Biz Xızır (Xıdırnəbi) və Novruz bayramını necə keçirirdik.

               Biz Xızır (Xıdırnəbi) və Novruz bayramını necə keçirirdik.

          Təxminən 2012- ci ildə çıxan.qəzetlərin birində maraqlı bir məqalə    oxudum.  “Azərbaycanlılar atəşpərəstlik inancını keçirməmişlər.” deyilirdi. 2014 –ci ildə televizorda alimlərimiz azərbaycan xalqının dini mərasimlərindən danışırdılar. Orada yenə də belə bir fikir vurğuladılar ki, azərbaycanlılarda atəşpərəstlik inancı olmamışdır.

Eyni zaman da çərşənbələrin yerini Tanrı qanununa uyğun olmayan  bir formada təhlil etdilər. Onların fikirləri mənim üçün aydın olmadı. Bilmədim onlar atəşpərəstlik deyəndə Tanrıçılığı nəzərdə tuturlar. Yoxsa kı, Zərdüştiliyi nəzərdə tuturlar. Bu dini inancların hər ikisi də bəzi xırda ayrıntılarla odu (atəşi) müqəddəs bilib ona tapınmışlar.

Alimlərimiz dünyanın yaranmasında dörd müqəddəs ünsürün iştirak etdiyini əsas tutaraq, ulu dədələrmizin Novruz bayramından öncə dörd müqəddəc çərşənbə keçirildiklərini deyirlər. Alimlərimiz bir mənalı olaraq doğu türküstanda olan, adamın yaranması haqqında ki, əfsanəni,”İlk əvvəl dünya su idi” əfsanəsini özlərinə meyyar  götürərək ilk 1-ci çərşənbəni sudan başlayırlar. “Bu çərşənbədə çayların buz bağlayan yerləri əriyir, sular artır”deyirlər. 2-ci çərşənbəni od çərşənbəsi edirlər.”Günəş yavaş-yavaş istiliyini artıraraq, təzə ili qarşılamağa hazırlaşır” deyirlər. 3-cü çərşənbəni yel (külək) çərşənbəsi edirlər.” bu zaman külək puçurların açılmasına kömək edir” deyirlər. 4 çərşənbəni  torpaq çərşənbəsi edirlər.”El torpağı əkməyə başlayır” deyirlər.

           Mənim  uşaqlığım və gəncliyim Borçalıda keçdiyi üçün Borçalıda gördüyüm ,xalq arasında geniş yayılan və böyük nüfuza, hörmətə sahib olan atəşpərəstlik (odsevərlik) gələnəklərindən və gələnəklərin (adətlərin) bu gün də yaşamalarından söz acmağı, eşidib bildiklərimi qələmə almağı  məsləhət bildim.        

           Bizim kənddə ”Qaranər ocağı” adlı bir nəsl yaşayır. Deyilənə görə ocaqları çox ulu dönəmlərdən ziyaratdır.Bu gün də bütün Borçalının hər tərəfindən ocağın üstünə ziyarata gələnlər olur. O evdə ocaq əbədi yanar halda saxlanarmış. Deyilənə görə ocağı sönənlər, niyət edənlər, ilk ayrılan ailələr, ilk ailə quranlar, ilk közü o ocaqdan apararlarmış. Ocağın üstündə müqəddəs qız otururdu. Ocağa qulluq edən axırıncı qızı mən gördüm. Ocağın ziyaratına gələn zəvvarlar əvvəlcə ocağa, ocaq yanan buxarının daşından öpərdilər. Niyət edənlər sağ əlinin şəhdət barmağını dili ilə isladıb barmağını isti külə basar, və külü dili ilə yalıyardılar. Sonra da qıza ziyarat edərdilər. Ziyaratın üstündə oturan axırıncı qız ərə getməmişdi təxminən 35-40 yaşlarında dünyasını dəyişdi.  Kənddə onun haqqında rəvayət danışılır.

           Deylənə görə ondan qabaq  Gülü  nənə adında bir nəfər qarı (qarımış qız) ocağa qulluq edərmiş. Qardaşı Vəli kişinin qızı olur.  Gülü nənə bir səhər evdə danışır ki,Yuxumda bir dərviş gəldi mənimlə görüşdü və dedi ki, sən adını yeni doğulan qıza ver. Elə də uşağın adnı Gülü qoyurlar.Gülünün 9 yaşı olanda Gülü nənə ölür. Arvadı haq yerinə qoyurlar. Axşam üstü ziyarata bir dərviş gəlir. Gecə yatır. Səhər tezdən qalxlır Vəli kişi ilə göryşəndə deyir ki, ocağa qulluq etməyi balaca Gülüyə tapşırın. Ora onun yeridir. Uşağın əlindən tutur buxarının yanında olan taxtda oturdur və xeyir dua verib gedir. O,  gündən də balaca Gülü müqəddəs taxtda oturur. Ziyarata gəlib- gedənə qulluq edir. Gülü ilahidən gözü açıq, gələcəyi görən bir qız olur.Onun haqqında bir çox möcüzələr danışılır.

          1952-ci ildə gülü xəstələnir və vəfat edir. Deyilənə görə Gülü vəsiyət edir ki,”məndən sonra ocağın üstündə qız oturmasın. Ocağa evin gəlini qulluq eləsin” deyir və haq dünyasına qovuşur. O gündən sonra ocağa qız yox, evin gəlinləri qulluq edirlər. O nəslin ocağının külü də müqəddəs sayılır. Ocağın külü xüsusi hasarlanmış kümbəzə yığılır. Ziyarata gələnlər küldən tütiyə kimi aparıb bəzi xəstəliklərin müalicəsində işlədirlər. Kümbəzin üstünə çıxmaq böyük günah sayılır.1950-ilə qədər Borçalının hər tərəfindən həftənin iki gününü çərşənbə və cümə günləri çoxlu zəvvarlar gələrdilər. Çərşənbə günü ocağın müqəddəs günü sayılırdı. Hər kəs öz niyətinə uyğun ziyarət edərdilər. Onların özlərinə məxsus adətləri var. Onlar həm müsəlman kimi oruc tutub namaz qılırlar. Həm də ocağa ziyarət edirlər. Gündə üç kərə ocağa xüsusi alqışlarını (dualarını) oxuyurlar.

            Azərbaycanda dini inancları araşdıran araşdırıcılarmızın kitablarında Tanrıçılıq inancından demək olar kı, heç danışılmır. ,Atəşpərəstlikdən söz gedən zaman, əsasən Zərdüşdlükdən danışırlar. Xalq arasında yaşayan inanc və adət ənənələri bir qədər diqqətlə araşdırsaq, zərdüşdülükdən çox tanrıçılığın köklərinin qalıqları olduğunu görərik.Tanrıçılığın rəmzi olan od (buta) bir dilli göstərildiyi halda, Zərdüşdülükdə od üç dilli göstərilir. Bütün xalı və gəvələrmizdə, digər əşyalarmızda bu günə qədər yaşadılan,tək dilli alov rəmzi olan “buta” şəkillərinin olması Tanrıçılıq inancının qalığıdır. Tanrıçılıqda ölü və onun qəbri müqəddəs sayılır. Uluların qəbirlərinə ziyarət edilir. Zərdüştliyin rəmzi olan od üç dilli göstərilir. Onu da yalnız Xəzər ətrafında görmək olar.Zərdüştlikdə ölü murdar sayılır. Torpağı murdarlamamaq üçün qəbrə (torpağa) qoyulmur. Yaşayış yerindən uzaq, dağ-təpə başına qoyulur, qyrt-quşa yem edilir. Zərdüştlük tanrılarının Hürmüzdün və Əhrimənin  adını ziyalılarmız ancaq ədəbiyatlardan tanıyırlar. Geniş xalq toplumu onları tanımır  Zərdüştlüyə aid olan bu adətlərin heç birinin qərbi  azərbaycanda izi yoxdur. Görünür Zərdüştlük inancı ancaq şərqi Azərbycanda xəzər ətrafında yaşayanlar arasında yayılmışdır.

