BÖTİYLƏR
(MƏKTUBLAR).
A.
M. E. A-sı elmi şurasının heyyətinə, Borçalı aydınları adından açıq məktub.
Yaramaz ermənilərin
azqınlar ıklarından ruhlanan gürcü millətçiləri 1989-91-ci illərdə Borçalıda soyqırımı yaratmağa başladılar.
O dönəmlərdə Borçalılar ağır günlər keçirdilər. Qamsaxurdiya dövründə “
Gürcüstan gürcülər üçündür” şüarı altında hökumət səviyyəsində Borçalı
türklərinə qarşə soyqırım basqıları başlandı. Azərbaycanlılar “qonaq” gəlibdilər
getsinlər deyə başladıkları hücum kampaniyasında 100 mindən artık Borçalı türkləri
qovuldu. 20-dən artıq adam öldürüldü. Qırğın vaxtı gürcülərin əllərində olan
bir dövlət sənədini bizim gözmüzə soxaraq, deyirdilər ki, alın oxuyun siz
XVII-əsrdə gəlib yermizi tutubsunuz. Nəki durdunuz, yaşadınız bəsdir.
İndi öz yurdunuza gedin. Əllərində olan bu sənəddə A.M.E.A-nın
Ensklopediyasında yazılan “Azərbaycanlılar XVII-əsrdə kütləvi surətdə Borçalıya
köçürülmüşlər” yazısı var idi
Tanrıya
şükürlər olsun ki, Şverdnadzenin başçılığı altında yaranan yeni dövlət gəldi. Bu
qırğın dayandı. 1991-ci ildə həmin vərəqdən götürüb
A.M.E.A.-nın Tarix İnstutuna gəldim. İnstitutun direktoruna vərəqi göstərib,
olayları danışdım. Ensiklopediyanı gətirdik. Doğrudan da Borçalı başlığı
altında yazılmışdı “ Borçalıya 16-17-ci əsrdə kütləvi surətdə Azərbaycanlılar köçürülmüşlər”.
Gördüm gürcülər düz deyirlərmiş. Borçalı türklərinin belinə daşı qoyan elə
bizim tarixçi Akademiklərimiz, alimlərmiz olmuşlar. Mən öz urcunsuzluğumu (narazılığımı)
bildirərək, biz eradan öncədən o yurdların yerli ellisiyik (xalqıyıq) dedim. Bu
dönəmdə İnstitutun başqa bir elmi işcisi, “ XII -əsrdən öncələrdə Borçalıda
türklər olmayıblar, yaşamamışlar, sizin yerlərdə olan tarixi anıtların
(abidələrin) türklərlə heç bir ilişgisi yoxdur” dedi. Direktor da onun
sözünü kəsinlədi (təstiqlədi). Bunların bu sözləri məni çox ağrıtdı və düşündüm
ki, bunlar bu sözlərilə bizə, oralar sizin deyil, onlar çıxın deyirlər, siz də çıxın
demək istəyndədilər. Üzümü onlara tutub, “axı mən uşaqlığımda babalarmızın
dediklərini eşitmişəm. Onlar deyirdilər ki, keçmişdə buralar ulu dədəmiz Oğuz
Xanın (Zülqədərin- Zülqərneynin) yurdu, torpağı olubdur. Elə onun
vaxtından da biz burada yaşayırıq. O haqda bizim dastanımız da var. Oğuz xanın qəbrinin də Borçalıda olduğunu deyirlər. Həm
də Bolnis rayonunda 4-cü əsrə ilişgi edilən qədim türk dilində yazılmış qəbir
daşının aşkar edildiyinin, canlı görəviləri (şahidləri) var. O yerlərdə bizim
varlığımızı təstiqləyən çoxlu olanay (tarixi) qaynaqlarımız var. Hansı yolla
olur olsun bir bilim (elm) ocağı kimi yanlışlığınızı (səhvinizi)
düzəltməlisiniz. O elə gəlmə, qonaq deyilməməlidir dedim. Gördüm sözüm
Akademiklərə xoş gəlmədi. Biz bu yolda saçmızı ağartmışıq, sən bizə dərsmi
deyəcəksən dedilər. Üzülmüş halda akademiyadan çıxdım. O gündən də Borçalı
haqqında olan yazılı qaynakları toplayıb, öyrənməyə başladım.
Yunan
tarixçilərinin Porfirinin, Aristotelin, Strabonun, Eratosferin Herodotun,
Kserkisin, Eforun, Xerilin və başqalarının əsərlədində hələ e. ö.-də “ Qafqaz
Kaspilərin, Sakların ölkəsidir” deyirlərsə, “Kaspilərin Afinaya yürüşlərindən”
danışırlarsa, olanayçılar (tarixçilər) Kaspiləri, Sakları Türk adlandırırlarsa.
Mən anlaya bilmirəm bizim çağdaş tarixçilərmiz nəyə arxalanaraq türklərin Borçalıya
gəlişinin XII əsrdən olduğunu deyirlər.
Tarixçi F.
Ağasıoğlunun “Qədim Türk eli” “Doqquz
bitik” və T. Azərtürkün “Mixi yazılı azəri türk dilinin qrammatikası” kitablarını
oxumağım, Borçalıların keçmişləri haqqında düşünməyə və çalışmağa mənə ipucu
verdi. O gündən
Borçalının tarixi ilə maraqlanmağa başladım. F. Ağasıoğlu yazır: “Qədim
Saka türkləri e.ö. VIII minilliklərdə Araz çayı ətrafından qalxıb, Qafqazdan
keçməklə Azaq (Azıq İ.M.) dənizi ətrafında yurd salmışlar. Azaq ətrafında
çoxaldıqdan sonra, geri köhnə yurdlarına
qayıtmışlar”. XVII-əsrdə ruslar Qafqaza girdikdən sonra Azıq- Azak
dənizinin adını Azov etmişlər.
Borçalıda olan yüzdən çox türk anıtlarından (abidələrindən)
bir neçəsini yazıb sayğılı Akademiklərmizin yadına salmak istəyirəm. Eradan
öncələrdə adları çəkilən Sakaların, Qaramanlıların və Kapanakların yurtları
olan “Sakundur” şəhərinin kalafalığı Faxralı kəndinin yaxınlığındadır. Bolus (Bolnisi)
ormanlarının dərinliyində Qaramanlı şəhərinin kalafalığı və kilsələri hələ də
durur. “Kapanak” şəhərinin yerində kəpənəkçi kəndi yaşamakdadır. Kəpənəkçi
kəndinin doğusunda Sarıkilsə adlı yarısı uçmuş kilsədə 1950 və 1987-ci illərdə
Gürcüstan arxeoloji ekspedisiyası qazıntı işləri aparmışlar, iki metr
dərinlikdə IV əsrə aid edilən gənc oğlan gömütü (qəbri) aşkarlanmışdır. Üst
daşında qədim türk dilində yazı aşkar edilmişdir. Yazıda deyilir "Kapanak
xaqanın oğlu gənc kapanakçı çayında boğulub öldü". Həmin daş iki il Tiflis
tarix muzeyində saxlanıldı, iki ildən sonra muzeydən götürüldü. (Sovet
Gürcüstanı qəzetinin müxbiri Ocaqov İsaxan Rustam oğlunun dedikləri)
Kəpənəkçinin içində Çataq
(Poladauri) yolunun sağında "Qoçlu kilsə" IV əsrə aid edilir. 1930-40-cı
illərdə kilsənin yanında olan yüzlərlə qoç heykəlli qəbir daşları var idi. Bu
gün bir dənəsi də yoxdur. Yavaş-yavaş hamısını gürcülər daşıyıb aparmışlar.
Muzeylərinə və qəbirsanlıklarına qoyub yiyələnmişlər. Hal- hazırda kilsə yararlıdır,
işlək haldadır. Gürcü keşişi yiyələnib içində
yaşıyır.
Xaçın kəndi ilə Ağalıq
arasında Bolus (Bolnisi) siyonu deyilən böyük, görkəmli kilsə yerləşir.
Kilsənin yanında çoxlu qəbirstanlıq var. Vaxtı ilə burada çoxlu qoç qəbirüstü
daşlar var idi. Bu gün kilsə gözəl onarlanıb (təmir olunub), içərisində keşiş
oturur.
Kəpənəkçinin batısında (qərbində) Kəpənəkçi çayının sağ qıyısında (sahilində)
"Yazılı kilsə" adlı kilsə var. Yazı gürcü yazısı deyil, bu gün kilsə
onarlanıb (təmir olunmuş) və içərisində keşiş oturur. Kəpənəkçinin güneyində (cənubunda)
Talıfıllıdan bir kilometr aralı, ormanlıkda “kilsəli” deyilən yerdə qədim kilsə
və yanında böyük qəbirstanlıq var. O da 1935-36 illərdə onarlandı (təmir edildi),
içində keşişlər otururlar. İncoğlunun quzeyində ormanda salamat bir anıtda Alban hərifilə yazılı kitabə var. Şəmşoğlu
kəndindəki kilsələr hələ yararlı haldadılar. Oradakı xaçların üzərində buta
şəkilli oymalar var. Belə xaçları gürcülər harada tapsalar. Oxalayıb yox
edirlər. Bu kilsəyə oxşar digər bir kilsə də, Sakındur şəhərinin kalafalıqlarındadır.
