Hüseyin Cavidin 120 illik yubleynə həsr edilmiş,“Cavidşunaslıq”
kitabında, H. Cavid əfəndinin “ Şeyx Sənan”dram əsəri haqqında bir çox müəlliflər
öz fikirlərini bildirmişlər. Bundan əlavə
internetdə də bir necə məqalə verilmişdir. Demək olar ki, əsərin ilk qaynağı
olan xalq dastanı haqqında heç nə demirlər. Elə dastanı bilmədikləri üçün də
yazarların hamısı bağışlanmaz yanlışlığa yol vermişlər. Bütün yazarlar Şeyx Sənanın
şəxsiyyət olmasını inkar edərək, onu əfsanəvi, bədi obraz kimi vermişlər.
Filoloqiya elimləri doktoru professor Nəzmiyyə xanım yazır: “Tədqiqatçılar
şeyx Sənanı həm tarixi şəxsiyyət, həm əfsanəvi
aşiq, həm də H.Cavidin yaratdığı qəhraman kimi səciyələndirirlər”.
Zahid Əkbərov, yazır: “İran alami
Manicöhr Mörtəzvinin “ Şeyx Sənan” hekayəti
böyük sufi şairi Fəridəddin Əttarın xəyali uydurmasıdır” Eyni zamanda digər iran alimi Əbdüləmir Səliminin
”ola bilsin ki, şeyx Sənanda məqsəd şair Əttarın özüdür” fikrini də qeyd edir.
Son halda dissertant Zahid müəllim heç bir qəti qərara gəlməyərək, “şeyx Sənanın əfsanəvi və ya tarixi şəxsiyyət
olduğunu müəyyənləşdirmək lazımdır”
deyir.
Z. Əkbərov
axtarışlarına əsaslanaraq yazır ki, bəzi alimlərə görə şeyx Sənan əfsanəvi bir
şəxsin adıdır. Eyni zamanda deyir ki, bir sıra alimlər şeyx Sənanın tarixi şəxsiyyət
olduğunu deyirlər. Z Əkbərov monoqrafiyasında yazır: ” O müasir həyatdan alınan
bir tip olub, müəyyən dərəcədə şərti bir obrazdır.” O, növbəti səhifədə belə qərara
gəlir ki,”əslində ərəb tarixçilərinin əsərində sırf şeyx Sənan adlı tarixi bir sima axtarmaq əbəs
yerə vaxt itirməkdən başqa bir çey deyil.” Bu yazılardan aydın olur ki,
yazarlar Şeyx Sənanın mifik obraz olduğuna qəti əmindilər. Daha sonar müəllif
yazır ki, yazılı ədəbiyatlarda ilk dəfə şeyx Sənan adı, Fəridəddin Əttarın
(1187) əsərində çəkilir.Yazardan soruşmaq gərək, VIII-IX- yüzilliyə aid Azərbaycan türkcəsində yazılmış ədəbiyyatın
varmı ki, dastanıda yazıya alaydılar.
Kimi Sənanı Ərəbistanın Səna şəhərindən çıxan çeyx hesab edir. Kimi də
şeyx Sənanı ibn Səkka ilə eyniləşdirərək onu ərəbləşdirir. Nəzmiyyə xanım
dastanın yaranmasını VIII- IX- əsrə aid edir.Sənanı İslamlığı yaymağa gələn ərəb
şeyxlərindən hesab edir. Son halda o belə qərara gəlir ki, şeyx Sənanın tarixi
şəxsiyyət olması mübahisəlidir. Yəni onun şəxsiyyət olması şübhəlidir.
Nəzmiyyə xanım, Ə. Sultanlıdan nümunə gətirərək
deyir: Ə. Sultanlı “şeyx Sənan”dan bəhs edərək yazırdı:”şeyx Sənan xalq əfsanəsidir.