  

                  Borçalı türklərinin inancına görə, ilk vaxtlardan Tanrı varlığı göydə qəbul edilmişdir. Bütün göy üzü Tanrı kimi tanınmışdır. Günəş Tanrının qızı ,Ay isə oğlu hesab edilir.Tanrı hər şeyi çərşənbə günü yaratməşdır deyilir.1-ci çərşənbə günəşi yaradır..2-ci çərşənbə  torpağı yaradır.3-cü çərşənbə havanı yaradır..4-cü çərşənbə suyu yaradır.  5-ci çərşənbəd suda, quruda yaşayan bütün canlalar yaranır. 6-cı çərşənbə  palçıqlı mağaralardan erkək və dişi Adamlar yaranır.7-ci çərşənbə Tanrının dincəlmək günü hesab edilir Son illərə qədər Borçalılar çərşənbə günü paltar yüməzdilər ki,.əziz gündür. Bəzi ocaqlarda  bu gün yaşadılır.    

           Rəvayətə görə türk xalqının ilk Tanrı dininin bilqamısı (peyğəmbri) Xızır olmuşdur. Peyğəmbər sözü fars mənşəli sözdür. İslamlıqla əlaqəli bizə gəlmişdir. Ulu (qədim) günbatan türkləri bilqamıs demişlər. Rəvayətdə deyilir Xızırın 40 müridi .var. Hər il Xızır- İlyaz (Xıdır nəbi ) bayramı , yəni fevral aynın 3-cü çərşənbə (xas)  gecəsi müridləri ilə birlikdə Qaf ya da Savalan dağındakı mağaradan çıxır. .Çərşənbə bayramlarında iştirak edir  Xızır bayramıni (Novruz bayramıni) xalqla keçirib Martın 22-si müridləri ilə birlikdə Qaf ya da Savalan dağındakı mağaraya çəkilər.(professor M. Seyidov həmin dağlardakı süd gölünə girdiklərini yazır)

          Borcalının yaşlı adamları son 50-60 –cı illərə qədər Xızır ilsırasının  (təqviminin),  aylarının, günlərinin adlarını bilirdilər.Yaşlı adamlar öz aralarında o günsırasını işlədirdilər. Qafqaz iqliminə çox uyğun olduğunu deyirdilər.

        Borçalı elinin tanrıçılıq mifologiyasında deyilir ki, ulu Tanrı qızı günəşə dedi ki, yerə od göndər orada olan insanlar ondan istifadə edib məni tanısınlar. Od yerə enən zaman ruhunu  qızda gizlətdi. Həmin gündən də odun ruhu qızda, qızın ruhu da odda yaşayır. Bu inama görə də odun qoruyucusu olan qızlar müqəddəs sayılmışdır.

             Xızırın və atının gəlişi, Tanrının əmri ilə həftənin xas günü olur. Ona görə də Borçalı türkləri, Xızır günsırasında xas (çərşənbə) gününü həftənin uğurlu, əziz günü sayırlar. Çərşənbənin (Xasın) başqa günlərdən üstünlüyü ondan ibarətdir ki, onu dincəlmək və Tanrıya alqış (dua ) etmək günü kimi, çağdaş dönəmimizə  qədər yaşatmışlar.  O gündən Xızır- İlyaz, hər il fevral-mart aylarında özünün göy atını minib təbiəti cana gətirir. İlin başqa zamanlarında da dara düşənlərin hayına-dadına çatır. Sevgililərin əlinə buta verərək yollarını işıqlandırır, onları istəklərinə, arzularına çatdırır.

            Qocaman çağlarda odun müqəddəsliyi ilə əlaqədar, ulu türklərin belə bir inancları olmuşdur. Türk igidi uzaq yola çıxan zaman onun atının nalını ocağa atarmışlar. O,səfərdən qayıdana qədər nal ocaqda qalarmış. İnanca görə müqəddəs ocaq  nal sahibini xata-bəladan qoruyarmış. Demək türklərdə vaxtı ilə atın özü ilə bərabər, onun nalı da müqəddəs sayılmışdır. Bu gün isə bu  gələnək unudulmuşdur. 

Tanrıçılığın müqəddəs nişanəsi olan buta nədir?  Müqəddəs od yanan zaman,onun  göy tanrıya sarı  uzanan alovudur. Açıq havada yanan çıranın sərin mehdən əyilmiş dilidir. Buta, Tanrının insanlara göndərdiyi işıq mənbəyidir. Xızır- İlyazın əlindən sevgililərə verilən, onları birləşdirən, onların yollarına şüa, işıq saçan Tanrı, işıqdır. Buta evə, ocağa, ailəyə Tanrıdan göndərilən istilik, hərarət qaynağıdır.  Peşəçilərmizin peşə əsərlərində buta şəkillərinin formalarına baxıb, nəticə çıxarmaq daha düzgün olardı.

Dastançılarımız butanı badə ilə səhv salaraq, onu aşiq-məşuqa içirdirlər. Buta, ilahi nurun, ilahi işığın, ilahi enerjinin insanlara bəxş etdiyi ilk hədiyyədir. Tanrı butanı insanlara Xızır- İlyaz vasitəsilə göndərmişdir.

Tanrıçılıq dini dünyagörüşü, bütün dinlərdən qədimdir və sonrakı dinlərin hamısı  ondan istifadə etmişlər.Tanrıçılıq dünya görüşündə bütün görünən göy öz varlığı ilə Tanrıdır. Tanrının da yaratdığı ilk varlıq Günəşdir.Gynəşin də yerdə nişanəsi oddur. Demək yerdəki od tanrinın da  nişanəsidir.Tövratda deyilir. Adəmin oğlanları adəmdən soruşurlar ki ,Allah hansımızı sevir. Adəm deyir, Allaha pay gndərin, Kimin paynı qəbul etsə onu da sevir. Qurbanlığa biri dəvə gətirir, biri də taxıl gətirir. Dəvənin ayağının altından yer silkələnir güruldayır alov çıxır, dəvəni bişirir. Adəm deyir Allah dəvənin yiyəsini dah çox sevir. Burada aydın deyilir ki, Adəm peyğəmbər, odu allah kimi tanımış və  ona pərəstiş etmişdir.