"Səkkiz ayaq" adlanır. O da sağ-salamatdır.
Çataq
yolu ormanında Cinni binə deyilən yerdə (həmin yerə Mehdilli yurdu deyilir)
içərisi bəzədilmiş halda balaca bir kilsə var. Ətrafında isə əlləri
çarpazlaşmış insan fiqurlu qəbir daşları vardır. Ondan bir kilometr aralı,
dağın başında əzəmətli bir kilsə də var. Bu gün hər ikisində keşiş durur. Port-port
deyilən yerdəki kilsənin həndəvərində çoxlu qəbirstanlıq var. Qəbirstanlıqda
əli çarpazlaşmış adam və qoç şəkilli qəbirüstü daşlar var. Kilsə baxımlı
haldadır, içərisində keşiş durur.
Saray
yerindəki, yazılı kilsənin də yanı qəbirstanlıqdır. Qapısında kitabə var.
Bolnis, dumanıs bölgələrində olan anıt yazılarının heç biri gürcü yazısı deyil..
Abdallı
kəndi ilə Kveşi kəndi arasındakı, təpə başında çox görkəmli "Abdal" qalası var. Deyilənə görə
qala 4- 5-ci əsrə aid edilir. Qalanın qapısının üstündə iki metrdən artıq
uzunluğu olan böyük bir kitabə var idi. Tiflis uzmanlarının (mütəxəsislərinin)
dediklərinə görə yazı qədim türk-moğol dilindədir. 1950-ci illərdə kitabə çox
çətinliklə sökülüb götürüldü. Əgər yazı gürcü dilində olsa idi, belə bir görkəmli
qalanın kitabəsini sökməzdilər. Demək deyilənlər düz imiş.
Tarixdə
bir çox olayların görəvisi (şahidi) olan başı bəlalı Dumanıs (Dmanisi)
qalasında da kitabə var idi. Ancaq son çağlarda kitabəni görmədim. Darbazla
Gülöyür yaxınlığında Alban kilsəsi adında salamat saxlanılmış bir kilsə var.
Çox qədimlərdən bu günədək yerli türklər oraya tapınırlar (ibadət edirlər).
Arıxlı
ilə Kolagir kəndi arasında Xram çaynın solunda çox görkəmli Ağqala deyilən bir
qala var. Yerli elin söylədiklərinə görə Qala Qazan xanın,
Həsən padşahın, onun oğlu Sultan Yaqubun yurd yeri olmuşdur. Qalanın içərisində
3-4 metr hündürlüyündə bir türbə var idi. Türbənin həryanı ağ parlaq çini saxsılarla
örtülmüşdü. Üzərində, göy ərəb yazıları ilə yazılar və naxışlar var idi. El ona
"Ağ Pir" deyə tapınırdı (ziyarət edirdi). 1935-36-ci illərdə qalanı
onarma (təmir etmək) adı ilə "Ağ pir"i sökdülər. Bütün yazılı çini
saxsıları oxalayıb arabalara yüklədilər, Xram cayına tökdülər. İndi həmin pirin
yerində gürcülər kilsə tikmişlər. İçərisində keşiş oturur, qalanı monastr
etmişlər.
Borçalının Təkəli və Quşcu kəndlərinin yaxınlığında, təpə başında, Bir
qala var. Elin deyiminə görə Səfəvilər tikdirdiyi qaladır. Baxımsız halda
olduğu üçün, artıq sökülüb dağılmaqdadır. Çox yazıklar olsun ki, Azərbaycan
dövləti yiyə durmur. Gürcüstan dövləti də bu qalanın yox olmasını diləyir.
Tarixçi araşdırıcı Ağasıoğlu yazır ki, Pompey Borçalıdan kecərkən Ağsakada (Axskada) qışlamış. Roma tarixçisi
Dion Kassinin verdiyi bilgiyə görə Romalı Pompey Qafqaz Albaniyasına yürş
edəndə Kür cayının sağ sahilindəki (Borçalıda İ.M.) Anahid (Anahad İ.M.)
məbədinin yanında düşərgə salmışdır. (Anahid kilsəsi məqalə vikiped.).
Mən özüm də gürcülərin alban kilsə
divarlarında olan yazıları, işarələrı dəyişmələrinin, yazılı daşları yerə basdırmalarının tanıqı (şahidi) olmuşam.
Aşkar edilən qəbrlərdəki skeletlərin büküşlü halda yatdıqlarını görmüşəm. (hələ
müsəlmançılıqdan öncə Tanrıçılıq dinində ölüləri, dizi qatlanmış sağ üzü üstə bastırarmışlar).
Tarixçi Xaləddin İbrahimlinin
yazdığına görə indiki Bolnisi şəhərinin yerində
türklərin “Qaratəpə” adlı yaşayış yurdu olmuşdur.
E. ö. V-əsrdə yaşamış Yunan
tarixçisi Heredot yazır: “Əsgi dönəmlərdən bəri Qafqaz türklərin
yurdudur”.(L. Qumilyov. “Qədim türklər”Bakı 1993. s. 1).
T. Azərtürk də Sümerlərin türk olduqlarını, Ön Asya və Qafqaz türkləri Sümerlərin
qalıqları olduğunu yazır. O, öz kitabında 400-ə dək Sümer sözlərini göstərir.
Həmin sözləri özəlliklə (diqqətlə) oxuyanda onların çoxunun bu gün Borçalıda
işlənən sözlər olduöunu görürük. Qədim Sümerlərin dillərinin Borçalı
kəndlərində belə geniş yayılaraq, bu günə dək gəlməsindən aydın olur ki, Araz,
Azık, (Azov) arasında gediş- gəliş yolu olan Borçalıda qalan Sakalar,
kapanaklar ən azı 6-7 min ildir ki, Borçalı elinin ulu dədələridir. Hər halda
Sakaların Azov (Azıq) həndəvərinə (ətrafına), Krıma gediş-gəliş yollarının
üstündə olan borçalılarla, ilginliklə kəpənəkçilərlə,
sümerlər-sakalar-kapanaklar arasında keçmiş çağlarda hər hansı bir
yaxınlığın olması danılmazdır.
Alimlərmizin bu yaxınlığı, uyğarlığı araşdırmaları çox gərəkli olar.
Bu gün də Qaramanlı, Bolus, Kapanaklı, Sakındur (Sakadur) kəndlərinin (şəhərlərinin)
kalafalıqları, Oğuz basdırqanlıkları (qəbristanlıqları) öz qədim türk adlarını qoruyub saxlayırlar. Bütün Borçalı
torpağında olan toponimlərin hamısı
qədim türk adlarıdır. Bu tutamalara dirənərək deyə bilərik ki, türklər Borçalının ilk yerli xalqı
olmuşlar. Ancaq nə Türkiyə, nə də Azərbaycan alimləri bu uzun illərdə bir kərə
də olsun Borçalı türklərinin yazğıları (taleləri) ilə ilginclənməmişlər (maraqlanmamışlar). Bu yiyəsizlik bu gün də yaşanmaqdadır. Hələ
bir kərə də olsun, ya Gürcüstan-Azərbaycan,
ya da Türkiyə-Gürcüstan arxeoloqları Borçalıda birlikdə arxeoloji qazıntılar aparmamışlar,
Borçalı xalqının doğru, düzgün tarixini araşdırıb aydınlaşdırmamışlar. Türk
bilim adamları, aydınları unutmamalıdılar ki, Borçalıya ögey baxmaq gələcəkdə
Borçalının yoxluğu deməkdir! Elə ona görə də çox asanlıqla gürcülər ölkənin
topoqrafiyasının, anıtlarının adını dəyişdilər. Anıtlara özlərinin tarixi anıtları (abidələri) kimi
yiyələndilər. Onları istədikləri kimi onarmış, yamamış (təmir etmiş),
içərisində oturmuşlar.
Yuxarda sadaladıklarımdan
belə bir sorğu yaranır: Əgər bizim Akademik
alimlərimizin dedikləri düzdürsə, Türklər XII-əsrdə Qafqaza gəlmişlərsə
Borçalıda III-əsrə ilişgi edilən türk dilli yazı niyə olsun? Kür çayının sağ
sahilinə gürcülərin sonralardan gəlmələrini gürcü tarixçi arxeoloklarının
özləri vatılə təstiqləmişlər (Musxeleşvilinin əsərinə bax). O halda Borçalı
bölgəsinin arxeoloji qazıntılarında tapılan, tarixi eradan bir neçə min il
qabağa gedib çıxan yüksək uyğarlıqlı yurd yerləri kimlərin, hansı elin yurd
yerləridir? Borçalının Xram çayının üzərində Makedoniyalı İsgəndərin yerlə
yeksan elədiyi Bun türklərinin şəhərinin, Sakaların və Kapanakların Bolus
bölgəsində Sakadur və Kapanak şəhərlərinin kalafalıqları hələ də durur. Türk
dilində yazılı III- əsrə ilgili qəbir daşı Borçalının Bolus dərəsində aşkar
edildi. Borçalıya türklərin XVII-əsrdə kütləvi surətdə köçdüklərini söyləyən alimlərimiz
tarixə bir də göz gəzdirsinlər, Ağasıoğlunun “QədimTürk eli” və “9 bitik” kitablarını, T. Azərtürkün “Mixi yazılı Azəri Türk dilinin
qrammatikası” kitabını oxusunlar. Onda Zaqros dağlarında miladdan 6 min il
öncəyə ilişgi (aid) edilən, mixi yazılarını və Həmədan qızı Bidanın mixi yazılı
türk dilindəki, şeiri oxuyanda Qafqaz
türklərinin hansı dönəmdən bu torpaqlarda yaşadıqlarını anlayarlar və
Borçalılara gəlməsiniz deməzlər.