İndi də Tiflisdə kür kənarında “şeyx Sənan” adında dağ var. Lakin əfsanənin
xalq içərisində indi də yaşadığını sübut edəcək bir əlamət yoxdur”
.İnternetdə
Filologiya elmləri doktoru Gülşən Əliyevanın da H Cavidin “Şeyx Sənan”əsəri
haqda məqaləsi var. O da xalq dastanı haqda heç bir bilgi vermir.Görünür onun da
xalq dastanından xəbəri yoxdur.
Müəlliflərin
Yazılarından belə anlaşılır ki,
Ə. Sultanlı Tiflisdə olubdur. Ancaq
sübut üçün heç bir şey tapa bilməyibdir. Hələ də xalq yaddaşında yaşayan
Sənan dağı, Sənan məhəlləsi, Sənan küçəsi, Sənanın qəbri Sənan soylu Tiflislilər
sübut deyilmi?
Əli
Sultanlı, Zahid müəllim və Gülşən Əliyeva buradan ərəbistanda tarixi şəxsiyyət
axtaranca, qonşusu Tiflisdə olubdularmı?
Oradakı yaşlılarla söhbət edibdilərmi, Sənan küçəsi ilə Sənan dağına sarı, Sənan məhəlləsi ilə qalxıbdılarmı? Sənanın qəbrini axtarıbdılarmı? H. Cavidin “
Şeyx Sənan” türbəsi önündə dediyi qəsidəsini oxuyubdularmı? Əminəmki yox. Getsə
idilər, oxusa idilər, çox şeylərin şahidi olardılar.
Şair Ə. Xaqani
əsərlərində bir neşə kərə Sənanın adnı çəkir. Görünür Sənanın tərcümeyi-
halını yaxşı bilirmiş.O, şeirində şeyx Sənanı Saqqa oğlu adlandırır.
“Səqqa oğlu kimi atım riqanı, teyləsanı?
Zünnar asım, bərnəs geyim, olum donuz çobanı? (Xaqani Baki 1956 s.127)
“Səqqa” Ərəb imperiyası zamanı şəhər su sahiblərinə
verilən addır. Xaqaninin bildirdiyindən belə məlum olur ki, Tiflisin su təchizatı
Sənanın atasının əlində imiş.
Onu
da qeyd edim ki, məşhur “Aşıq Qərib “ dastanında da Tiflis həyatından danışılır.
Dastanın baş qəhrəmanı Şahsənəmin atası da Sənan soyundan olan “Sənan
xoca”adlanır. Peşəkarlar aşıq Qərib dastanını XVI- əsrə aid edirlər.Şeyx Sənan
dastanını isə IX-cu əsrə aid edirlər. Ola bilsin ki, dastan qəhrəmanlarının hər
ikisi də eyni bir soydan olmuşlar. Sənan soyu əsrlər boyu Tiflisdə yaşamışdır.
Böyük
ədib C. Məmmədquluzadə “ Xatiratım” əsərində yazır: ”Son vaxtlar mən Tiflisdə şeyx Sənan
küçəsində (indi Davud küçəsində) olurdum. Bizim məhəllə dağ ətəyində idi. Şeyx
Sənan gürcü qızına aşiq olduğu yer həmin yerdir” deyir.
Rza
Təhmasib “ xatirələrində yazşr:
”Yadımdadır, H. Cavid Şeytanbazarda yaşayırdı.
Cavid, Əziz Şərif və mən, bir neçə dəfə Sənan dağına gəzməyə getmişdik.
Cavid burada şeyx Sənanın qəbrinin yanında xeyli dayanar, riqqətlə ona
baxardı”.
Belə
aydın olur ki, şeyx Sənan haqqında fikir söyləyən yazarların hamısı xalq
dastanından xəbərsizdilər. Onlar fars müəlliflərinin əfsanələşmiş yazılarından
istifsdə etmişlər. Çünkü dastanda hadisənin
Tiflisdə baş verdiyi.Müsəlman məscidi ilə xristian kilsəsinin bir məhəllədə olduğu, Sənanın uşaqlığının
Tiflisdə keçdiyi, kiçik Xumarla bir məhəllədə yaşadığı, deyilir. Sənan dastanda
tacir oğlu kimi verilir. Gənc Sənanın qəfləqatırla Bağdada getdiyi, Bağdad və Hələbdə
dərs aldığı deyilir. Şeyx olub Tiflisə qayıdanda kiçik bir qız qoyub getdiyi Xumarın
indi mələkləri mat qoyan gözəl bir qız olduğunu görüb, ona vurulduğundan
danışılır. Sevgi macarası olan başqa dastanlar kimi burada yuxuda verilən
butadan danışılmır. Real həyat hadisələrindən danışılır.