 Yenə Tövratda deyilir. Musa peyğəmbər uzaqda bir od görür. Köz gətirmək üçün yanına gedir. Od dilə gəlib deyir ki, ya Musa mən sənin Allahınam mənə secdə elə Musa da secdə edir.Demək Musa da odu Allah kimi qəbul edir və ona secdə edir. Bir çox müsəlman ölkələrində ölənlərinin xatirəsi üçün  şam yandırıb yas tuturlar. Demək onlar da odu Allahın yerdəki rəmzi kimi qəbul edirlər. Yahudiliyin Sinaqoqlarında ,xristianlığın kilsələrində, Bütpərəstlərin məbədlərində odun simvolu olan çıralar, şamlar yandırılır.Bu da  oda sitaiş etməyin əsas göstəricisidir.Yaponya büddistlərinin Tokio yaxınlığındakı, ,Kutayama dağının zirvəsinə çıxıb ilk görünən günəşə secdə etmələri onların ən böyük ibadətləridir. Bu adət çin buddustlərində də var. Demək vaxtilə bütün dünya xalqları atəşpərəst və ya Tanrıçı olmuşlar.  Məlumdur ki,bytn dinlərə kök salan Tanrıçılıq dini, olduğu kimi bizə gəlib çatmamışdır. Tanrıçılığın bilqamısı olan Xızır- İlyaz ayinlərinin bəzilərini Zərdüştlük özününküləşdirmiş., Bəziləri də islam ayinləri içərisinə qarışdırılməşdır. Olduğu kimi  zamanımıza qədər gəlib çatmamışdır. Bu yazının müəllifinin atası, Molla Mahmud Əfəndi, ilaxır gecəsinin səhəri, tezdən hündür bir yerə çıxardı, Günəş görünən kimi, ucadan təkbir alar, azan oxuyar və salavat çəkərdi.Gəlib evdə günəşin görünmə şərəfinə iki rükət namaz qılardı. Borçalılar 1950-60 illərə qədər, ölü yuyulan yerdə və təzə qəbrin üstündə üç gün gecə-gündüz çıra yandırardılar. Bunların hamısı Tanrıçılıqdan islama keçərək zamanımıza qədər yaşamışdır. Hal burasıdır ki, islam dini odla əlaqədar heç bir dini ain tanımır.  Zərdüştlikdə  isə qəbir olmadığı üçün belə şeylər yoxdur.

         Borçalı türkləri, səhər tezdən günəşin şüası düşən yel (yıl) dağını müqəddəs sayırlar, Bu gündə yerli xalq həmin dağa ziyrət edirlər. Oda, suya tüpürməyi, külü ayaqlamağı günah sayarlar. Novruz (Xızır) bayramında Insanlar ilaxır gecəsi tonqallardan atılıb təmizlənirlər, yatan zaman başlarının üstündə şam (buta) yandırarlar. Bəs bu deyilənlərin hamısı tanrıçılığın atəşpərəstliyindən qalma ayinlər deyilmi.? Bilinmir məqalə yazan aydınlarımız nəyə əsasən atəşpərst olmamışıq deyirlər. Bu gün xalqımız Novruz bayramını dini bayramlardan seçməzlər. Hətda bəzi yerlər Novruz bayramını dini bayramlardan yaxşı yüksək əhval-ruhla keçirirlər.

 Bu gün, Borçalı xalqının toy-düyün şənliyində, “şax gətirmə” mərasimi var. Bu mərasimdə şaxın qabağında yanar çıra aparırlar. Bu əlamət yeni qurulan ailənin gələcəyinə işıqlı səadət verən buta rəmzidir. Xızır ildə bir dəfə hər ocağa (ailəyə) gəlir və o ocağa qazanc və xoş gün nəsib edir. Əfsanədə Xızırın atı da, geyindiyi paltar da, bığının rəngi də göy rəngdə verilir. Bu da təsadüfi deyil. Tanrı inancına görə, göy müqəddəsdir və uçmağın (cənnətin) səkkiz qatının  rəmzirir. Odur ki, türklərdə göy rəng  göydə də, yerdə də müqəddəsdir. Ulu Tanrı səkkizinci qatda göy taxtda oturur. Yazılı qaynaqların bildirdiklərinə görə Əmir Teymur taxtını göy mərmər daşın üzərində qurdurmuşdur. Həmin daş əmir Teymurun türbəsində saxlnılır.                                                                                                                                                                  

          Tarixçi bilginlərin yazdıqlarına görə, Tanrıçılıq ilsırasının qalığı olan  mart yeni il bayramını vaxtı ilə bütün şərq və önasya ölkələri keçirirmişlər. O haqda Fransız astronomu (XIXəsr) K. Flamarion və rus tarixçisi Avdeyev yazırlar:”Yazda ilin yeni gününə düşən bayram şənlikləri, bütün şərq ölkələrində qeyd olunur və böyük təntənə ilə keçirilir. Bu ənənə uzun müddət qədim Xaldeylərdə, Misirlilərdə, Yəhudilərdə, Farslarda,  Yunanlarda, olmuş, Türklərdə isə zamanımıza qədər saxlanılmışdır” deyirlər. 

…     Böyük mütəfəkkir Əbu Reyhan əl-Biruni (XI-əsr) “Novruz bayramına, təbiətin oyanması,əkinçilik təsərrüfatının başlanması ilə əlaqədar dünyəvi bayramdır” deyir.                                                                                                 .    .        Borçalı elatında 1950-illərə qədər tanrıçılıqdan qalma ilsırasını işlədirdilər. Borçalıda işlənən ayları tarixdə qalmaq ücün yazıram.  Tanrıçılıq ilinin ayları  hər ayın 20-sində təzələnir. Məsələn, Martın 21-dən Aprelin 20-nə "Danaqıran" ayı, Aprelin 21-dən Mayın 20-nə,”yağmır” ayı, Mayın 21-dən İyunun 20 “Yaylım” ayı, İyunun 21-dən İyulun 20-nə “Peşqut” ayı,  İyulun 21-dən Avqustun 20-nə “Biçim” ayı, Avqustun 21-dən Sentyabrın 20-nə “Qorabişirən” ayı, Sentybrın 21-dən Oktyardn 20-nə “Xırman”  ayı, Oktyabrın 21-dən Noyabrın 20-nə “Dəyirmanlıq” ayı, Noyabrın 21-dən Dekabrın 31-nə (40 gün) “Böyük çilə”,Yanvarın 1-dən 20-nə qədər (20 gün) “Kiçik cilə”,Yanvarın 21-dən Fevralın 20 –nə “Xızır” ayı, Fevralın 21-dən Martın 20-nə “Bozay”  deyirlər.

                        Xızır kimdir?

           Xızır, tarixi şəxsiyyət olsa da, bütün hadisələrdə mifik obraz kimi iştirak edir. O, Tanrının adamlara bəxş etdiyi odu İstini qisməti gətirir. “Xızır” sözü istilik, qızğınlıq mənasını verdiyi kimi, “İlyaz” da yazı gətirən il mənasını verir. Hər iki ad, bir məqsədin, yəni isti yazın gəlişinin daşıyıcısı olduğunu düşünsək, onları bir varlığa aid etmək olar. Ona görə də, deyə bilərik ki,  Xızır- İlyaz bir şəxsin adı olmuşdur. Ancaq zaman keçdikcə, islamdan bizə gələn yahudi peyğəmbəri İlyasla qarışaraq  adlar ayrılmışlar. İki ayrı-ayrı obrazlar şəklini almışlar. Müsəlmanlıqla əlaqədar, bu gün biz, Xızır- İlyaza, Xıdır Nəbi deyə müraciət edirik. “Xızır” sözü, az qala bu gün unudulmaqdadır.

           

           Azərbaycanın bölgələrindən asılı olaraq, müqəddəs çərşənbələrə müxtəlif adların verilməsi haqda ədəbiyyatlarda bəzi qeydlərə rast gəlinir. Güllü Yoloğlunun ”Novruz çərşənbələrində nədə səhv edirik” adlı elmi publisistik  məqaləsində göstərilən, çərşənbələrin sıralarını diqqətinizə çatdırırıq:1-yalançı çərşənbə (əzəl kül). 2-xəbərçi çərşənbə (cıdırçı, müjdəçi, gül) 3-qara çərşənbə (ölü çərşənbəsi, ölülər bayramı, ata-ana günü) 4-axır çərşənbə (ilaxır çərşənbə, ilin-ayın axır çərşənbəsi) –( Qarapapaqlar dərgisi 2010-cu il,N 3, səh. 36.)