Bu məqaləni yazmağımın ilgisindən (səbəbindən)
biri də odur ki, gürcülər dərslik kitablarında tələbələrə öyrədirlər ki,
Borçalıya Azərbaycanlıları 17. əsrdə Şah Abbas kütləvi halda köçürmüşdür.
Şah Abbası özlərinə düşmən bilən gürcü gənclərinin tərbiyəsində Azərbaycanlılara qarşı nifrət yaratmak yetənəyi
(məqsədi) durur. Bilik aləminə aydındır ki, Şah Abbasın köçürdüyü bir neçə
kəndlər Tiflisin şimalında olan kədlərdir. Sizin akademiyanızın ensiklopediyasından
yararlanan gürcülər bütün Borçalı türklərini şah Abbasın köçürdüyü el kim
dərslik kitabına salmalarına səbəb olmuşdur. Odur ki, yeri gəldikdə gürcülər
yerli türklərə düşmən kimi baxırlar.
1990-
cı ildən bu günədək haray salmağımıza baxmayaraq, heç bir yerdən bizim “gəlmə”
adımızı götürmək üçün dayaq yeri tapa bilməmişik.Son halda bütün Azərbaycan
aydınlarına çağrış (müraciət) edərək demək istəyirik ki, Borçalı
türklərinin öz torpaklarında gəlmə- qonak
adlarının götürülməsinə çalışsınlar. Azərbaycan və Gürcüstan elmlər
akademiyalarının birlikdə arxeoloji qazıntılar aparıb, dəyərli tutamalara
(dəlillərə) dayanaraq bizə verilən gəlmə adının Gürcüstan dərsliklərindən
götürülməsində bütün elm adamlarının işlək (fəal) davranmalarını diləyirik və
tələb edirik. Gələcəkdə Gürcüstan dövlətinin başına yeni bir Qamsaxurdiya kimi
millətçinin gəlməsinə heç kim görevlik (zamınlık) edə bilməz.
Unutmayın ki, Borçalı dərələrində, Borçalı dağlarının təpələrində
baş qaldıran ulu anıtlar, torpaq altında yatan ulu dədələr, bizə yiyə duran sonçularmız, törəmələrmiz
yoxdur deyə, sizi lənətləyirlər. Ama o yazıklar bilmirlər ki, onların
sonçularında olan təpər (qeyrət) deyilən nəsnə çoxdan ölübdür. Sonçularının təpəri
(qeyrəti) Göycədə, Ələyəzdə, Gümrüdə, Calaloğlunda, Zəngəzurda ən sonu
Qarabağda qara torpağa gömüldü, basdırıldı. Elə o ilgidən də Borçalının
harayını eşidən yoxdur. Belə gedərsə heç vaxt da olmayacaqdır. Çünkü sonçuları
təpərsizdilər (qeyrətsizdir). Türk olmalarını çoxdan unudubdular.
A, E, A-nın Filoloqiya İnstitutunun bilim (elmi) əməkdaşlarına Şeyx Sənan dastanı haqqıda bötiy (məktub).
Sayğılı Akademiklər,
bilginlər (alimlər) Televiziyanın Az.TV kanalında şair, dramatrq Hüseyin Cavidin
120 illik yubileynə yönəldilmiş (həsr olunmuş) dəyirmi masada üç bilgin (alim)
H. Cavidin yaradıcılığından danışırdılar. Ən çox söhbət Şeyx Sənan dram
əsərindən getdi. Bütün söhbət boyu Şeyx Sənan bir əfsanəvi qılıq (obraz)
kimi göstərildi. H. Cavidin Ş. Sənanən məqbərəsi başında yazdığı ağıdan
(qəsidədən) bir cümlə də danışılmadılar. Həm də H. Cavidin 120 illik yubleynə
yönəldilmiş,“Cavidşunaslıq” kitabında, H. Cavid əfəndinin “ Şeyx Sənan”dram
əsəri haqqında bir çox yazarlar (müəlliflər) geniş məqalələr yazmışlar. Hamısı
da Ş. Sənanı mifik obraz kimi vermişlər. Bundan başqa internetdə də bir necə
məqalə verilmişdir. Demək olar ki, əsərin ilk qaynağı olan xalq dastanı
haqqında və H. Cavidin Ş. Sənanın
məqbərəsinə həsr etdiyi şeir haqqında heç
kim, heç nə yazmamışlar, və deməmişlər.
Elə dastanı bilmədikləri üçün də yazarların və çıxışçıların hamısı bağışlanmaz
yanlışlığa yol vermişlər. Bütün yazarlar və çıxışçılar Şeyx Sənanın şəxsiyyət
olmasını danarak, onu əfsanəvi- mifik bədi qılık (obraz) kimi vermişlər.
Filoloqiya elimləri doktoru professor Nəzmiyyə xanım yazır: “Tədqiqatçılar şeyx
Sənanı həm tarixi şəxsiyyət, həm əfsanəvi aşiq, həm də H. Cavidin
yaratdığı qəhraman kimi səciyələndirirlər” deməklə kifayətlənmiş, öz görüşünü
ortaya qoymamışdır.
Zahid Əkbərov, yazır: “İran alami Manicöhr Mörtəzvinin “ Şeyx
Sənan” hekayəti böyük sufi şairi Fəridəddin Əttarın xəyali uydurmasıdır”
Eyni zamanda digər iran alimi Əbdüləmir Səliminin ”ola bilsin ki, şeyx
Sənanda məqsəd şair Əttarın özüdür” fikrini də qeyd edir. Son halda dissertant
Zahid müəllim heç bir qəti qərara gəlməyərək, “şeyx Sənanın əfsanəvi və
ya tarixi şəxsiyyət olduğunu müəyyənləşdirmək lazımdır” deyir.
Z. Əkbərov axtarışlarına əsaslanaraq
yazır ki, bəzi alimlərə görə şeyx Sənan əfsanəvi bir şəxsin adıdır. Eyni
zamanda deyir ki, bir sıra alimlər şeyx Sənanın tarixi şəxsiyyət olduğunu
deyirlər. Z Əkbərov monoqrafiyasında
yazır: ” O müasir həyatdan alınan bir tip olub, müəyyən dərəcədə şərti bir
obrazdır.” O, növbəti səhifədə belə qərara gəlir ki,”əslində ərəb
tarixçilərinin əsərində sırf şeyx Sənan adlı tarixi bir sima axtarmaq
əbəs yerə vaxt itirməkdən başqa bir çey deyil.” Bu yazılardan aydın olur ki,
yazarlar Şeyx Sənanın mifik obraz olduğuna kəsinliklə inanmışlar. Daha sonra
müəllif yazır ki, yazılı ədəbiyatlarda ilk dəfə şeyx Sənan adı, Fəridəddin
Əttarın (1187) əsərində çəkilir. Yazardan soruşmaq gərək, VIII-IX- yüzilliyə
aid Az ər türkcəsində yazılmış ədəbiyyatın varmı ki, dastanıda yazıya
alaydılar. Kimi Sənanı Ərəbistanın Səna şəhərindən çıxan çeyx hesab edir.
Kimi də şeyx Sənanı ibn Səkka ilə eyniləşdirərək onu ərəbləşdirir. Nəzmiyyə
xanım dastanın yaranmasını VIII- IX- əsrə aid edir. Sənanı İslamlığı yaymağa gələn
ərəb şeyxlərindən hesab etməklə onun kimliyini tanıyır. Ancak son halda o belə
qərara gəlir ki, “Şeyx Sənanın tarixi şəxsiyyət olması mübahisəlidir”. Yəni
onun şəxsiyyət olması kuşquludur (şübhəlidir) deyir.
Nəzmiyyə xanım, Ə. Sultanlıdan nümunə
gətirərək deyir: “Ə. Sultanlı “şeyx Sənan”dan bəhs edərək yazırdı: şeyx Sənan
xalq əfsanəsidir. İndi də Tiflisdə kür kənarında “şeyx Sənan” adında dağ var.
Lakin əfsanənin xalq içərisində indi də yaşadığını sübut edəcək bir əlamət
yoxdur”. Ə Sultanlıda, Nəzmiyyə xanımda yalan danışırlar. Görünür o Tiflis,
Borçalı ağsaqqalları, ağbirçəkliləri ilə görüşməyibdir. Bu gündə o elin Ş.
Sənan dastanı haqqında geniş bilgiləri var.
İnternetdə Filologiya elmləri doktoru
Gülşən Əliyevanın da H. Cavidin “Şeyx Sənan”əsəri haqda məqaləsi var. O da xalq
dastanı haqda heç bir bilgi vermir. Görünür onun da xalq dastanından xəbəri
yoxdur.