Belə məlum
olur ki, IX--əsr faciəsi tədricən, dildən dilə keçmiş, şərqə yayılaraq iranda Fəridəddin Əttara çatmış, o
da şairlik məharətindən, sofilik ilhamından istifadə etmiş, bəzi əlavələrlə ən-ənəvi
dastan halına salmışdır.
Türkün ən
böyük bədbəxtliyi odur ki, tarixini yazmaqda həmişə tənbəllik etmişdir.Tək Sənan
yox türkyn bütün keçmişlərini yadlar qələmə almışlar. Çoxları da tariximizi qərəzli
yazmışlar. İndi də əyri-düz nə yazıblarsa, onları dünyanın hər yerindən
yığmaqla məşğuluq.
Cavid
əfəndi xalq dastanından yalnız iki baş qəhrəmanların adlarını və Sənanın
türklüyünü götürübdür. Görünür H.Cavid dastanın Borçalı qolu ilə tanış olmuşdur.Ancaq
əsəri öznün ideologiyasına əsasən, tamamilə başqa səpgidə yaratmışdır. Şair əsərində Sənanı yoxsul, kimsəsiz bir insan
kimi verir.Yuxarda dediyim kimi, dastanda şeyx Sənan Tacir oğlu kimi verilir. Ədalətlə
fikirləşmək lazımdır. Tiflis kimi qədim və böyük bir şəhərdə min il dəyşirilmədən Sənan adı ilə küçənin, məhəllənin
olması, aşağda qeyd olunacaq dağın, meşənin
Sənan nəslinə aid olması, onun zəngin bir nəsildən olmasını xəbər
vermirmi? IX-əsrdə Kasıb ailədən çıxan
adam, uzun illər Bağdatda, Hələbdə oxuyub şeyxlik rütbəsinə qədər qalxa bilərdimi?
Xalq dastanında şeyx Sənanı sevən, Zəhra
obrazı yoxdur. O, H. Cavidin yaradıcılığının məhsuludur. Əsərdə Şeyx Sənan
Xumarın əlindən tutub özüny qayadan uçruma atmaq qərarına gəlir. Onlar qayadan atılırlar
nəticədə onlar uçruma yox, göyə sarı uçurlar tanrının yanına gedirlər. Bu da H.
Cavidin təxəyyülünün məhsuludur. Dastanda hadisələr tamam əksinə olur. Sevgililər
əl-ələ vedib qaçırlar. Qaçıb Sənan dağının başına çıxırlar.Yeni dincəlmək istəyən
zaman Xumarın atası keşiş peyda olur. Atasını görən Xumar, özünü öldürmək qərarına
gəlir və özünü qayadan atır. Onu tutmaq istəyən Sənan da onunla birlikdə
qayadan atılırlar. Bu anda qarşılarındakı qaya yarılır. Onlar qayanın çuxuruna
düşürlər. Qaya yenidən birləşir. Onların yox olmalarını görən keşiş, qayaların
arasında qızını axtarır. Bir qayanın yarığında qızının sallanmış saçını görür.
Onların hər ikisini də qaya öz qoynuna aldığını anlayır. Keşış yalnız bundan
sonra onların haqq aşiqi olduqlarını başa düşür. Tutduğu işdən peşman olub
saçını yolur.