           Burada  müəllif , hər bir çərşənbənin adına uyğun doğruluğunu təsdiq etməyə çalışır. Onu qeyd etmək lazımdır ki, çərşənbələrin hər biri, adət-ənənəmizdə müqəddəs bir varlıq kimi ön plana çəkilir, hər birinin içərisində ilahi qüvvələrinin olduğu  görünür və eyni zamanda Xızır- İlyazla əlaqələndirilir. Ancaq, alimin məqaləsində çərşənbələrin qeyd olunan adları, onların icra olunma müqəddəsliyinə uyğun gəlmir. Ola bilsin ki, bu adları hər hansı bir bölgənin xalqları işlədir, amma bütün türk dünyasına aid etmək düzgün olmazdı. Çərşənbə mərasimlərində əsas ideya, mərasimin icra olunma yolları yox, dörd ünsürün müqəddəsliyinin qorunub saxlanmaq məqsədi durur.

                         Biz Novruz bayramını necə keçirirdik.

             Artıq 25 ildir Azərbaycan xalqı müstəqil dövlətdir. Dövlətin əziz bayramlarından başqa milli bayramları olan Novruz  bayramını da ruh yüksəkliyi ilə keçirirlər. Ancaq  uzun müddət  xalqa qadağan edildiyi üçün bayramın bəzi gələnəkləri unudulmuşdur. Elə ona görə də bizim Alimlərmiz, qabaqcıl bilim adamlarımız, aydınlarımız qocaman milli bayramımızdan öncə keçirilən çərşəmbələrmizin (xaslarmızın)  keçirilmə sıralarını həmişə xalqa yanlış çatdırırlar. Ən qocama “Xızır” sözü istilik, qızğınlıq mənasını verdiyi kimi, “İlyaz” da yazı gətirən il mənasını verir. Hər iki ad, bir məqsədin, yəni isti yazın gəlişinin daşıyıcısı olduğunu düşünsək, onları bir varlığa aid etmək olar. Ona görə də, deyə bilərik ki,  Xızır- İlyaz bir şəxsin adı olmuşdur. Ancaq zaman keçdikcə, islamdan bizə gələn yahudi peyğəmbəri İlyasla qarışaraq  adlar ayrılmışlar. İki ayrı-ayrı obrazlar şəklini almışlar. Müsəlmanlıqla əlaqədar, bu gün biz, Xızır- İlyaza, Xıdır Nəbi deyə müraciət edirik. “Xızır” sözü, az qala bu gün unudulmaqdadır.

“Xızır” sözü istilik, qızğınlıq mənasını verdiyi kimi, “İlyaz” da yazı gətirən il mənasını verir. Hər iki ad, bir məqsədin, yəni isti yazın gəlişinin daşıyıcısı olduğunu düşünsək, onları bir varlığa aid etmək olar. Ona görə də, deyə bilərik ki,  Xızır- İlyaz bir şəxsin adı olmuşdur. Ancaq zaman keçdikcə, islamdan bizə gələn yahudi peyğəmbəri İlyasla qarışaraq  adlar ayrılmışlar. İki ayrı-ayrı obrazlar şəklini almışlar. Müsəlmanlıqla əlaqədar, bu gün biz, Xızır- İlyaza, Xıdır Nəbi deyə müraciət edirik. “Xızır” sözü, az qala bu gün unudulmaqdadır.

n Tanrıçılıq ilinin yadigarı  olan bu bayram çərşənbələrinin sıralanma yolları pozulmuşdur.Bu pozqunluqlara aydınlıq gətirmək üçün, bu yazını yazmaq  qərarına gəldim ki, xalqımız öz qocaman  bayramının tarixindən və  keçirilmə yollarından  qıssa da olsa tanış ola bilsinlər. Çərşənbələıri elə sıralasınlar ki, bütün çərşənbələrimiz və bayramımız Tanrı qanunlarına uyğun olsun. Ona görə də uşaqlığımda şahidi olduğum hadisələrdən və Tanrıçılığa aid bəzi kitablarda rast gəldiyim yazılardan öyrəndiyim çərşənbə və bayram gələnəklərini yazıb, oxuculara çatdırmağı qərara aldım.

Novruz bayramı əhval-ruhiyyəsi, Xıdırnəbi (Xızır) bayramından başlayırdı. Xıdırnəbi (Xızır) bayramı ilə Novruz bayramı arasında olan  6 çərşənbələrin (1950 illərə qədər çərşənbə sözü yox idi. Onun yerinə xas,”yəni təmiz” sözü işlənirdi.) hamısı əziz sayılırdı hamısı da şadlıq şüləni ilə keçirilirdi. 

Bu çərşənbələrin sıralarını aydınlaşdırmağa çalışaq. Tanrıçılıq inancında çərşənbə günü müqəddəs gün hesab edilir və Tanrı özünün bütün möcüzələrini yalnız  bu günlərdə yaradır.O cümlədən də,rəvayət edilir ki, Nurlar nuru olan uluTanrı, ilk birinci çərşənbədə ( fevral aynın 3-cü həftəsinə düşür) Xızır-İlyazı qırxları ilə birlikdə Xızır mağarasından (bəzi rəvayətə görə süd gölündən) çıxıb təbiəti canlandırmağa göndərir..İnsanlar onun gəlişinə qovud süfrəsi açırlar. Xızır daima səfərdə olduğu üçün,o yalnız qovudla qidalanır. Çünkü qovud həmişə hazır olan yeməkdir. Həm də illərlə qalsa da xərəb olmur.Qovudu bir sinidə ya da boşqabda masanın üstünə qoyurlar ki,, Xizir buradan keçəndə qovuddan yesin, evə xeyir-bərəkət versin.Xızıra qovud qoyma adəti vaxtı ilə mərasim şəklində edilmişdir.Qovud bir siniyə tökülürdü, üstünə qırmızı kələğay sərilərdi. Evdə qız var idisə qız qovudu masanın ortasına qoyardı.  Qız olmayan evdə qovudu kiçik yaşlı oğlan qoyardı. (Bu mərasimin özü də Tanrıçılıq inancında, oğlana nisbətən qızın tanrıya daha əziz olduğunu göstərir.) Səhər tezdən evdə olan ailə üzvüləri qovud masasının ətrafına toplanırlar. Aşağdakı nəğməni oxuyurlar və qovudun üstünü açıb,onu şərbət suyunda yoğurub yeyirlər.

   Mən Xızırın nəyiyəm,                          

    Mən Xızırın quluyam.                                                                                                                             Atının ağız gəmiyəm,                                                                                                                        Ayağının nalıyam.          

Boz atının çuluyam                                                                                                              

 Başnın torbasıyam,                                                                                                             

 Xızır payından alasıyam

Qismətimdən dadasıyam.                                                                                                         

Sağ-solunda qalasıyam.                                                                                      

Xızır  yeməyini yedi,                                                                                                                      Tanrıdan bizə pay verdi.                  

 Nəğmə oxunur, bütün ailə üzvü Xızır qovudundan yeyirlər. Sağ-salamat yaşamaları və xoşbəxt həyat sürmələri üçün Allaha alqış edərlər.

            İkinci çərşənbədə Tanrı öz nurunun isti nəfəsini, istəyni insanlara bildirmək üçün, Xızırla yerə odu göndərir.İnsanlar odu şənliklərlə nəğmələrlə qarşılayırlar. Oddan özlərinə yaxşı gün-güzaran, sağlamlıq,uzun ömür və xoşbətlikləri almaq üçün cürə-cürə şadlıqlar, mərasimlər keçirirlər.Çərşənbə şənliyini keçirmək üçün xırmanda şamal (tonqal) qalanır. Qoca,cavan, oğlan, qız hamı şamalın (tonqalın) ətrafında dövrə bağlayıb nəğmə oxuyurlar və şənlik edirlər. Şamalı (tonqal) odu yandırılanda aşağdakı nəğməni oxuyarlar.                                                                                                            Al odum, alovum gəl bizə,

Dərman ver dərdimizə.              