Yazarların (müəlliflərin) yazılarından
belə anlaşılır ki, Ə. Sultanlı Tiflisdə olubdur. Ancaq sübut üçün
heç bir şey tapa bilməyibdir. Gəlin indi sübutlardan danışaq: Klassik şairmiz
Ə. Xaqani əsərlərində bir neçə kərə Sənanın adnı çəkir. Görünür Ş.
Sənanın ömüryolunu (tərcümeyi- halını) yaxşı bilirmiş . O, şeirində şeyx Sənanı
Saqqa oğlu adlandırır.
“Səqqa oğlu kimi atım
riqanı,
teyləsanı?
Zünnar asım,
bərnəs geyim, olum donuz çobanı?
(Xaqani
Baki 1956 s.127).
“Səqqa” Ərəb
imperiyasında şəhər su işlətimində (təchizatında) görəvi olanlara verilən
addır. Xaqaninin bildirdiyindən belə görünür ki, Tiflisin su yığımı (təchizatı)
Sənanın atasının əlində olmuşdur. Ona
görə də ona səqqa oğlu deyir. Tiflis ağsaqqllarının verdikləri bilgilərə görə (
Təhlə Əsgər) Sənan soyu Tiflisin qədim soylarından biri olmuşdur. Sənan bəy
Qocor meşəsindən Tiflisə su noyu çəkmişdir. Sənan dağında aşkarlanan saxsı su
noylarla Tiflisə gələn su borusunun xarabalıkları hələ də durur. Şeyx Sənanın dağın
döşünə basdırılması dağı kutsallaşdırdı. O ilgidən də dağın adı Sənan dağı
qaldı.
Hüseyin Cavid “Şeyx Sənan türbəsi
önündə” şerində:
“Oyan, ey
piri-xoşdil! Qalq, ayıl bir xabi-rahətdən!
Qiyamətdir, qiyamət! Qalq,
oyan, zevq al bu fürsətdən.
Uyub sən bir mələk
simaya satdın dini, imanı,
Atıb ehkamı-Quranı
uzaqlaşdın təriqətdən”.....deyir.
H.Cavid “əsərləri” Bakı 2005 s.80.
Göründüyü kimi H. Cavid şeirində Ş. Sənanın canlı varlık kimi
başından keçən olayları və onun bu torpakda yatdığını açık aydın göstərir.
Böyük egitimçi (ədib) C. Məmmədquluzadə “ Xatiratım”
əsərində yazır: ”Son vaxtlar mən Tiflisdə şeyx Sənan küçəsində (indi
Davud küçəsində) olurdum. Bizim məhəllə dağ ətəyində idi. Şeyx Sənan gürcü
qızına aşiq olduğu yer həmin yerdir” deyir. Burada sayğılı C. Məmmədquluzadə Ş.
Sənanın kimliyini çox aydın halda kəsinəyir (təstiqləyir).
Rza Təhmasib “
xatirələrində yazşr: ”Yadımdadır, H. Cavid Şeytanbazarda yaşayırdı. Cavid, Əziz Şərif və mən, bir neçə dəfə Sənan
dağına gəzməyə getmişdik. Cavid burada şeyx Sənanın qəbrinin yanında xeyli
dayanar, riqqətlə ona baxardı”. R. Təhmasibin bu kiçik anımı. Yenə də Ş.
Sənanın kimsəliyinin var olmasına silinməz damğa vurur.
Hələ də xalqın yaddaşında yaşayan Sənan dağı,
Sənan məhəlləsi, Sənan küçəsi, Sənanın qəbri, Sənan soylu Tiflislilər, ünlü
yazarlarmızın anımları (xatirələri) Ş. Sənanın Əfsanəvi qılık yox, kimliyi
təstiqlənən varlık olduğuna sübut deyilmi. Bizim bu günkü çağdaş bilginlərmizə
(alimlərmizə) yetərli sübut deyilmi? Yoxsa ki, onlar bizim ünlü ədiblərmizi C. Məmmədquluzadəni,
R. Təhmasibi, Ə. Şərifi yalançılıkda suçlamakmı istəyirlər?
Onu da bildirim ki, “Aşıq
Qərib “ dastanında da Tiflis dönəmindən danışılır. Dastanın baş bahaduru (qəhrəmanı)
Şahsənəmin atası da Sənan soyundan olan “Sənan xoca”dır. Uzmanlar “Aşıq Qərib”
dastanını XVI- əsrə ilişgi edirlər. Şeyx Sənan dastanını isə VIII- IX- əsrə ilişgi
edirlər. Ola bilsin ki, dastan bahadurlarının hər ikisi də eyni bir soydan
olmuşlar. Sənan soyu əsrlər boyu Tiflisdə yaşamışdır.
Əli Sultanlı, Zahid müəllim və Gülşən
Əliyeva buradan ərəbistanda tarixi kimsələri (şəxsiyyətləri) axtarmakdansa,
qonşusu Tiflisdə olubdularmı? Oradakı yaşlılarla söhbət edibdilərmi, Sənan
küçəsi ilə Sənan dağına sarı, Sənan məhəlləsi ilə qalxıbdılarmı?
Sənanın qəbrini axtarıbdılarmı? H. Cavidin “ Şeyx Sənan” türbəsi önündə
dediyi qəsidəsini oxuyubdularmı? Əminəmki yox. Getsə idilər, oxusa idilər, çox nəsnələrin
(şeylərin) görəvisi (şahidi) olardılar. Onu da bildirim ki, H. Caviddən başqa
Ş. Sənanın anıtna (qəbrinə) ağı deyənlər olubdular.
Belə aydın olur ki, şeyx Sənan haqqında
yaddaş söyləyən yazarların hamısı xalq dastanından salıksızdılar (xəbərsizdilər).
Onlar fars yazarlarının əfsanələşmiş yazılarından yararlanmışlar. Çünkü
dastanda olayın Tiflisdə baş verdiyi. Müsəlman məscidi ilə xristian
kilsəsinin bir məhəllədə olduğu, Sənanın uşaqlığının Tiflisdə keçdiyi,
kiçik Xumarla bir məhəllədə yaşadığı, deyilir. Sənan dastanda tacir oğlu kimi
verilir. Gənc Sənanın arğışla (karvanla) Bağdada getdiyi, Bağdad və Hələbdə
dərs aldığı deyilir. Şeyx olub Tiflisə qayıdanda kiçik bir qız qoyub getdiyi
Xumarın indi mələkləri mat qoyan gözəl bir qız olduğunu görüb, ona
vurulduğundan danışılır. Sevgi başagəlimi (macərası) olan başqa dastanlar kimi,
burada yuxuda verilən butadan danışılmır. Gerçək yaşam olaylarından danışılır.
Cünkü doğru varlık olan kimsələrin söyləntilərindən (rəvayətlərindən)
danışılır.
Belə düşünülür ki, VIII-əsr sıxıntısı
(faciəsi) dolayısı ilə, dildən dilə keçmiş, güneyə də, yayılaraq İranda
Fəridəddin Əttara çatmış, o da şairlik bacarığından, sofilik coşqusundan yararlanmış,
bir para artırmalarla gələnəyə uyğunyazılı dastan halına salmışdır.
Türkün ən böyük uğursuzluğu odur ki, tarixini
yazmaqda həmişə tənbəllik etmişdir. Tək Sənan yox türkyn bütün keçmişlərini
yadlar qələmə almışlar. Çoxları da tariximizi qərəzli yazmışlar. Hələ bu gün də,
tarixçilərmiz əyri-düz yadlar nə
yazıblarsa, onları yığmağa da tənbəllik edirlər.
Cavid əfəndi el dastanından yalnız iki
baş qəhrəmanların adlarını və Sənanın türklüyünü götürübdür. Görünür H. Cavid
dastanın Borçalı qolu ilə tanış olmuşdur. Ancaq əsəri öznün çağdaş imgəsinə (ideyasına)
uyğun, tamamilə başqa səpgidə yaratmışdır. Şair əsərində Sənanı yerli
türk, tacir oğlu yox, yoxsul, kimsəsiz ərəb kimi vermişdir. Olaya sayğı ilə
yanaşmaq gərəkli olar. Tiflis kimi qədim və böyük bir şəhərdə min il
dəyşirilmədən Sənan adı ilə küçənin, məhəllənin olması, aşağıda qeyd
olunacaq dağın, ormanın Sənan soyuna ilgi olması, onun varlı bir soydan olmasını salık (xəbər) vermirmi? VIII-
IX-əsrdə Kasıb soydan çıxan adam, uzun illər Bağdatda, Hələbdə oxuyub
şeyxlik çininə (rütbəsinə)dək qalxa bilərdimi?
El (xalq) dastanında şeyx Sənanı
sevən, Zəhra obrazı yoxdur. O, H. Cavidin yaradıcılığının ürünüdür (məhsuludur).