Qədim xalq dastanının heç yerində gürcü
adı çəkilmir.Xumarın atasına kafir keşiş deyilir. Anasına Saçlıbəyim,Xumarın
dayəsinə Ağcaqız (Ağqız) deyilir. Bəzi rəvayətlərə görə XVIII-əsrə qədər
Tiflisdə xaçpərəst türklər və onların kilsələri olmuşdur. Rus çarının sərəncamı ilə 1733 ildə Xristian türk kilsələri
gürcü kilsəsinə birləşdirilmişdir. Bundan sonar bəzi türklər xristianlığı
saxlayaraq, tədricən gürcüləşmişlər.Bəzi xristian türklər də müsəlmanlaşmışlar.
Əli Sultanlı yazır: “Əfsanədəki şeyx Sənan
ölmür geri qayıdır. Rum eli ilə Kəbə arasında ölür. Bu yazı dastanın ruhuna və
ideyasına tamamilə yad olan bir rəvayətdir. Görünür Ə. Sultanlı dastanla həmahəng
səslənməyən hər –hansı bir qaynaqdan
istifadə etmişdir.
İndi də mənim şahidi olduğum hadisələrdən
danışaq. 8-9 yaşlarımda bir neçə dəfə Tiflisdə Sənan küçəsində qohumlarım gildə
olmuşam. Sənan küçəsi Sənan dağından başlayırdı. Başaşağı gəlib kürün
qırağında, Şah Abbas məcidinin yanında Gəncə yoluna birləşirdi.1956 -cı ildə
Hamamlar məlləsində indiki məsciddən təxminən 100-150 metr aşağıda yaşayan Təhlə
Əsgərin qonağı oldum.O zaman Əsgər kişinin təxminən 80-85 yaşı olardı onun söhbətindən
eşitdiklərimi qələmə alıram. O dedi: “Ən
qədimlərdən Tiflisdə Sənanlar soyunda zadəgən nəsl olmuşdur. Sənan dağının ətəklərində
olan qoruq yerləri və Sənan dağının arxasında Qocerə sarı olan meşəlik də Sənan nəslinin mülkü olmaşdur. Küçə də o
zamandan onların adları ilə adlanır İndi küçənin adı David küçəsidi, ama hamı hələ
də Sənan küçəsi deyir.Şah Abbasın qonaq evi də Sənan küçəsində idi. Sənan əslən
Tiflislidir ilk islam dinini qəbil edən soydandır.Bağdatda və Hələbdə oxuyub,
Şeyxlik adnı alıb,bir şeyx kimi vətəninə qayıdıbdır.Xalqın yaddaş deyiminə görə,
Xumarın atası Keşişdə həmin məhlədəndir.1935-38-ci
illərdə Sənan küçəsində olan müsəlmanların kimisini irana, kimisini də
ortasyaya sürgün elədilər. Onların evlərinə gürcüləri doldurdular dedi.
1956-cı
ildə şeyx Sənanın qəbrini ziyarət etdim. Onun qəbri üstə türbə görmədim. Yalnız
qəbrin ətrafında olan dağınıq daşların olmasından güman etmək olardı ki, nə
vaxtsa burada türbə olmuşdur. Qəbrinin daşları sökülüb dağılmış halda idi. Belə
bir şöhrət sahibinin qəbrinin belə
baxımsız olması məni kədərlədirdi. O zaman ona bir qəsidə də yazdım 1960-cı illərdə
Botanika bağnı genişləndirmək məqsədilə şeyx Sənan yatan məkan bağın ərazisinə
qatıldı. Bununla da şeyix Sənanın izi itdi.
Yuxarda qeyd olunanlardan açıq- aydın görünür kü, hadisə həqiqətən də
olmuş bir faciədir Dildən- dilə düşərək,
bütün şərqə yayılmışdır. Geniş ərazilərə yayıldıqca faciə daha da əfsanələşmişdir.
Hadisənin zamanından təxminən üçyüz il
sonra mövzu qələmə alınmışdır.Şeyx olduğu ücün onu ərəbləşdirmişlər.Ancaq mən
deyərdim ki,o bəlkə də islam dünyasının ilk türk şeyxi olmuşdur.
1956-cı ildə Şeyx Sənanın qəbri
üstündə yazdığım qəsidə.
