının Günəş və Ayla əlaqələndirilməsi tanrıçılıq ideologiyasında insanın Tanrıya yaxınlığının göstəricisidir. Belə bir baxış heç bir dində yoxdur.

       Tanrıçılıqda  Günəş Tanrı sayılmır o,Tanrının qızı hesab edilərək, uğurlu varlıq sayılır.

Tanrıçılıq mifaloqoyasında Günəş hər axşam yatağına gedəndə,  o günü yerdə nə qədər  uşaq doğulmuşsa,o qədərdə ulduz doğur. Ölənlərin də ulduzları göydən sürüşüb ölülər dünyasına gedir.   Onların haqqında da bir çox əfsanələr yaradılmışdır. Tanrıçılıq mifologiyasında deyilir ki, ulu Tanrı qızı günəşə dedi ki, yerə od göndər orada olan insanlar istifadə edib, məni tanısınlar. Od yerə enən zaman ruhunu  qızda gizlətdi. Həmin gündən də odun ruhu qızda, qızın ruhu odda yaşayır. Bu inama görə, odun qoruyucusu olan qızlar uğurlu (müqəddəs) sayılmışlar. Zamanımıza qədər gələn bu mif Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsinin özülünü yaradır və eyni zamanda tanrıçılıqda əsas ideya olan üçlüyün (Tanrı+od+insan) vəhdətini  yaradır.

          Od Tanrının insanlara verdiyi qutsal hədiyyə kimi qəbul edilir. Odun üstündən keçməklə, oda nəfəsi verməklə insanda acını, dərdi- bəlanı oda vermək ümidi yaranır. Hər bir acını, tuşu oda danışmaq uğurlu yozum sayılır.

         Azərbaycanın qərbi-qüzey bölgələrində  I- yüzillikdən  xristianlıq yayılsa da, Tanrıçılığa qadağalar qoyulmamışdır. Uzun illər hər iki din yanaşı yaşamışlar. Ona görə də qərbi-qüzey azərbaycanda Tanrıçılıq bu günə qədər yaşamışdır. Borçalıda tanrıçılıq ”Qaranər ocağı” adı ilə hələ də yaşayır.

        Bundan başqa semit dinlərində  bütün varlıqları  Allah səbəbsiz yox yerdən “ ol” deyərək yaradır. Tanrıçılıqda Tanrı nəyi yaratsa, hər hansı bir səbəbdən istifadə edib yaradır. İslamda Tək Allahın dörd “Mələyi” buyruqcusu olur. Tanrının da dörd “Əyəsi” buyruqcusu var. İslamda Allah şeytanı oddan yaradır. Tanrı şeytanı (Erliyi, Azanı) torpaqla sudan yaradır. İslamda Allah Cənnəti və Cəhənnəmi məkanı bilinməyən bir yerdə yaradır. Tanrıçılıqda göyün 7-ci qatı  Cənnətin (uçmağın),  8-ci qat tanrının  taxtıdır. Tanrı Cəhənnəmi (Damodunu) yerin altında yaradır. Tanrıçılıqda  od müqəddəs varlıq sayılsa da, üstündə məbəd tikilmir.

        Od insanların ilk sivilizasiyasına önəmli yardımlar etsə də, insan həyatının ayrılmaz bir hissəsi olsa da, islam dini onu şər qüvvə kimi qəbul etmiş və İblisin odan yarandığını elan edərək. Odun cəhənnəmdən ibarət olduğunu, göstədmişdir. Çox hallarda oda cəhənnəm deyilməsi, bir çox quran ayələri ilə təstiqləmişdir.

         İslam imperiyası Azərbaycana  basqın edən zaman  ilk  dönəmdə Xristiyan türklərin dininə toxunmamışlar. Ancaq  1060 ildən sonra, xristian  türklər də Alp Arslanın fərmanı ilə müsəlmanlığı qəbul etmişlər. Xristian türklərin az bir payı Tiflisdə, Borçalıda və qarabağda 1733 ilə qədər dinlərini  yaşatmışlar. Rus çarının 1733-cü ildə verdiyi fərmandan sonra  türklər təmiz islamlaşmışlar. Uzun müddət xristianlığı yaşadan türklər,tanrıçılıq ənənələrini də olduğu kimi yaşatmışlar.