Qara günləri qov getsin,

Qaranlıqları çevir gündüzə.

                        ******

                 Xızır,Xızır xız gətir

                 Var obadan köz gətir.

                 Xızıra xız deyərlər,

                 Xızıra çıraq qoyarlar.      (yəni Xızırın adna şam yandırarlar)

                         ******

          Alovun üstündən tullananda aşağdakı nəğməni oxuyarlar.

               Al qırmızı al alovum,

              Həmişəlik qal alovum.

              Qırmızılığını ver mənə

              Sarılığmı al alovum.

       Üçüncü  çərşənbədə yer (torpaq) çərşənbəsində də yenə xırmanda şamal qalanır ətrafına yığılarlar torpaq mahnılarını oxuya- oxuya şənlik edirlər.

              Gəlir, ömrü gödək bənövşə,

              Gəlir, bəxti sökük bənövşə.

              Gəlir,könlü çökük bənövşə.

              Gəlir boyunu bükük bənövşə.

                        ******

             Xızır,Xızır xız gətir

            Var obadan köz gətir.

            Xızır, Xızır-İlyaz,

            Bitdi çiçək gəldi yaz.

                   ******

             Topa buludlar kükrəyər,

             Qara torpaq imrənər,

              Anam xəmir yoğurar

              Ac-yalavacı doyurar.

                   *******                                                                             

                 Yağışdan yer bulanar

                 Yarıq torpaq sulanar

                  Torpaq bar verər,

                  El-oba dolanar

                     *****  

                  Qar ətəyini yıxşırdı.

                  Qurd-quş hamsı dirildi.

                  Buğda yaşıl don geydi.

                  Oğul-uşaq sevindi.

                      *******  

                  Qarlı dağlar açıldı

                   Çiçək-çəmən saçıldı

                   Torpaq bol bar verdi.

                    Bəxt qapısı açıldı.

                          ******

                   Canım, gözüm ana torpaq.

                  Sən gəl vermə bizə qıtlıq.

                  Yetir bizə bollu nemət.

                 Biz də səndən bulaq qutluq.

                           ******

                   Əkin-bicin zamanı gəldi.

                   Elin- obanın üzü güldü.

                   Torpaq arpa-buğda verdi.

                    Oğul-uşaq sevindi.  

          Torpaq çərşənbəsində “kos-kosa” oynu keçirilir. Kos-kosa oynunda iki nəfər iştirakçı olur. Onun biri cırıq-cındır paltarda qışı təmsil edir. O birisi isə keçəl təzə qırmızi və zınqrovlu, qotazlı geyimdə yazı təmsil edir.

                               Deyişirlər:  

                   Yaz deyir: Əkəndə yox,biçəndə yox,

                                     Gətirirsən qarlı soyux.

                                     Yeyəndə olursan ortax

                                     Deyirsən qardaşına bax.

                                      *******

                    Qış deyir:Yağış qar məndə yağar.

                                     Qarım yerə yorğan olar

                                     Torpağın barı bollnar.

                                     Əkinçinin halı durular

                                          ********

                      Yaz:       Soyuğu  xalqa sırıdın

                                    Yazı özünə qısqandın

                                     Qarı torpağa sərdin

                                      Oğlaqları qırdın.

                                          *******

                     Qış.     Günəşdən kömək aldın                                                                      .  ...                        .  ..Çağladın coşdun ucaldın.   

                                 Axır məndən bac aldın

                                 İlan, çayan çıxartdın.

                                        *********

                      Yaz.     Quşlar səndən qaçar.

                                  Qaranquşlar məndə uçar.

                                  Bülbüllər məndə oxuyar.

                                  Hər bir səfa məndə var.

                                             ********              

          Dördüncü çərşənbədə hava (külək) çərşənbəsini yenə də şamal şənliyi ilə qarşılayırlar.Burda da şamal ətrafında Kosanın, Keçəlin iştirakı ilə şənlik edilir, nəğmələr oxuyurlar.

                           Yel əsər, puçur olar.

                           Ağaclar çiçək açar.

                           Çiçəklər xalı sərər.

                           Uçmaq yolu görünər.         (yəni ölənmizin hamısı cənnətə gedər.)        

                   Qalan külək nəğmələri unudulmuşdur.

         Beşinci çərşənbədə su çərşənbəsi qarşılanır. Bu çərşənbədə də suyun əzizliyi (müqəddəsliyi) yad edilir.Su çərşənbəsilə əlaqədar bir çox adət ənənələr hələ də xalq arasında yaşayır.Su çərşənbəsində evin suyu xüsusi alqış altında təzələnir. Evin qız gəlini bulaqdan təzə su götürür. Axar suyun içindən bərəkət rəmzi olaraq dört daş götürülür. Evin dört küncünə qoyulur. Oğlanlar, qız-- gəlinlər su falına baxırlar. Bir qaba su tökürlər,suya ucuna pambıq bükülmüş iki iynə salırlar,bir dəqiqə gözləyirlər.Bir dəqiqəyə qədər iynələr toqqşarsa,(bir-birinə dəyərsə), arzular çin olar (yernə yetər). Sonra şənlik açıq havada dəvam etdirilər.Oğlanlar-qızlar ortaya su ilə dolu bir qab qoyurlar. Bir nəfər əlində dolça (mən həmişə qız görmüşəm) suyu ətraf səmtlərə (cəhətlərə)çiləyir. Qalanları da xorla aşağdakı“su” nəğməsini oxuyurlar. Bəzəndə xor oxuya-oxuya yallı gedirlər.

                         Topa bulud nəzilsin

.                        Qar suları süzülsün.

                         Dağlar qarı ərisin.

                         Gen dərəni bürüsün.

                               ******

                         Bulud yerindən oynasın

                         Dağı- daşı çalxasın

                         Göydə şimşək parlasın.

                         Gur bulaqlar ağlasın.         (ağlasın o mənadakı, bulağın suyu çoxalsın)         

                                 *******

.                        Bulud inildəyb çaxsın.

                          Dağlardan sellər axsın

                          Günəş ziyasını salsın

                          Tumurcuqlar parlasın.

                               ********

                         Düyün toyu düyülsün

                         Çəmən çiçək düzülsün.

                         Dağlar başı isinsin.

                         Tanrı tacı görünsün

                               ********.

        Tanrıçılıqda olan su inancına demək olar ki, heç bir dində rast gəlinmir. Xeyir iş olan qapıda ilk toy, yığıncaq niyəti su ilə edilir.Uşağa yatan ananın ətrafna, üznə su çilənir, su mahnısı oxunur, Ananın huşitmə halı olduqda axar su xənçərlə çapılır, mahnı oxunur.

Axar-baxarlı suyum.                                                                                                                      Halı  gəlməyə qoyma.                                                                                                                
Təmiz axarlı suyun                                                                                                                       Hala Fürsət vermə
             
           .       *****

Yas düşən qapıda üç gün dolça ilə sərnicdən (vedrədən) su götürüb döpd tərəfəsu atılırhər su atıldıqca mahnı oxunur.

Tanrı yollu məxluqlar,                                                                                                                  Qorxaq cini qovarlar.                                                          
 Suyu verən tanrılar.                                                                                                                   Sudan hasar qurarlar.  və s.   
Yəni ölüm tanrısı Halanası sudan qarxur. Su olan yerdən qaçır.

  

 Altıncı çərşənbə ilaxır çərşənbəsi olur. Çilə ilini yola salma şənliyi qurulur. İlaxır çərşənbədə də öncəkilər kimi tonqal qalanır, Kosa, Keçəl və Keçi iştirak edir. Nəğmələr oxunur.