Gəl bax ibrət al, burada
yatanlara ey könül,
Ülvü məhəbbət odunda yananlara ey könül.
Nəzər əhli, xor baxma bu uyanlara, amandı.
Əsliyə, Kərəmə örnək olan Xumarla- Sənandı.
Ey Sənan dağında yatn, ey talesiz mələklər.
Başınız bu sevda yolunda nələr çəkdi, nələr?
Əl-ələ verib, siz bu dağı gəzdinizmi
qoşa?
Qoşa siz Sənan dağına, etdinizmi tamaşa?
Cavid Əfəndi baş əydi sizin məqbarınıza.
Dağılıb tarı-mar olmuş yiyəsiz məzarınıza.
Hüseyin əfəndi sənə, qalx qovuş deyir yarına,
O yanılır, sən çoxdan qovuşmusan Xumarına.
Taleyin hökmünə bax, dağ adnı səndən götürmüş.
Sənan yatan dağa eldə, Sənan dağı deyilmiş.
Yeddi il doyunca görmədiniz bir-birinizi,
İndi Sənan dağı əbədi qovuşdurmuş sizi.
Yeddi il hər an, sən ucaltdın
etiraz səsini,
Din, şəriət üstünə tökdün, fəryad naləsini.
Məhəbbətin, Xumarı eylədi dillərdə dastan.
Yeddi il o sənin eşq macəranı, saxladı pünhan.
Vərqa Gülşanı üçün həsrət odunda qalandı.
Kərəm Əslisi üçün yanan odda alovlandı.
Fərhad Şirini üçün Bisutin dağını yardı.
Qərib Şahsənəm üçün Hələb çölündə yatdı.
Məcnun Leyli üçün qumlu səhralarda gəzdi.
Tahar Zöhrə üçün dalğalı dəryalarda üzdü.
Bijan Mənişə üçün yeddi il
zindanda qaldı*.
Sənan Xumarı üçün yeddi il donuz otardı.
Kişvəri deyir:”Heç kəs Sənan təki aldanmasın,
Heç müsəlman oğluna kafir qızı yar olmasın”**.
Usta Xaqani sənin eşqinə həsəd apardı.
Dedi: eşqin gücünə bax, Şeyx donuz otardı.***
Məcnun, Kərəm kimi, yuca tutdun eşq bayrağını,
Mərv, Səfa dağı təki yüksəltdin, Sənan dağını.
Günəş nurunu səpir sənin əziz məzarına,
Öz saçını qarışdırır Xumarın saçlarına.
Min ildir qəbrin olub, sevgililərin məkanı.
İndi qəbrini silir yaddan, dövranın tufanı.
Oyan, gör, qanlı lalə bitir qəbir otağından.
Kür də kürlənib taleysiz eşqiyin alovundan.
Sənə vurğun, Kür də sənin kimi eşqə düşür.
Xəzərə qovuşmaq üçün, qayalarla döyüşür..
Narınqala keşiyini çəkir, başın üstə hər an,
Layla səsi gəlir dəli Kürün pıçıltısından.
Qoca dastanın deyir; “Xumarın saçı ağlayır”,
Qayaların arasından ağı deyib sızlayır.
Xumarın saçından axan suyun naxışlarında.
Qara keşiş boğulur, Xumarın
göz yaşlarında.
Yox, eşqin suyudur axan, Xumarın saçlarından.
Çox xəstə gözlər, şəfa alır saçın yaşlarından.
Məhəbbət alovu xaç olub asıldı boynuna.
Çüt Göyərçin təki, qurban getdiniz din oynuna.
İsa bu gün gəlib səcdə edir, eşqin qibləsinə.
Yada salır, baş əyir məhəbbətin Kəbəsinə.
*Şahnamə
qəhramanları, sevgililər. Bijan Farsdır, MənişəTürk ** N. Kişvəri
“Divanı” Bakı 2005
***Xaqani
“Seçilmiş əsərləri” Bakı 1956 s 127
1956-il Noyabr.