Əsərdə Şeyx Sənan Xumarın əlindən tutub özüny qayadan uçruma atmaq
qərarına gəlir. Onlar qayadan atılırlar, ancaq uçruma yox, göyərçin olub göyə
uçurlar tanrının yanına gedirlər. Bu da H. Cavidin uylamasının (təxəyyülünün)
ürünüdür (məhsuludur). Dastanda hadisələr tamam əksinə olur. Sevgililər əl-ələ
vedib qaçırlar. Qaçıb Sənan dağının başına çıxırlar. Yeni dincəlmək istəyəndə
Xumarın atası qara keşiş görünür. Atasını görən Xumar qorxudan özünü qayadan
atır. Onu tutmaq istəyən Sənan da onunla birlikdə qayadan atılırlar. Bu anda
qarşılarındakı qaya yarılır. Onlar qayanın çuxuruna düşürlər. Qaya yenidən
birləşir. Onların yox olmalarını görən keşiş, qayaların arasında qızını
axtarır. Bir qayanın yarığında qızının sallanmış saçını görür. Keşiş onların
hər ikisini də qaya öz qoynuna aldığını anlayır. O yalnız bundan sonra onların
haqq aşiqi olduqlarını başa düşür. Tutduğu işdən peşman olub saçını yolub
ağlayir.
Qədim xalq dastanının heç yerində gürcü adı çəkilmir. Xumarın atasına kafir ya
da qara keşiş deyilir. Anasına Saçlıbəyim, Xumarın dayəsinə Ağcaqız (Ağqız)
deyilir. Bəzi söyləntilərə (rəvayətlərə) görə XVIII-əsrədək Tiflisdə xaçpərəst
türklər və onların kilsələri olmuşdur. Rus çarının sərəncamı ilə 1733
ildə Xristian türk kilsələri gürcü kilsəsinə birləşdirilmişdir. Bundan sonra
bəzi türklər xristianlığı saxlayaraq, gürcüləşmişlər.Bəzi xristian türklər də
islam olmakla müsəlmanlaşmışlar.
Əli Sultanlı yazır: “Əfsanədəki şeyx Sənan ölmür geri qayıdır. Rum eli ilə Kəbə
arasında ölür”. Bu yazı dastanın imgəsinə (ideyasına) tamamilə yad olan bir
söyləncədir (rəvayətdir). Görünür Ə. Sultanlı dastanla uyuşuqlu (həmahəng)
səslənməyən hər –hansı bir qaynaqdan yararlanmışdır.
İndi də mənim görəvisi (şahidi) olduğum olaylardan danışaq. Uşaq və yeniyetmə
yaşlarımda bir neçə kərə Tiflisdə Sənan məhəlləsində olmuşam. Sənan küçəsi
Sənan dağından başlayırdı. Başaşağı gəlib kürün qırağında, Şah Abbas məcidinin
yanında Gəncə yoluna birləşirdi. Ən qədimlərdən Tiflisdə Sənanlar soyunda adsanlı
adamlar həmişə olmuşdur. Sənan dağının ətəklərində olan qoruq yerləri və Sənan
dağının arxasında Qocerə sarı olan ormanlık da Sənan nəslinin mülkü
olmaşdur. Küçə və oba (məhəllə) o çağlardan onların adları ilə adlanmışdır. Ama hamı hələ də Sənan küçəsi deyir. Şah
Abbasın qonaq evi də Sənan küçəsində idi.
Ş. Sənan gerçəkdən Tiflislidir. İlk islam
dininə dönən soydandır. Bağdatda və Hələbdə oxuyub, Şeyxlik adnı alıb, bir şeyx
kimi vətəninə qayıdıbdır. Elin(xalqın) yaddaş deyiminə görə, Xumarın atası
Keşişdə həmin obadandır (məhlədəndir).
1935-38-ci illərdə Sənanlardan çoxu
irana köçürlər yada sürgün edilirlər.
Onların evlərinə gürcülər köçürülür. Tiflisdə qalan Sənan soyundan tanınmış
Azərbaycan xalq artistləri. İbrahim Qurbanov, Möhsün Sənani və Gürcüstan xalq
artisti Abbas Qurbanov çıxmışlar.
1956-cı ildə şeyx Sənanın qəbrinə
tapınağa (ziyarətə) getdim. Onun qəbri üstə anıt (türbə) görmədim. Yalnız qəbrin
həndəvərində (ətrafında) olan dağınıq daşların olmasından güman etmək olardı
ki, burada anıt (türbə) olmuşdur. Dillərdə dastanlaşan belə bir adsan yiyəsinin
qəbrinin yiyəsizliyi, unudulması məni
üzdü. Onda bir qəsidə də yazdım. 1960-cı illərdə Botanika bağını genişləndirmək
adı ilə şeyx Sənan yatan yer Botanika bağının torpağına qatıldı. Bununla da
şeyix Sənanın izi itdi.
Yuxarıda deyilənlərdən açıq- aydın görünür kü, Ş. Sənan olayı gerçəkdən də
olmuş bir acı üzüntüdür (faciədir). Dastan yavaş-yavaş dildən- dilə keçərək,
bütün şərqə yayılmışdır. Geniş ölkələrə yayıldıqca daha da əfsanələşmişdir.
Olay çağlarından dolayısı ilə üçyüz il
sonra anqma (mövzu) qələmə alınmışdır. İlk şeyx olduğu ücün yazarlar onu
ərəbləşdirmişlər. Mən deyərdim ki , o bəlkə də islam aləminin ilk türk şeyxi
olmuşdur. Tiflisi VIII əsrin axırlarında
ərəblər tutsalar da islamı yaymamışlar. 1060 ildə Alp Arslanın fərmanından
sonra Tiflis və borçalılar arasında islam yayılmağa baçlayır. Ancak xristian oldukları üçün çoxları öz
dinlərində qalmışlar. 1836-cı ilədək Tiflis
və Borçalıda Xristian türklər olmuşlar. Çox yazıklar olsun ki, son yüz il
dönəmində nə Azərbaycan, nə də Türkiyə elm adamları Borçalı və Tiflis
türklərinin ödgələri (talehləri) haqqında bir kərə də olsun ilginclənməmişlər,
umurlanmamışlar (maraqlanmamışlar).
Dini qurumlarla iş üzrə dövlət komitəsinə
məktub.
Ölkəmizin
gəncləri arasında yaranmış dini xaotik vəziyəti eşidəndə
daxilən çox sarsıldım. Mənim gənclərim nəyə görə Ərəbistanın səhralarında,
Əfqanıstanın dağlarında cihad adı ilə ölsünlər. Hansı məqsədə hansı amala
görə, calayvətən olsunlar. Ya da yalançı hər hansı bir amal uğurundə öz elinə,
öz dövlətinə qarşı silah qaldırsınlar. Bu sarsıntının (faciənin) bircə
açıklaması (cavabı) var. O da gənclərmizin imgə (ideya) egitimlərində (tərbiyələrində)
dini boşluğun olmasıdır. Onlar bu
boşluğu dini puçlukla (fanatikliklə) doldurmağa çalışırlar. Bu da bir çox dilək
edilməz sarsıntılara (faciələrə) ilgi (səbəb) olur. Ona görə də öncədən
puçluluğu (fanatikliyi) gənclərmizin bilincindən (şüurundan) çıxartmaq və
onları ağıllı, diribaş (fəal) düzgün savaş yoluna alışdırmaq çox gərəklidir.
1995- 2000-ci illərdə ölkədə dini
təriqətlər köbələk kimi şıdırğı (surətlə) artanda, artıq dini puçluğun (fanatikliyin)
izləri görünürdü. Gəncləri bir imgəliyin (ideoloqiyanın) altına yığmaq üçün,
Dini qurumlarla iş üzrə dövlət komitəsinin üzvlərilə gənəşikliyimiz ( məsləhətləşməmiz)
oldu. Söhbətə soyuq yanaşıldığı üçün çəkilib evimdə oturdum. Ancaq bu gün
həmin soyuq yanaşılmanın sonluğunu, kiminin yalançı cihad xətrinə
öldüyünü, kiminin cihaddan qayıdıb vətənində türmədə çürüdüyünü, kiminin
də yalançı, ucuz dini təbliğata uyub, öz xalqına, öz dövlətinə yağı kəsildiyini
görüb, eşidəndə yenidən dincliyim pozuldu. Bu məktubu yazmalı oldum.
Elmlə din arasında nə qədər böyük
boşluq olarsa, din ilə elm arasında da bir elə boşluk və uçrum olar. Dini puçluk (fanatiklik) daha da
artar, dərinləşər. Bu gün özgür (sərbəst) dini puçluluğun təsiri altına düşən
gənclərimiz, çox halda cəmiyyətdə və ya ailədə inanılmaz sarsıntılara (faciələrə)
ilgi (səbəb) olurlar. Bu puçluluğun qarşısını almaq üçün,gənclərmizin düzgün
dini biliklənmələrinə (təbliğata) böyük asıllıkarı (ehdiyacları) var. Bilikləndirmə
elə aparılmalıdır ki, gənclərin bilik ocaqlarında eşitdikləri doğrulukları (həqiqətləri)
din öz ayətlərilə təstiqləsin. Dinibilikləndirmə (təbliğat) da elə olmalıdır
ki, dinin dediyini bilik ocakları təstiqləsin.