         Bir çox ideoloqlar Tanrıçılığı çox tanrılı din kimi qəbul edirlər. Ancaq Tanrıçılıq dünyagörüşü tək Tanrı varlığına əsaslanır. Rəfiq Özdək yazır: “Qədim türklər üçün Günəş, Ay və Ulduzlar Tanrı deyil, sadəcə çox əziz varlıqlardılar. Tanrı isə kainata hakim olan bütün göy üzü idi.”....  “Göy Tanrı dünyəvidir, təkdir. Şəfəqi söndürən, bitgilərə həyat verən, insanlara can bəxş edən, istədiyi zaman da geri alan, cəzalandıran, əfv edən odur. O hər şeyi görür, bilir, onun iradəsinə qarşı çıxmaq olmaz. Türk millətinə xaqanı o təyin edir. Xaqana güc verən də odur.” (R,Öztürk “ Türkün qızıl kitabı” Bakı 1992.s 13) . Göründüyü kimi islam dininin inancı ilə eyni səslənir..                                                                      

         Tanrıçılığın ilsırası (təqvimi) 21 Dekbrda başlayır. Günəşin ilk doğum günü kimi gəlişi bayram edilir. Bəzi türk elatlarında  Günəşin doğum günü  bayramını hələ də yaşadırlar.  Azərbaycanın lənkəran-Masallı bölgəsində, başqa türk xalqlarından  Qaqauzlar və Orta asyanın bir neçə türk xalqlarında Günəşin doğum günü bayram edilir.

       Tanrıçılıq inancında Tanrı hər şeyi xas günü yaratmışdır deyilir.1-ci xasda günəşi yaradır..2-ci xasda torpağı yaradır. 3-cü xasda havanı yaradır. 4-cü xasda suyu yaradır. Bununla da təbiətin tamlığını, yetginliyini başa çatdırır.( Bu rəvayəti Firdovsi şahnamə əsərində çox gözöl ustalıqla nəzmə çəkməşdir.)  5-ci xasda təbiət varlıqlarlnın hamısını yaradır. 6-cı xasda dağlardakı, dərələrdəki köhnəlmiş, qoxumuş  palçıqlı mağaralardan erkək və dişi olmaq üzrə adamları yaradır. İlk öncə günəşin istiliyi çox düşən mağaradan qadını yaradır. Qadına gözəllik, incəlik və isti cazibəlik verib, ovcuna palçıq qoyur və sevib, sevilməyi özün yarat deyir. Üzü quzeyə olan, istilik az düşən mağaradan kişini yaradır. Ona güc, qüvvət və dözüm verib qadını qoru deyir. Kişinin də ovcuna palşıq qoyub , özünə xoşbəxtlik yarat deyir. Bu əfsanədə olduqca canlı məntiqin olması çox aydın görünür. Erkəyin və dişinin müxtəlif istilikli mağaralardan yaranması və Tanrının ovuclarına palçıq qoymasından yaranan canlı məntiq, heç bir xalqda və heç bir dində yoxdur. Tanrının vəhdəti-vücud fəlsəfəsi bax budur. Bu sözlər mif olsa da, nə qədər həyati və canlıdır. Bütün yaşam yolları, xoşbəxtliklər, həyat eşqi, sevib-sevilmək, adamların özlərinin, xüsusilə də qadınların əllərindədir deyilir. Çünkü mifdə Tanrı sevib-sevilmək palçığını qadının ovcuna qoyur. Tanrıçılıqda qadın ənəziz uğurlu varlıq, kişi isə onun qoruyucusu sayılır. .

        Bəs belə olan halda Tanrı dininin peyğəmbəri (bilqamısı) olmuşdurmu. Olmuşsa o kim ola bilər?.

        Mahmud qaşqarlı peyğəmbər əvəzinə “yalavac”sözünü işlədir. O deyir: ”Uca yalavacımız (peyğəmbərimiz) “Türk dilini öyrənin buyurmuşdur.” (Rəfiq Özdək. “Türkün qızıl kitabı”.Bakı 1993.s17)  Göründüyü kimi, doğu türklərində peyğəmbərə “yalavac” deyilmişdir.Ancaq ön asya və azərbaycan türklərində bu söz işlənməmişdir. Onun əvəzinə  Bilqamıs deyilmişdir. Bilqamıs-hər şeyi bilən-  sözünün anlamı qafqaz türklərində aydın başa düşülür və fars sözü olan Peyğəmbər sözünün tam mənasını verir.