                      Ələklər, ay ələklər,

                      Çərmənir ağ biləklər.

                      Gəlir axır çərşənbə,

                      Hasil olur diləklər.

        Yəqin ki,ilaxır çərşənbənin də nəğmələri çox olubdur. Ancaq sonralar unudulubdur.

İlaxır çərşənbəsindən sonar Martın 21 Geniş bir xırmanda toy qurulur.Kəndirbaz oyunu və hər cür oyunlar keçirilir Oyunda Kosa, Keçəl və Keçi iştirak edir.Bir çox oyunlardan sonar Kecəl mahnı oxuyur.

A Kosa-Kosa gəlsənə                                                                                                              Gəlib salam versənə                                                                                                                 Kosa bir oyun eylər  
Yığar yağdan, baldan,                                                                                                              Keçəlin toyun eylər.                                                                                                                Hərkəs evinə getsin                                                                                                                Keçəlin paynı gətirsin/                                                                                                               

Kim nə gətirib,şəkər, konfet, qoğal, paxlava və s. Kosanın xurcununa qoyurlar.Kosa ilə Keçəl hərəsi xurcunun bir gözündən tutub,mənimdi deyib dartışdırırlar. Bu ara Keçi gəlib buynuzu ilə Kosanı vurub yıxır. Keçəl qabağına durur. Mahnı oxuyur:

Keçim qıylı-qallıdır.                                                                                                                  Buynuzu qızıl xallıdır                                                                                                               Gəl Kosaya toxunma                                                                                                                 Kosam iki canlıdır.

Keçi Kosanı bir də vurub yıxır. Kosa vay qarnım deyə çığırıb yıxılır. Keçəl yanında oturub, Kosam öldü, kəfənsiz oldü deyə ağlayır. Mahnısı unudulubdur. Bununla toy şadlığı qurtarır.Hər kəs evinə dağılır. Evlərdə bayram şənliyi başlayır. Qohumlar, dostlar bir irinin evinə gedirlət. Küsülüləri barışdşrşrlar.  

            Böyük fars şairi firdovsi hələ IX-əsrdə müqəddəs çərçənbələrin sıralarını nəzmə çəkərək düzmüçdür.O yazır:

"Ən əvvəldə od başladı yanmağa                                                                                                     O verdi hərarət soyuq torpağa                                                                                                      Külək qalxdı sönüncə odun şöləsi                                                                                                 Sərinlikdə axdı suyun çeşməsi.”

         Göründüyü kimi  Firdovsi ən axırda suyun yarandığını deyir. Çünkü bütün varlıqlar, su yaranandan sonar sudan yaranmışlar.

İnternetdə oxuyuruq, əgər biz müsəlmanıqsa demək novruz bayramı bizim deyil. Bu bütpərəstlərin bayramıdır.

Bizim bədbəxtliyimiz ondadır ki, din ilə milləti bir- birindən seçə bilmirik. Bu gün gənclərimizin arasında, sən nə millətsən sorğusu keçirsək  60 bəlkə də çox faizi müsəlmanam deyəcəkdir.Bu baxımdan belə görünür ki, dini təbliğat, milli təbliğatdan güclü aparılır. Bu millisizlik durumunun əsas günahkarları orta məktəbdən başlamış, ali məktəblərə qədər dərs deyən böyük müəllimlər ordusundadır. Əyər bu gün internetdə mən müsəlmanam deyə milli bayramından nmtina edən tapılırsa, demək bu bizim böyük faciəmizdir.  

         Adamın yaranması haqqında bir neçə türk nağılı var.Bilmirəm hansı səbəbdənsə bizim alimlərmiz Novruz bayramının çərşənbələrini “Ağ ana” nağlınln əsasında keçirirlər. Təbiətin canlı şahidi olan dörd ünsürün ilahi sıralarını unudurlar.  hər il  izləyirəm ki bəlkə bu il səhvlərini düzəldələr. Ancaq hələ ki,  bütün cərşənbələri (xasları) yanlış keçirirlər. Xızır (Xıdır nəbi) bayramını da hər il dəyişmədən fevral ayının 13-də edirlər.Yalnız hər 5 ildən bir çərşənbə ayın 13-nə düşür. Qalan vaxtlar çərşənbə ayın 19-na qədər dəyşirilir.Səhvin biri də odur ki, birinci çərşənbədə odu  qarşılamalı olduqları halda,səhvən suyu qarşılayırlar. Üçüncü səhvləri də odur  ki, hər 5 ildən bir ilaxır çilə çərşənbəsini Novruz bayramı ilə birlikdə keçirməli olduqları halda,onu  Torpaq cərşənbəsi ilə birləşdirirlər.    Burada böyük yanlışlığa yol verirlər. Çünkü hər bir çərşənbənin müqəddəslik rəmzinə uyğun keçirilmə qaydası və nəğməsi var. Ona görə də çərşənbələri birləşdirmək olmaz. Borçalıda və Türkmənistanda hər 5 ildən bir ilaxır çərşənbəsini Novruz bayramı ilə birlikdə keçirirlər. İlaxır çərşənbənin Novruz bayramı ilə birləşməsi məntiqə daha uyğundur. Çünkü hər ikisi də bayram niyətlidir. Bayramsayağı da keçirilir.

            İslam dini çərşənbə gününü uğursuz, cümə gününü isə uğurlu gün hesab edir. Şübhəsiz ki, qədim türk təqvimində günlərin özünə məxsus adları olmuşdur. Çünki çərşənbə fars sözü olub,bizə müsəlmanlıqla əlaqədar gəlmişdir. İslam təsiri nəticəsində bir çox adət ənənəmiz kimi günlərin adlarını da unutmuşuq. Türk mifologiyasına görə kainat və onun varlıqları olan dörd ünsür,elə də  Adam və Xızır çərşənbə günü yaranmışlar. Çərşənbənin əzizliyi bayatılarımızda hələ də yaşayır.

                                   “Ələklər ay ələklər,

                                     Çərmənir ağ biləklər.

                                     Gəlir axır çərşənbə,

                                     Hasil olur diləklər.”

            Bu nəğməni ona görə təkrarladıq ki, burada  çərşənbə gününün nəsliyi inkar edilir və onun əzizliyinə (müqəddəsliyinə) işarə vurulur.

            S. Mutəbərizli yazır: “Novruz bayramının nə əfsanəvi şəxsiyyətlərlə, nə atəşpərəstliklə, nə zərdüştlüklə, nə də İslamla Mənşə etibarı ilə bağlılığı yoxdur.” (Elmi axtarışlar 14. Jurnal səh. 15 )

            Mənim fikrimcə S. Mutəbərizli səhvə yol veribdir. Bayramda icra edilən bütün ədat-ənənələrdən çox aydın görünür ki, novruz bayramı tanrıçılıqla və şəxsən Xızırla sıx əlaqəlidir. Son zamanlara qədər yaşlı nəsil novruz bayramını Xızır bayramı adlandırırdılar. Tarixi ədəbiyyatlardan bizə məlumdur ki, e.ə. V əsrdə Fars şahı Cəmşid bayramın adını yeni gün deyə dəyişmişdir. Azərbaycan tarixi  ədəbiyyatlarında Novruz bayramı sözünə yalnız 12. əsrdən etibarən rast gəlinir.