Adamın imgəsayağı
(ideoloji) mənliyinin zənginləşməsi üçün dini inam çox gərəklidir. Bu gərəkliyi
adamın ağlı, uylamı (təfəkkürü) alımlasın (qəbul eləsin). Əgər dinin aşılamladığı
(təlqinlədiyi) inamları ulam (təfəkkür) alımlamasa (qəbul etməsə) adam o dinə
bağlana bilməz və ondakı dini aclığın yerini doldura bilməz. Belə halda adam
onu sağlayan (təmin edən) yeni dini imgəsel (ideologiya) axtarır. Bu axtarmalar,
bəzi hallarda indi qarşılaşdığımız puçluğu (fanatikliyi) yaradır. Bu gün
bizim gənclərimizin xoşa gəlməz yollara düşmələrinin ilgisi də bu yuxarıda
dediymiz hallardır. Bu halların qarşısını almaq üçün də onları sağlayan (təmin
edən) imgəsel (ideoloqiya) verilməlidir. Gənclərə veriləsi bu imgəsel (ideologiya)
bu gün yoxdur. Çağdaş aləm görüşlü din
bilginləri (xadimləri) yoxdur. Bu günkü din bilginlərin bilikləndirmə (təbliğat)
kuralladı (üsulları) 9-10-cu yüzilliklərdə
yazılan hədislərə uyar aparılır. Bu isə 21-ci yüzillik adamlarının uymalarına (təfəkkürlərinə)
uyğun gəlmədiyi üçün onları urcunlamır (razı etmir). Ona görə də onlarda inam
itir. Çağın dönəmilə ayaqlaşmayan bir çox hədislərdən yalnız biri haqqında
danışım.
Danılmaz bir doğrulukdur ki, həmişə
adamın mənliyinin, ruhunun, əxlaqının yüksək olmasında dinin böyük önəmliyi
olmuşdur. Dinsiz bilim araşdırmaları dünyanı uçuruma apardığı kimi, biliksiz din
də toplumu uçuruma aparar. Yer üzündə dincliyin, arxayınnlığın, ərdəmliyin, doğruluğun
üstün gəlməsi üçün, din ilə bilimin birliyi çox gərəklidir. Bu birliyin gərəkliyi
aləmi çiçəkləndirə bilər. Bilim özdəksel (maddi) uyğarlığın mayası olduğu kimi,
din də mənliyin, mənəviyyatın mayasıdır.
Hamıya aydındır ki, Qurani-kərim
oxunanda heç kim ondan heç nə başa düşmür. Ona görə də adamlar hədislərə böyük inam
göstərirlər. Bu gün isə bizim hədislərimizə xalqın çoxu inamsız halda yanaşır.
Bu yanaşma da boşuna deyil. Xalqın 80-90 % savadlıdır. Onun üçün də onlara
çatası söhbətlək gərəkdir.
Böyük bir yas toplandısında molla,
Yusif peğəmbərin sərgüzəştindən danışdı, 60 yaşlı Züleyxanı 20 yaşlı qız
elədikdən sonra, Yusifə ərə verdi, məclisdəkilərin çoxu başını bulayaraq bığaltı
güldü. Adəm peyğəmbərdən söhbət eləməyə başladı. Allah Adəm peyğəmbəri 8
min il bundan öncə torpaqdan yaratdı onun qabrqasından Həvvanı yaratdı Allah
bunların hamısını bir gündə elədi. Sonra da qardaş bacı ilə evləndilər. Hər
doğulan uşaq bir dildə danışdı. Beləliklə 72 millət dünyanı doldurdu
dedi.
Toplumda
oturan bir müəllim, mollanın hədisinə qarşi çıxaraq, “ay molla söhbət edəndə
elə söhbətlər edin ki, eldə (xalqda) o söhbətinizə inam yaransın. Burada mənim
öyrənclərim (tələbələrim) oturur. Onlara mən deyirəm ki, 300 min il öncələrdə
bizim ulu dədələrmiz Azık mağarasında yaşamışlar və oradan da aləmə yayılmışlar.
Sizin söznüzü eşidən gənc öyrənclər (tələbələr) yəqin ki, belə söhbətlərdən sonar tərəddüd
içərisində qalırlar. Onlar sən deyənəmi inansınlar, yoxsa mən deyənəmi inansınlar.
Sizin söhbətinizi etika sayğısına dinləyirik. Artıq dönəmlə ayaqlaşmalısınız. Belə
ağlabatmaz nağılları hədis adl ilə danışmayın.Ya da deyin ki sizə bir nağıl
danışım. Bizdə nağıl kimi dinləyək. Bayaqdan sakitliklə mollanı dinləyənlər
hamı müəllimə haq qazandırdılar. Mollalar bu səpgidə nağılları hələ də hədis
adı ilə danışırlar.
Bütün elm adamlarına aydındır ki,
VII əsrdə formalaşmış islam dini dünyagörüşü öz dönəminin təfəkkür məntiqinə
uyğun olduğu üçün o qəbul olunmuşdur. Bu gün isə XXI əsr adamlarının dünyagörüşünü
hazırda olan bilim ocakları biçimləyir (formalaşdırır). Ancaq dini dayaqlar,
dini təfəkkür isə VIII əsr dini dünyagörüşü ilə öz varlığını yaşatmağa çalışır.
Bunun ilgisidir ki, bilimlə dinin birliyində (vəhdətində) olan boşluğu
doldurmaq olmur. Özünün dini asıllığını ödəməyə çalışan gənc öz dini psixoloji təfəkkür
mənliyinin asıllığını ödəyə bilən dini yollar axtarır. Bu ilgidən də,
gənclərimiz bəzən elə məshəbə tuş (rast) gəlirlər ki, onları çəkib puçluğa (fanatikliyə)
aparır. Bu günkü gənclik hər bir hadisənin incələnməsində (təhlilində) onu
sağlayan (razı edən) geçəklik (dəlil) axtarır. Hər hansı bir dini məzhəb
onların çağdaş dini dünyagörüşünə uyğun gəlmədikdə, yenidən başqa bir məzhəb
axtarışına çıxırlar. Bu axtarışların da sonluğunu biz görürük. Gənclərimizin
ünləri ya da meyitləri, Əfqanıstandan, Ərəbistandan gəlir. Ya da özləri öz
güllələrinə tyuş gəlirlər.
Bəs görəsən gənclərdə yaranmış bu dini
boşluğun ilgisi nədir? Aydındır ki, bu günkü gənclər yüksək incələmə (təhlil
etmə) bacarığında olan yüksək anlamlı gənclərdir. Hər bir inanclar onların dini
mənəviyyatını ödəmir. Dini inanclarda tarix boyu belə boşluqları,
Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsinin ideologiyası doldurmağa,
elmlə dinin vəhdət halında yaşamasına çalışmışdır. Ama Varlığın-zəruriliyi (vacibül-vücud)
fəlsəfəsini özlərinə ölçəm (meyyar) dayağı götürmüş, tövhid dininin müdafiəçisi
olan mollalar elmlə dini bir-birinə yağı (düşmən) etmişlər. Bu gün aləmdə olan
bütün dinlərdə puçlukla (fanatikliklə) birlikdə yağıçılıkda (düşmənçilikdə)
yarğı (höküm) sürməkdədir.
Tarixin bütün dönəmlərində tövhidçilər Varlığın-Birliyi (Vəhdəti-vücud) fəlsəfəsinin bilimyayıcılarını
(təbliğatçılarını) ya asmışlar ya da yandırmışlar. Bu çağın gündəmi
Varlığın-birliyi (vəhdəti-vücud) fəlsəfəsinin yenidən canlanmasına çağrış
edir. Qurani-kərim Varlığın- birliyi (vəhdəti-vücud) fəlsəfi imgələri (ideyaları)
ilə doludur. Onları mollalar ya düzgün çatdırmırlar ya da çatdırmaq istəmirlər.
Əgər din yayıcıları belə bir kutsal inamı Vəhdati- vücud fəlsəfəsinin yolunu
üzərlərinə götürüb gəncləri bu dini imgə (ideya) altında birləşdirə
bilsələr, ölkəyə vətənə yararlı və dini puçlukdan (fanatiklikdən) uzaq olan
gənclər yetişdirə bilərlər.
Bu mənlik inam
boşluqlarını doldurmaq üçün Varlığın-birliyi (Vəhdəyi-vücud) fəlsəfi dünyagörüşünü
bilən bilikli dindarlar hazırlanmalıdır. Dindarlar hər yerdə xütbələr- mühazirələr
oxuyub gəncləri vacibül-vücud dünyagörüşündən uzaqlaşdırmağı, vəhdəti-vücud
dünyagörüşlərinə yiyələndirməyi bacarmalıdılar. Bu fəlsəfi görüşün özü geniş
bir elmdir. Bunun üçün geniş audutoriyalarda, ailələrdə, məktəblərdə və ali
bilik ocaqlarında dolğun və yetgin iş aparılmalıdır ki, gənclər orada dini mənəviyatlarını
yetişdirsinlər və yaysınlar. Köhnəlmiş hədislərin hamısı çağdaş təfəkkür qəbul
edəcək səviyyədə yenidən yazılmalıdır ki, dinləyən ya da oxuyan onu
alımlasın. Mən din alimlərini hədislərmizə yenidən baxmağa və çağın dönəmlərilə
ayaqlaşan hədislər yaratmağa çağrıram.
.
A.M.E.A-nın
Dillər İnstitutunun alim heyyətinə məktub.
2014-cü
ilin ilk aylarında Moskva televiziyasının kanalında bir rus türkoloq çıxış elədi.