         Tanrıçılıqda göy rəng göyün rəmzi kimi qəbul edilərək müqəddəs sayılır. O səbəbdən də yerdəki göy rənglərdə müqəddəs sayılır. Yazılı qaynaqların bildirdiklərinə görə Əmir Teymur taxtını göy mərmər daşın üzərində qurdurmuşdur. Həmin daş əmir Teymurun türbəsində saxlanılır. Rəvayətə görə xızırın əyin paltarı, bığı gözü,atının rəngi göyün rəngində mavidir.

         Bəzi türk ellərində  ulu Tanrının qulluaçolarına “Əyə” demişlər. Beləki, R Allahvsrdi yazır: “...mifoloji mətinlərdə Su əyəsi, Yel əyəsi və s. tanrıçılığı əks etdirən görüşlərə tez-tez rast oluruq. Bu əyələrin hamısı heç şübhəsiz əsgi türk tanrıçılıq sisteminin izləridir” . Bu məntiqə də inanmaq olur, ona görə ki, Semit dinlərində Allahın qulluqçularına Mələk deyilir

         Türk mifologiyasına görə, ulu Tanrı kainatı,dünyanı, onun varlıqlarını, o cümlədən Adamı xas günü yaratmışdır. Xızır və onun atı mağaradan və ya göydən xas (çərşənbə) günü gəlmişlər. Xas (çərşənbə) gününü islam dini nəs gün, şeytan günü elan eləsə də, türk xalqının gələnəklərində həmişə ənəziz gün kimi qorunmuş və əzizliyi bu günə qədər saxlanılmışdır. Çərşənbənin əzizliyi (müqəddəsliyi) bu günkü bayatılarımızda və başqa məişət varlıqlarmızda  hələ də yaşayır.

         Xızırın göy atını minib təbiəti canlandırması, dörd ünsürləri (od, torpaq, hava, su) növbə ilə çərşənbə (Xas) günlərində canlandırması, gecə ilə gündüzün bərabərləşən vaxtı, təxminən ilin gəlişindən asılı olaraq martın 16-20-i arası axır çərşənbə gecəsi Çilənin çıxması, yazın gəlməsini qarşılayan insanlar “çilə gecəsi” keçirirdilər. Bu gecədə, insanlar şadlıq edərək, səhəri açırdılar. Bununla da, əzab-əziyyətli olan Çilə mövsimi yola  salınırdı. Zərdüştlük dini qəbul edildikdən sonra, Günəşin doğum bayramı və Xızırın gəlmə bayramı götürüldü onun törən qaynaqları zərdüştlüyün yeni il bayramına keçdi. O gündən də Martın 21-i yeni il bayramı şənliyini edirlər. Çərşənbələrdə edilən mərasimlər yenidən təkrarlanır. Süfrəyə 7 cür yeməklər qoyulur. Gələn qonaqlar Novruz (yeni il) şərbəti içirlər. Məhllələrdə şənlik yığıncaqları keçirilir. Kəndirbaz, kosa-keçəl- Keçi oyunları oynanılır. Bununla da Novruz (yeni il), bayramı başa çatır.

       Tanrıçılıqda Günəşin də insan kimi doğulmasınavə doğmasına inanılmışdır. Onun  gənc, ahıl və qocalmasına inanmışlar.Tanrıçılığa görə Günəş Tanrının qızıdır. Dekabrın 21-də doğur, Martın 21-də gənc qızlar kimi gözələşir, təbiəti də gözəlləşdirir və hər bir gözəlliyə sahib olur. İyunun21-də ahıllaşır, dünyaya bol məhsullu ana qayğısı göstərir. Təbiətin nemətlərini bollaşdırır.Sentyabrın 21-də qocalır tədricən gözəlliyini, taqətini itirir  Mart ayında ilaxır xas gecəsi ölür. Yeni gənc günəşin doğması Martın 21-ndə baş verir. Günəşin doğmasını mahnı ilə qarşılayırlar.