         1940-cı illərə qədər Novruz bayramında keçəl və kosa ilə birlikdə keçi də iştirak edirdi. Kosa, keçəl və keçi birlikdə oyun şənlikləri edirdilər.Qışın rəmzi olan Kosa yaza  hamilə olur. Ətrafda xalq Xorla “ Kosam təkə saqqallıdır. Kosaya toxunmayın, Kosam ikicanlıdır.”deyə, Kosam mahnısını oxuyurdular.  Bayram şənliyinin axırında da, keçi kosanın qarnını buynuzu ilə deşib öldürüdü. Buda yazın qışa qalib gəlmə mübarizəsinin simvolu hesab edilirdi.

          Folklorşünas alim Məhərrəm Qasımlı çərşənbələrin sonralar mərasimə gətirildiyini deyir.  Bu fikir http://isamehdioglu.blogspot.com/2015/11/ans-tv-gunbaxan-verlisin.html http://isamehdioglu.blogspot.com/2015/11/ans-tv-gunbaxan-verlisin.htmldə səhvdir.Tarixdən bizə aydındırki,hər bir yeni yaranan dinin özünün müqəddəs günü olmuşdur.Həmin müqəddəs gündə də o din özünün ainlərini yerinə yetirmişdir.Yahudilik şənbə gününü, xristianlıq bazar gününü,islam cümə gününü seçmişdir.Bu baxımdan da çərşənbə günü odsevərliyin müqəddəs günü olduğunu tam əminliklə deyə bilərik.Odsevərliyin ilk günündən çərşənbənin müqəddəsliyi birdə onunla təstiqlənir ki,islam dini yahudiliyi və xristianlığı ilahi din kimi tanıdığı üçün onların müqəddəs günlərinə toxunmur. Odsevərliyi din kimi qəbul eləmədiyi üçün çərşənbə gününü də nəs gün elan etmişdir.Ancaq islamın çərşənbəni nəs gün elan etməsinə baxmayaraq,türk xalqları arasında çərşənbə hələdə müqəddəs olaraq qalır.   Yuxarıda dediyimiz kimi çərşənbənin müqəddəsliyi tanrçılıq və Xızırla o qədər  sıx əlaqəlidir ki,onu heç cür inkar etmək olmaz. Bütün dini ideologiyalarda Günlər hər şeydən öndə gəlir və dini gələnəklər onun əsasında yaranır. Bu baxımdan Tanrıçılıqda da çərşənbənin müqəddəsliyi mərasimlərdən öncə yaranmışdı

            Bayram olmayan vaxtlarda da çox zaman adət-ənənələrlə əlaqədər bir çox nəğmələrimizdə Xızır adı çəkilir və ondan kömək istənilir.

Ana uşağını çimizdirən zaman onu nəğmə ilə oxşayır.

                      Üzün gülsün, qızarsın,

                      Bəxtin qızıl yazılsın,

                      Xızır sənə su versin

                     Ömrün uzun uzansın.

            Ölümsüzlük arzusu ilə bağlı türk xalqlarında bir çox nağıllar,dastanlar və nəğmələr var. Yuxarıda oxunan nəğmə də Xızırın ölümsüzlük suyu içməsinə və onun əbədi yaşamasına işarədir. Görünür, keçmişdə bu inanc, insanların yaşam tərzi ilə əlaqədar, onların məişətlərinə çox yaxın olmuşdur.Xızır nəinki insanlara xız-istilik gətirir, həm də eşq (aşk, məhəbbət) butası verib, onların yollarını işıqlandırır. O, insanları xəta-bəladan qoruyan müqəddəs bir varlıq olmuşdur. İnsanları qorxulu ölüm saçan ilandan qorumaq üçün oxunan alqış ( dua) yönlü Xızır nəğməsi, bu gün də bəzi bölgələrdə oxunur.

                    “İlan-ilan, şah ilan,

                      Şahmar ilan, şah ilan

                      Xızır İlyaz , o kişi,

                      Bağlayır ilan dişi.” 

           Xurafata görə, bu nəğmə oxunun zaman ilan ona zərər gətirməz.

         Xalqın dilində, Xızırın 40 sayı ilə əlaqəli bir çox əfsanələri yaşamaqdadır. Rəvayətə görə, Xızırın 40 müridi olmuşdur.Onlara bədii ədəbiytlarımızda “Qırxlar” deyə çox rast gəlinir. Güney (Cənubi) Azərbaycan türklərinin əfsanələrində deyilir ki, Xızır Tanrının tapşırığı ilə bəşəriyyəti canlandırdıqdan sonra, qırxları ilə birlikdə Savalan dağındakı,Güney Azərbaycanda Qaf dağındakı “Qırxlar” mağarasına girərək, insanların gözündən qeyb olurlar.Xızır hər yaz dağdakı mağaradan çıxır, göy atını minib yazı gətirir və təkrarən Savalan,Qaf dağına gəlib Qırxlar mağarasında yox olur. Türkiyə türklərinin rəvayətinə görə, aşıq Qaraca oğlan Xızırın qırx müridinə qoşulub dağ mağarasında yox olmuşdur.

           Borçalı rəvayətlərində deyilir ki, Xızır öz qırxları ilə birlikdə 40 gün mömin insanların gözünə görünür, onu çağıranların dadına çatır, xalqla birlikdə olur. Çərşənbə  və bayram şənliklərində iştirak edir.

   

 Bir çox islam təsəvvüfçüləri öz əsərlərində Xızırı islam dininin müasiri kimi vermişlər. Məsələ hədislərində Xızır əlehissəlam deyə  imam Buxari “əmbiya” əsərində,Tirmizi “Təvasir” əsərində, Deyləmi “Müsnəd” əsərində bir peyğəmbər kimi Xızıra müraciət etmişlər. Onlar Xızır sözünün ərəb dilindən götürülməsini bildirərək,yaşıl mənasında işlədildiyini deyirlər. Onu qeyd edim ki, onların fikirləri həqiqətə uyğun deyil.Xızırı ərəbləşdirməklə tanrıçılıq inancının olmadığını təbliğ etməklə çaşqınlıq yaradırlar.

            “Qurani-Kərim”də deyilir: “Hər bir xalqa izah etsin deyə, biz (Allah) həmin xalqın dilində danışan elçi göndərmişik” (14.4).  “Bilmədiklərinizi öyrənmək üçün sizə öz içərinizdən biz Peyğəmbər göndərdik.” (.2,\.250)

 “Qurani-Kərim”in bu ayəsindən aydın olur ki, Ulu Tanrı, hər bir xalqla öz dilində danışan, Allahı təbliğ edən elçi göndərmişdir.

           Ən qədim xalqlardan biri olan türk xalqına, Tanrı onların dilində danışan elçi göndərmişdirmi? Bəli göndərmişdir. Onlar Bilqamıs və Xızırdır. “Peyğəmbər” fars sözü olub lüğəti anlamı “hər şeyi bilən” (bilqamıs) deməkdir. Bu mənada, Bilqamıs sözü də Türk-Azərbaycan dilində “hər şeyi bilən” mənasını verir. Ola bilsin ki, Tövratda adı çəkilən Bilam Bilqamısdır. Çünkü Tövratda Bilam, İzrail xalqının düşməni kimi verilir. Tövrat onu lənətləyir. Bilqamıs dastanında da bilqamıs bir peyğəmbər kimi verilir.Bəlkə də atəşpərəstlik zamanı qədim Türklərin Peyğəmbərlərindən biri olmuşdur. Qafqaz türkləri, erkən zamanlardan xristianlıq və islam dinlərini qəbul etdikləri üçün, öz peyğəmbərlərini unutmuşlar.

          Xızır kimdir? O tarixi şəxsiyyətdir yoxsa mifik obrazdır? Bəli Xızır- İlyaz tarixi şəxsiyyət olmuşdur. Bununla belə, bir çox xalqlarda- Çində Konfisi, hindlilərdə Brahma,Budha, misirlilərdə Oziris, türklərdə Dədə-Qorqud və s. olduğu kimi, Xızır- İlyaz da tədricən mifik obraz halına salınmışdır. “Qurani-Kərim”də (18/63) yazılana görə, Musa (ə.s.) Xızır ilə görüşmüş, ona müridlik etmiş, bilmədiyi elmləri ondan öyrənmişdir. Tarixi bilgilər  sübut etmişdir ki, Musa (ə.s.) tarixi şəxsdir.Demək Xızırda tarixi şəxs olmuşdur. Beləliklə, demək olar ki,Tanrıçılığın təbliğatçısı olan Xızır mifoloji obraz yox, tarixi şəxsiyyət olmuşdur. Xızır- İlyazın dünyaya gəldiyi vaxt məlum olmasa da, “Qurani- Kərim”də Musa peyğəmbərin müasiri, mürşidi kimi verilən Xızırı, tarixi şəxsiyyət kimi tanımağa imkan verir. Bununla da, “Qurani-Kərim”, onun, Lədun (ilahi bilgi) elminin əsasını qoyan bir peyğəmbər kimi tanınmasını təsdiqləyir.

         Azərbaycanda yaşayan bəzi rəvayətlərə və Tövratda verilən məlumatların ehtimalına görə, Xızır- İlyazla Musanın görüşü və ondan dərs alması, Bərbəc (İndiki beş barmaq) dağındakı mağarada olmuşdur. Çox ehtimal ki, bir şəxsiyyət kimi, Xızırın öz adı da olmuşdur. Ona ilahi nur ilə əlaqəli olduğu üçün, qızğın-istilik mənasını verən Xızır adı verilmişdir və “Xızır” sözü, qədim türklərdə müqəddəs sayılmışıdr.

             Xızır haqqında ən çox əfsanə və rəvayət, türk xalqları yaşayan bölgələrdə yayılmışdır. Bu bölgələrdə, onun adı ilə bağlı yer adları var və onların bəziləri müqəddəsləşmişdir. Orta Asiyanın Amu-dərya ətrafında “Xızırxan” adında ərazi mövcuddur. Vaxtilə həmin ərazi müqəddəs torpaq sayılmışdır.

            Ə.  Xəqani əsərlərində tez-tez Xızırın adını bir xilaskar şəxsiyyət və peyğəmbər kimi peyğəmbərlər arasında çəkir.

                    “Bəta, Adəm, Xızır və Musa üçün,                                                                                                           Məna naxışları vurdum hər gün.”

             Burada Xızır peyğəmbərlər sırasındadır. (Ə. Xəqani “Seçilmiş əsərləri” B. 1987 s. 79)  Xəqani kimi şəxsiyyət Xızırı peyğəmbər kimi tanıdığı halda, bizim onu peyğəmbər kimi tanımamağımız onun ruhuna təhqir olar.

         Azərbaycanda “Xızır-Zinda” mağarası, yerli xalqın ziyarətgahı və ibadətgahıdır. Türkiyənin Tarsus bölgəsindəki “Əshabi-Kəhf” mağarası da, Naxçıvandakı "Əshabi-Kəhf" mağarası da,  Xızırın adı ilə bağlıdır. Yerli xalq beşbarmaq dağına Xızır dağı, oradakı mağaraya Xızır mağarası, bulağa isə Xızır bulağı deyirlər. Bu gün də həmin dağ Xızır dağı adı ilə Dağıstan və Azərbaycan türklərinin ziyarətgahıdır. Quba ətrafında da dağ mağarasında Xızır zında adı ilə ziyarətgah var.

       Ümumiyyətlə çox əsrlik, öz dini, tarixi gələnəkləri, ədəbiyyatı olan hər bir xalq başqa bir xalqın təsiri altına düşdükdə, o xalqın maddi və mənəvi mədəniyyətinin təsiri altında qalır. Xalq öz gələnəyini qoruyub saxlamaq üçün, Hökmüran din altında, öz gənələklərini  yad gələnəklə qarışdırmağa məcbur olur. Keçmişlə indi arasında orta bir səviyyə alınır. İki dinin bir növ birləşməsi yaranır. Gələcək din keçmişdən lazımi qaydada nə varsa götürür. Bu qalibliyin qurbanı olan, Qocaman tanrıçılıq dininin Xızır yeni il bayramı e.ə. V əsrdə İran şahı Cəmşid tərəfindən götürmüş zərdüştliyin yeni ili kimi qəbul edilərək  farslaşdırılmışdır. Novruz (yeni gün) bayramı elan etmişdir. Sonralar islam dini imperiya halını alan zaman Novruz bayramını IV- xəlifə Əlinin (656-661) taxta çıxması şərəfinə Əli bayramı elan edilmişdir.  Hətda mərasimə uyğun mahnı da yaratmışlar. Mahnının farscadan tərcüməsi belədir.

                        “Gəl ey bahar bizə səadət gətir.

                          Gəl ey günəş qov bu qəmi, qüssəni,

                          Gəl ey iranın sahibi Əli

                          Çöllərimizin sahibəsi Şahrubanu

                          Alçaldılmış xəlifələrin yası olan Novruz səhəri

                          Ta Əli al geyimlə taxta çıx.” (Türk eli jurnalı 2012 fevral N.2 s. 24) Hal bu ki, həzrət Əli  656 –ci ilin Martında yox, iyul ayında hakimiyyətə gəlmişdir. Bəzi islam tarixçiləri Novruz bayramına bir kinayə kimi topal bayram demişlər. (Novruz bayramı islam ilsırasına tabe olmayaraq hərəkətsiz olduğu üçün bu adı vermişlər)  

           Bir şox müəlliflər ədəbiyyatlarmızda odun (alovun) müqəddəsliyini Zərdüştlüklə əlaqələndirirlər. Eyni zamanda Azərbaycan gələnəklərində (adət-ənənələrində) alovun  rəmzi olan Butanı istər məişət, istərsə də bədii əsərlərdə, tək dilli verirlər.Bəzən də alovu bir çox rəsm əsərlərində yç dilli verirlər. Onu qeyd edim ki, Zərdüştlük inancını qəbul etməyən Qazax, Borçalı, Qarabağ bölgələrində olan ilk xristian abidələrinin üzəeində olan xaçların uclarında bita şəkli döyülmüşdür. Bunlar tanrıçılıqla əlaqəli olan, gələnəklərin  xristianlıqda yaşadılmasından yararlanmışdır. Demək belə aydın olur ki buta tanrıçılıqdan qalma müqəddəslik rəmzidir. Abşeron abidələrində olan  üç dilli alov şəkli zərdüştlük dini inancının müqəddəslik rəmzidir. Bunların fərqinə varmayan tarixçilərimiz hər ikisini də zərdüştlüyə aid edirlər.  Bundan başqa Tanrıçılıqda göyün mavi rəngi müqəddəs sayıldığı üçün yerdəki göy rəngdə müqəddəs sayılmışdır.. Zərdüştlükdə  isə ağ rəng müqəddəs sayılır.Tarix yazarlarının bildirdiklərinə görə Zərdüştlüyün müqəddəs kitabı olan Avesta ilk kərə Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən yandırılmışdır.  Yadda qalan parçaları isə ikinci kərə islam imperiyası yandırmışdır. Avestanın əldə qalan az parçalarından  belə aydın olur ki, Avesta tanrıçılıqdan və Brahmadan geniş istifadə etmişdir. Elə o səbəbdəndə  Novruz bayramını bütünlüklə öznünküləşdirmişdir. Bu gündə Azərbaycanın ən ycqar kəndlərində uşaqdan böyüyə hamı Tanrı sözünü  Allah sözündən çox işlədir.