Türk dilində sözlərin 70- 80% nin yadlardan, özgələrdən gəlmə olduğunu dedi.30
% olan türk sözlərinin də aşağa mətbəx sözlər olduğunu bildirdi.
2014-cü ilin
Oktyabr aynın 23-də saat 10-da Az.T.V-də verliş gedirdi. Bakıda keçirilən
türkdilli xalqların “sələflər və xələflər” adlanan simpoziumun
iştirakçıları verlişdə çıxış edirdilər. Türkiyədən, Qazaxıstandan və
Azərbaycandan olan dilçi professorlar türk dilinin keçmişi, bu günü və gələcəyi
haqqında simpoziumun proqramından danışrdılar.
Türk dilinin simpoziumuna verilən
ad məni maraqlandırdı. 20-yə dək türk xalqının elçilərinin keçirdikləri
simpoziuma dilçi türk alimlərinin verdikləri ərəb sözlü “sələflər və xələflər”
adı məni düşündürdü. Toplantıda birləşən belə çox türk ellərinin heç birində
görəsən bu sözün qarşılığı yoxdurmu, olsa da yəqin ki, o sözü ədəbi dil adlandırmağı endirmirlər deyə düşündüm. Sizə
bildirirəm ki, Tütkiyə və Azərbaycan elindən başqa heç bir türk eli “sələf,
xələf sözlərini işlətmirlər. Tatar, Türkmən xələf yerinə davamçı, Qazax izbasar
deyir. Sələf yerinə Tatar, Başgir aldındağı, Qazax izaşar, Özbək ötmüşdaş deyir. Belə çox türk
sözlərinin heç birini siz bəyənmədiniz. Simpoziumda çıxış edən alimlərdən Türkiyə və
Azərbaycan alimləri guya ki, türkcə danışırdılar. Sözlərinin 70-80 %
ərəb-farsca idi. Orta asiya türkoloqları isə rusca danışdılar. Bu da bizim
türkoloqların türk dilinin gələcəyi haqqında olan düşüncələridir.
Türkoloqlarımızın çıxışları məni elə
diksindirdi ki, onların danışdıkları sözlərin üzərində düşünməli oldum. Gördüm
onların işlətdikləri ərəb-fars sözlərinin hamısının türkcədə qarşılığını,
oxşarını tapmaq olar. Niyəisə endirib danışmaq istəmirlər. İstəsəidilər bu sözlərin hər hans birini uyğunlaşdırmaq
olmazdımı? əlbətdə olardı. İnanıram ki, istəsələr təmiz türkcə bir gözəl başlıq
yazardılar. Çünkü dilçilərmiz öz ana dillərini yad dillərə idık (qurban)
verməyə alışqandılar.
Çıxış edənlərin danışıqlarında ən çox ərəb-fars sözlərini işlədən Azərbaycanlı
professor oldu. Bir cümləsini sizə çatdırım. “Türk xalqlarının I-ci
qurultayının Bakıda keçirildiyi münasibətilə məmnunluq hissi” keçirdim”.
Sayğılı dilçi professorum “münasibətilə məmnunluq hissi” yerinə
“qürurlandım” və ya “qürur duydum” deyə bilməzdimi?. Əlbətdə bilərdi. Ama
istəmir.
2015 il Martın 3-ündə mədəniyyət
kanalında Astranomiya elminə aid verliş gedirdi. Aparıcı alim filosof
danışığında “göy cismləri” dedi.
Astronom alim tez aparıcının söznü kəsərək göy cismi yox, “səma cismi”
dedi. Guya ki, aparıcının yanlışlığını düzəltdi. Belə qandım ki, astronom alim
demək istəyir ki, ədəbi dildə danışmaq üçün göy yox, səma demək gərəkdir. Göy
sözü bizim alimliyimizə ləkə gətirər. Bu düşüncə mənə çatmır niyə səma ədəbi
olsun goy yox?.
Radio- televiziya və mətbuatlarda
adamlara elə çox yad sözlər sırayırlar ki, adam çaş-baş qalır. Cümlədə epsilon,
şedevr, ştrix, implaksiya, substansiya, nəşət. mesaj inkristasiya, pritcan, təxliyyə,
kilo, diskamfort, insident, eksport, import” və b. yüzlərlə belə sözlər
eşidirik. Elə bil ki, sözləri yadlaşdırmak üçün dilçilərimiz bir- birilə
yarışırlar. O saat hamı o sözü çintərir (təkrarlayır). Bax budur bizim
aydınlarımızın bağışlanmaz suçu. Budur bizim uğursuğluğumuz (bədbəxtliyimiz).
Öz dilmizi bəyənmirik, özgə dilə səcdə edirik.
Azərbaycanlı aydınlarımız yaxşı bilirlər
ki, Azərbaycan eli (xalqı) uzun illər ərəb-fars sıxıntıları (təziqləri) ilə
qarşılaşmışlar. Hətda 200 il ərəbləşmə yöntəriminin (siyasətinin) idıkı (qurbanı)
olmağa baxnayaraq. o dönəmlərdə dillərini qoruya bilmişlər. Ən azı 7-8 yüz
ildir ki, ərəb xilafətindən uzaqlaşmışık. Ancaq dilin ərəbləşmə- farslaşma
imrənciliyi (meylliyi) sonralar daha şıdırğı (surətlə) getmişdir, və bu gün də
gedir. Düşüncəmin düzlüyünə inanmaq üçün “Dədə Qorqut” un dilini bu günkü
dilmizlə qarşılaşdırın (müqaisə edin). Görün o dönəmin dili bizim dilmizdən necə
də təmizdir. Kutatqu bilik və divanü luğətü türk-ün özətində (mətnində) yad
sözlər 4-5 %-ə. Dədə Qorqutun özətində 7-8 %-ə dəkdir. Bu günkü danışığımızda və
yazılı ədəbiyatlarmızda gəlmə sözlər 70-80 %-dən də yuxarıdır. M və R-lə
başlayan sözlərmizdə artık yad sözlər 90%-i keçibdir. Bu günün özündə də hər
hansı bir yeni sözə asıllık oldukda, həmin an bir yad sözü gətirib dilimizə
calayırsınız. Sayğılı dilcilərmiz, jurnalistlərmiz və aparıcılarmız bu gedişlə siz
haraya gedirsiniz. Əgər belə getsəniz 50- ildən sonra danışıqda az ər türkcəsi
olmayacaqdır. Bilmirəm bizim doğma sözlərimizi xalq düşməni etməklə bu
dilçilərmizin, jurnalistmizin, aydınlarmızın diləkləri nədir? Bizim aydınlar
dədələrinin dillərini, ədəbi dildə işlətməkdən niyə utanırlar. Ama eyni anlamı
verən gəlmə sözləri işlətməklə qürurlanırlar.
Mən
başa düşürəm ki, hər şey yeniləşən kimi dildə yeniləşir. Dönəmə uyğunlaşır.
Ancaq dil yeni- yeni yaranan yeniliklərlə, indiyədək olmayan tapıntılarla
(ixtiralarla) yeniləşər. Bununla da dil daha da gəlişər, bollanar. Ama
min illərlə işlədilən doğma sözlərin yerinə eyni anlamlı yad, sözləri
gətirməklə yox. Özünün doğma sözlərini arxaca- qapanağa (arxivə) göndərmək, o
sözlərin yaradıcıları olan babalarımızın canını (ruhunu) alçaltmadır (təhqirdir).
Unutmayın ki, dilin itməsi o elin sonu deməkdir. Aydındır ki, dilimizdə
işlətdiyimiz bu yad sözləri ədəbiyyata gətirən dilçilərlə, jurnalistlərdir. Bu
gün işlədilən ərəb-fars sözlərinin dilimizdə yüzəyüz əvəzləyicisi, qarşılığı
var. Ama işlətmirik, uğursuzluğumuz odur ki, ədəbi dilə gətirməyə
utanırıq,
Televizor
və çaplardan (mətbuatlardan) götürülən bir- neçə sözləri aydınlaşdıraq.
Televizyada aydınlar (ziyalılar) elin gələnəklərindən (adət-ənənələrindən)
danışırdılar. Qız və oğlanlarmızın tərbiyələri haqqında çəkişmələr
(müzakirələr) aparırdılar. Çəkişmələrdə iştirak edən aydınlarımzın hamısı
qızlardan danışdıkca bakirə qız deyə danışırdılar. Bakirə sözünün dilmizə
çevirməsi pozulmayan deməkdir. İndi siz özünüz aydınlaşdırın.
Pozlmayan qız nə deməkdir. Elə qız sözünün özü onun pozulmadığını göstərir. Qızdısa
o pozuq ola bilməz. Qızlığı pozulana isə qız yox, gəlin deyilir. Qız sözünün
yanında bakirə sözünü işlətmək yanlışlıkdlr. “İntihar elədi” əvəzinə, özünü
öldürdü demək, dilmizə alçaqlıqmı gətirir.
Ərəb
sözü olan “məmnunam” sözü mənim dört doğma sözümü qapanağa- arxaca (arxivə)
göndərir. Cümlənin elə, yeri olur şənəm, elə yeri olur urcunam (razıyam), elə
yeri olur qürurluyam, elə yeri olur sevinirəm sözlərinin yerinə həmişə bir söz,
məmnunam sözünü işlədirsiniz. Səfir sözünün tərcüməsi elə “elçi” deməkdir.