                             Gün çıx, gün çıx!

                              Kəhər atı, min çıx!

                              Keçəl qızı, evdə qoy.

                              Saçlı qızı, götür çıx!

                                    *******         

 Azərbaycanın bəzi bölgələrində və bəzi türk xalqlarında bu gündə Dekabrın 21-ni bayram sufraları ilə qarşılayırlar. Orta asya türkləri Tatarlar Dekabrın 21-ni günəşin doğum günü kimi bayram edirlər. Yuxarda yada saldığım mahnını öz ləhcələrinə uyğun oxuyurlar. Novruz bayramında keçirdiyimiz törənləri burada da keçirirlər. Bu  bayramda keçirilən bir çox qocaman törən gələnəklərinin olmasına güvənərək, onun Xızır ilsırası zamanı yaradıldığını güman etmək olar. Cünkü Novruz bayrmında Xızır 6 xasda (çərşəmbədə) dalbadal iştirak edir.

Çilə mövsümünün gəlişi olan 21 Sentyabr haqqında Cingiz Qacar yazır: “Qədim Türklər Sentybr aynın 21-də bayram şənlikləri edərdilər.Türklər barış və dinclik  Tanrısı olan Romanonun şərəfinə cox təntənəli bayram keçirərdilər”.(C. Qacar “Vıydayuşşiysya sını drevnoqo, srednoqo Azerbaycana. Baku1995.s.11)

Göründüyü kimi vaxtı ilə, çilə  mövsümünün gəlişi bayram edilmişdir ki. soyuğu, boranı gətirən sərt tanrı Romanonu yumşaltsınlar. O da qışı yumşaq keçirsin. Ancaq sonralar gəlişi  unudulmuşsa da, gedişi unudulmamışdır. Bu gün də xalq onun gedişini ilaxır çərşənbəsilə, çilənin çıxmasını bayram edirlər. Bəzi yazarlar (müəlliflər) (Mehmet Rıntım) “çilə sözünü fars mənşəli hesab edirlər 40 say mənasını verən söz kimi qəbul edirlər. Ancaq Borçalı Türkləri araslnda bu gün də çilə ilə əlaqəli çox sözlğr yaşamaqdadlr. Çilə sözü qocaman Türk sözü olub əzab-əziyət mənasını verir. Hər hansı bir azarı və ya yası olan adama bəzən çiləlidir deyilir. Bu gün də hər hansı bir əziyətdən qurtarmaq üçün, yeriməyən uşaqların sağalması üçün niyıt edib çilə çıxardırlar. Çilənin çıxarılması üçün 40 sayının (40 qaşıq suyun) olması da tanrıçılıqdan qalma gələnəkdir.

        Borçalı elatında 1950-illərə qədər yaşlı nəsl Tanrıçılıq ilsırasını işlədirdilər. Bu  gün unudulmuş, ulu türk tanrəçılıq ilsırasının günlərini və aylarını bacardığım qədər sıralamağa çalışacağam ki, tarix kimi  gələcək nəsl üçün yadigar qalsın.

       Ulu dədələrimizin həftə (yeddilik) günləri. Aşağdakılar olmuşdur.  Çağdaş  günsırası ilə, Bazar-“Bazar”, Bazarertəsi- “bazarertəsi”, Çərçənbəaxşamı- “Xasaxşamı”, Çərşənbə-“Xas”, Cüməaxşamı-“Xasertəsi”, Cümə-“Tək gün“,Şənbə-“Bazaraxşamı”.

           Onu qeyd edim ki, türk kökənli hökmdarlar, yazarlar, aydınlar  uzun illər farslaşmaya və ərəbləşməyə  böyük meyillik göstərmişlər və bu gün də göstərirlər. Lüğətlərdə bir çox türk sözlərinin ərəb və fars sözləri kimi verilməsinin şahidi oluruq. O cümlədən də ulu türk  sözü olan xas (təmiz) sözünü yazarlarımız hər yerdə ərəb sözü kimi göstərirlər. Doğrudur xas sözü ərəblərdə də var. Ancaq onlarda tamamilə başqa mənada işlədilir.( Xüsusilik, ayrıca, əlahəddə)  mənasında işlənir. Xas sözü ərəblərdə heç zaman müqəddəslik mənasında işlənmir. Ona görə də demək olar ki, yazarlarımız yanılırlar. Bu sözlərin oxşarlığı təsadüfdür.

         Tanrıçılıq dünyagörüşünə görə, yer iki uclu olmuşdur. Günəş 6 ay  yerin bir ucunu, 6  ay da, o biri ucunu isidir və işıqlandırır. O səbəbdən də,  Xızır ilsırası (təqvimi), 2 mövsimə, isti və soyuq mövsimə ayrılmışdır .Günmüzün ilsırası (təqvimi) ilə 21 martdan 20 sentyabra qədər olan 6-ayı Xızır (qızqın-isti) mövsimi, 21 Sentyabrdan 20 marta qədər olan 6 ayı Çilə (çətinlik-əziyyət) mövsimi adlandırılmışdır. Ayların, günlərin adları da olmuşdur. Tanrıçılıq ilsırasını Borçalı bölgəsində xalq son zamanlara qədər yaşadırdılar.Yaşlı adamlar öz aralarında o təqvimi işlədirdilər. Qafqaz iqliminə çox uyğun təqvim olduğunu deyirdilər.

        Tanrıçılıq ilinin başlanğıcı, çağdaş (müasir) ilsırası (təqvimlə) ilə Dekabrın 21-də Günəşin ilk doğum günü başlayırdı. İlk gün bayram edilirdi. Izır ilsırasıbelədir. İlk ay, Dekabrın 21-dən, Yanvarın 30-na qədər 40 gün Böyük Çilə ayı sayılır. Yanvarın  31-dən, Fevralın 20-nə qədər Kiçik çilə. Fevralın 21-dən Martın 20-nə qədər Bozay, Martın 21-dən, Aprelin 20-nə Danaqran ayı, Aprelin 21-dən Mayın 20-nə, ”Yağmur”ayı, Mayın 21-dən İyunun 20 “ Yaylım”ayı, İyunun 21-dən İyulun 20-nə “Peşqut”ayı,  İyulun 21-dən Avqustun 20-nə “Qorabişirən” ayı, Avqustun 21-dən Sentyabrın 20-nə “Quyruqdoğan”ayı, Sentybrın 21-dən Oktyardn 20-nə “Xırman” ayı, Oktyabrın 21-dən Noyabrın 20-nə “Dəyirman”ayı, Noyabrın 21-dən, Dekabrın 20-nə qədər “Qurov”ayı deyilir.

         Tarixçi M.M.Yusifov doğru olaraq yazır ki, “əvvəllər mövsüm bayramı kimi qeyd olunan bahar (yaz) bayramı zaman keçdikcə tədricən yeni yaranmış dinlərlə bağlanaraq, yeni il bayramı olmuşdur.”(R.Allahverdi. Təqvim mifləri və Novruz. Bakı .20013. s.104)

M.Təhmasib Novruz bayramının ilk yaranışının tanrıçılıqdan gəlməsinə işarə edərək yazır: “Lakin müqəddəs hesab olunan şeyin üstündən tullanmaq, ağırlıq-uğurluq, azar-bezarı onun üstündən tökməzlər. Demək ki, bu mərasimdə odun müqəddəsliyinə yox, azar-bezarı yandırıb məhv etmək qüdrətinə malik, əlamətləri yaşamaqdadır. Başqa sözlə deyilsə, bu mərasim atəşpərəstlikdən çox qədimdir. O dövrdə hələ od müqəddəsləşdirilib məbud dərəcəsinə qaldırılmamışdır” (M.Təhmasib. seçilmiş əsərləri I-cild.Bakı 2010.s.113)

         Yazar C. Qasımov bir çox təstiq edici dəlillər gətirərək  yazır: “ Əminliklə qeyd edirik ki, zərdüştlüyün izləri də Novruzda bu və ya digər dərəcədə qorunub saxlanır....Odu Zərdüşt və ya atəşpərəstlər kəşf etməmiş (yaratmamış), o zamana qədər mövcud olanı müqəddəsləşdirmiş din səviyyəsinə qaldırmışlar. Müasir tədqiqatlar göstərir ki, oda inam hələ tanrıçılıq dövründə də olmuş, lakin din səviyyəsinə qalxmamışdır”.(R. Allahverdi.Təqvim mifləri və Novruz. Bakı. 2013.s.106)

Tarixcilərin yazdıqlarına görə Y.Y.İ-dən öncə 505-ci ildə Zərdüşt dinini qəbul edən fars hökmdarı, Cəmşid Avesta ilsırasını yaradan zaman onu Xızır mövsümünə salmışdır. Bu yeni ilsırasını fars dövlətinin rəsmi ili kimi qəbul etmişdir. Xızır mövsüm bayramının adını farslaşdıraraq “Novruz” (“Yeni gün-yeni il”) bayramı adlandırmışdır.

        Zərdüştlük dinini qəbul edən türklər,  21 Mart mövsüm bayramını yeni il bayramı kimi qarşılamışlar. Xristianlığı qəbul edən türklər,  xristianlıq ilsırasına uyğun 9 martı özlərinin mövsüm bayramı  etmişlər. Xalq 9 Marta həsr edilmiş mahnılar da yaratmışlar.

                               “Gəldi martın doqquzu,

                                 Bayram etdik Novruzu”.  Dalısı unudulubdur.

          Rusların tabeçiliyindən sonra da həmin mövsüm bayramını 21 Martda etmişlər və bu gündə həmin ilsırası dəvam etməkdədir. 

Uzun illər fars dövlətinin tabeliyində yaşayan güney və xəzərətrafı türklər zərdüştliyi qəbul edərək özlərinin milli ilsıralarını,  bilqamıslarını və bayramlarının adını unudmuş, fars ilsırasını və  fars  bayramını”işlətmişlər.  Ona görə də qədim mövsüm bayramı olan Xızır bayramını bu gün  zərdüştlükdən qalma yeni il bayramı kimi qarşılayırlar.

          Bir şox yazarlar (müəlliflər) ədəbiyyatlarmızda odun (alovun) müqəddəsliyini Zərdüştlüklə əlaqələndirirlər. Onu qeyd edim ki, Zərdüştlükdən öncəki tanrıçılıqla əlaqəli olan, abidələrində alov tək dilli, Zərdüştlük abidələrində isə alov üç dilli göstərilir. Bunların fərqinə varmayan tarixçilərimiz hər ikisini də Zərdüştliyə aid edirlər. Mənim gəldiyim inamıma görə, bir dilli alov rəsmiləri, yəni “buta”  tanrıçılıqdan qalma inam nişanəsidir. Üç dilli alov rəsmi isə Zərdüştlüyün inanc nişanəsidir. Bundan başqa da Tanrıçılıqda Göyün göy rəngi, elə də yerdəki göy rənglər  müqəddəs sayılırlar. Zərdüştlükdə  isə ağ rəng müqəddəs sayılır. Tanrıçılıqda qəbrə inam var. Qəbir ənəziz inanc yeri sayılır. Zərdüştlükdə isə qəbrə inam yoxdur. Bu dediklərimizin hamısı Novruz bayramında ənəziz inam kimi yerinə yetirilir. Bu gələnəklərin yerinə yetirilməsi Novruz bayramının zərdüştlükdən öncə olan tanrıçılığın yadigarı olduğunu göstərir.  Zərdüştlüyün müqəddəs kitabı olan Avestanın heç bir yerində Tanrının adına rast gəlinmir. Avestada kainatın yaradıcısı Hürmüzdür. Ancaq bütün türk dünyasında Tanrı sözü müqəddəs varlıq kimi hər an işlənir.
Tanrıçılıqda bayramlar aşağdakılardır.1) 21 Dekabr günəşin doğum günü  tanrıçılıq inancının yeni ili. 2) Fevral aynın 2-3 xası (çərşənbəsi ) Xızırın doğum günü. 3) 21 Mart Yaz mövsüm bayramı (Novruz bayramı). 4) 21 Sentyabr Romano-Çilə (Qış) bayramı.  
 Tanrıçılıq inancında  iştrak edən Xızır kimdir. O şəxsiyətdir yoxsa mifdir. Bu haqda 2-ci söhbətdə dəvam ediləcəkdir.