Arada künc- bucaqda hamımız elçi sözünü işlədirik. Ama ədəbi dildə deməyə
utanırıq. 80 ildən çoxdur yüksək alantaydan (kürsüdən) ərəb sözü olan “tərəfi-
müqabiləm” deyilir. Söz hələ də doğmalaşmayıbdır. Həmin mənanı verən doğma
“yöndaşam” sözümüzü deməyə niyə utanırıq. Müraciət elə əvəzinə, gənəş, yanaş,
demək, nəyə görə ədəbi dil sayılmasın?
Anlamı qanılmayan, tamamilə məntiqə uyğun olmayan nigahlandı əvəzinə
evləndi demək olmazmı? Dədə-babalarmız həmişə tərcüməçiyə- dilmanc demişlər. Bu
gündə qocalar dilmanc deyirlər. Ama siz ədəbi dildə işlətməyə utanırsınız. 70
ildir ədəbi dildə istehsal, istehlak, mədaxil, məxarc sözlərini işlədirik. Hələ
də el bu sözlərə yiyələnməyiblər. El hələ də öz doğma sözləri olan, qazanc,
gəlir, çıxar” sözlərini işlədirlər.
Televiziyada aparıcının
dediklərindən “Dəqiq məzmun kəsb edir”. 4 sözündən 1-i Az ər türkcəsidir.
Cümlədən də heç nə anlamak olmur. “Xəstə
iltihabi prosesinə məruz qalır”. 5-sözdən biri Az ər türkcəsidir. Aydınca “yara
irinləyir” deyə bilməzdimi? Başı bəlalı “bölgə” sözümüz
unudulmaqdadır. Bölgə sözü, bir çağlar rayon oldu. İndi də region
olubdur. Son dönəmlər pis və yaxşı sözləri tamamilə unudulubdur. Əvəzinə
mənfi-müsbət yada neqativ-pozitiv sözlərini gələnəyə (moda) salıbdılar.
Dilçilərin qapanağa- arxaca (arxivə) göndərdikləri dört minə yaxın az ər türkcəsi
hələ də el arasında künc-bucaqda danışılır. Ama ədəbiyatçılarmız onları
yaşatmağa utanırlar.
Bir
vaxtlar öz zəngin boxcalarını bəyənməyib, ərəb-fars sözlərini gətirib
doldurdular. İndi də Avropa dillərini daşıyırlar. Başa düşmürəm, bu necə
dilçilikdir. Bu necə ana dilini yaşatmaqdır. Dilə niyə belə düşmənçilik edirlər.
Dili bu kökə salmak elin kökünə balta vurmaqdır. farslaşdırmaq və ya
ərəbləşdirmək siyasətini yeritməklə bu özgür ( azad) günümüzdə kimin dəyirmanına
su tökürük. Aydındır ki, minlərcə az ər tükcəsi bilərəkdən unudulmuşdur.
Bu gün də unudulmakdadır., Yerinə yad sözlər gətirilir. Bu gün də bu siyasət sürdürülür.
Özünün doğma sözünə xor baxıb, Kəsrəviçiliyin dəyirmanına su tökürlər.
Hamıya
aydındır ki, türk dilində danışan bir cox ellər var. Demək şox elin də çoxlu
sözü olar. Bizdə olmayan sözləri başqa türk elindən götürmək, yad əcnəbi
sözləri yığmaqdan daha düzgün olmazmı? Əlbətdə olar, yalnız ona istək gərək. O
da bizim dilçilərmizdə, aydınlarmızda yoxdur.
A. M. E. A.
Dil və Tarix İnstitutunun əməkdaşlarına məktub
Azərbaycan ensiklopediyasının və internet
sayıtında Azər və Azərbaycan sözlərinin açıklamasında oxuyuruq “ Azər fars sözü
olan od, atəş deməkdir. Baycan farsın bayaqan sözündən götürülmüş keşikçi
deməkdir. Yəni od keşikcisi” deməkdir. Ərəb və fars luğətində yazılıb “Azəri,
Azərbaycanlıların adı” (Bakı 1983.s. 16.) . Azərbaycan dilinin izahlı luğəti
Bakı 2006 il 190-cı səhifədə yazılır: “Azəri is. Azərbaycanlı”.
Sayğılı bilginlər Ensiklopediyada və
başqa yazılarınızda verdiyiniz bu ada bir də axtarışlar edin. Bu qədər açık aydınlığa
belə qırmızı yanlışlığı sırımak olmaz. Məncə siz yanlış yoldasınız. Bilginlərin
(alimlərin) yanlışlığı həmişə çox baha başa gəlir. Gec də olsa yanlışlığınızı düzəldin. Bütün tarixçilər Ön
Asiyada və Qafqazda yaşayan türk kökənli Azıkların, Azların, Hunların,
Sakaların yaşam olanaylarını (tarixlərini) 8- 9 min ilədək olduğunu saydıkları
halda, Farsların Ön Asiyaya gəlişlərinin sayselini (hesabını) 3 min il olduğunu
deyırlar. Belə olan halda. sorğu yaranır. Sonradan gələn el, orada olan yerli
elə necə ad verə bilərdi. Demək bu yozum düşünülmüş halda sonradan
yaradılmışdır. Deməli sizin Azər eli və Azərbaycan ölkəsi haqqında olan yozumunuz
yanlışdır. Bu düşüncə sonradan quraşdırılmış yalan düşüncədir. Bir sıra türk
ədəbiyatlarında ilk türkləri “Azık- Azı- Azak- az” deyə adlandırmışlar. Bu gün də olanayçılar (tarixçilər) bu ellərin
keçmişdə var olmalarını alımlayırlar (qəbul edirlər). Məncə Azık adı bütün
adlardan ən qədimidir, ulusudur. Adın deyilişindən açık-aydın görünür ki, ad
Azık zağası (mağarası) ilə sıx ilgilidir. Bir yer ki, bir milyon ildən çox
yaşayış yurdu olsun, əlbətdə ki, o yerin adı ilə adlanan el olmalıdır. Odur ki,
Azık zağasından (mağarasından) çıxanlara zağanın adı ilə ilgili Azıklar deyilməsi
çox doğaldır. Azıklar artdıkca, çoxaldıkca min illər boyu quzeyə sarı gedərək
bir çox yerlərə yayılmışlar. Azık (Azov) dənizinə öz adlarını vermişlər. Sonda
XII-əsrdə Kiyev torpaklarınatək getmişlər. O torpaklarda yüksək etgidə, sayğıda
olmuşlar və illər keçdikcə ərimişlər. (F. Ağasıoğlu və bir çox türk, Avropa
tarixçiləri)
Azık zağasından (mağarasından) çıxıb güneyə sarı gedənlərə Azık, Az,
sonralar da Az ər deyilmişdir. Demək Azər sözünü farsların Azər (od) sözündən
yaranması yanlışlıkdır. Doğrusu isə Az ər (Az soynun kişisi) sözündən yaranmasıdır.
Deyilişdə də Azər yox, Az+ər, az ər deyilməlidir. Yəqin ki, Tonikuk kitabəsini
oxuyubsunuz orada deyilir: “Yerçi tilədim, çölqi Az əri buldım”. (N. Cəfərov.
“Qədim türk ədəbiyyatı” Bakı 2004.s.247). Hələ 7-ci əsirdə Az ər deyən ulu
dədəni unudub, özünüzü farslaşdırarak Azər ya da Azəri deməyiniz sizə baş
yucalığı gətirməz. Gec də olsa özünüzə qayıdın. Azəri sözü isə Az ər elinə
aşağalıkdır (təhqirdir). Ancak bu gündə bir çox aydınlarımız bu sözü qürurla
işlədirlər. Baycan sözü isə farsların bayaqan sözündən yox , türkün bay (bəy)
və can (ruh) sözündən yaranmışdır. Dönəmdən öncələrdə Urmiya həndəvərində
bəylik ellərinin olması olanaydan (tarixdən) bizə aydındır. Can sözü isə
sümerlərdə yurt anlamında işlənən söz olmuşdur. Demək Azərbaycan farsların
“Azərbayaqan” sözündən yox, qədim türklərin “Az ər bəylik yurdu” sözündən
yaranmışdır. İnanıram ki, yanlış adımızın incələnməsində və doğrunun üzə
çıxmasında bizim bilginlərmizin əməyini görəcəyik.
Çox yazıklar olsun ki, olanayçı
(tarixçi) bilginlərmiz (alimlərmiz) bu ada ilgi (marak) göstərmirlər. Admızı
“Azər” deyə farslaşdırarak bizi alçaldırlar. E.
A. Dil və Tarix. İnstitutlarının əməkdaşlarından diləyim budur ki, illər
uzunu alçaldıcı yanlışlıklarını düzəltsinlər. Ən qədim olan Az ər türklərinin
adını özlərinə qaytarsınlar. Farsların ətəklərinə girməkdən uzaklaşsınlar.
Biz Azəri yox Az ər türkləriyik. Bütün türk dünyasının qüruru olan Azık
zağasının azlarıyık. Biz Az ərik. Azık zağasını unutmayın ki, ora sizin ilk
tapınağınızdır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder