İslam təsəvvüfündə vəhdəti-vücud fəlsəfəsi

                                                             Gəl! Gəl! Nə olursan ol gəl!

                                                             Kafir, bütpərəst, atəşə tapan,

                                                             Mccusi olsanda gəl!

                                                             Yüz kərə tövbəni pozmuş olsan da gəl!      

                                                             Qapımız ümid qapısıdır nasılsan elə gəl!

                                                                                               (Mövlanə Rumi)

                     İslam Təsəvvüfündəki “Varlığın-birliyi” (Vəhdəti-          

               vücud) fəlsəfəsinin yaranma kökü.

        Əsər, təsəvvüf ideoloji dünyagörüşünə tamamilə yeni fəlsəfi baxış gətirir. Əsərin yazılmasında yararlı ilgi gənclərin egitimində, dinlərdə aparıcı qolu olan Varlığın- birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsinin rolunu işıqlandırmaq və toplumda (cəmiyyətdə) gənclərin mənliklərinin düzgün yönətimində onun gərəkliyini göstərməkdir. Elmin bu günkü gəlişmələrindən (nəaliyyətlərindən), dini dünyagörüşünün geri qalması, xurafatın geniş qol-qanad açması, gənclərdə mənlik cılızlığını, boşluğunu yaradır. Bu boşluğun doldurulmasında, elmlə dinin vəhdət halında ulaşdırılmasında (təbliğ edilməsində) və gəlişməsində Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsinin ulaşdırılması və çatdırılması daha düzgün yol olduğu göstərilir.

                                Ön söz

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda elmi işçi işləyən oğlum Azər Mehdioğlu Azərbaycanda ilk dəfə “İbn Xəldun və onun fəlsəfəsi” üzrə filosof-alim dərəcəsi almaq üçün konusunu (mövzusunu) Elmi Şuraya sunmuşdur (təqdim etmişdir).

Bir çox çək-cevirdən, 5 illik süründürməçilikdən və yersiz baş ağrılarından sonra son anda Elmi Müdafiə Şurasında 2006-cı il aprelin 22-nədə baş tutdu.  “filosof alim” adını qazandı. Ancaq aprelin 23-ndə gözlənilmədən həmişəlik olaraq bu dünyaya gözlərini yumdu. Bu gözlənilməz ağrı-acı (faciə) ata-anasının irahını (ruhnu) əlindən alıb özü ilə apardı. qohum-qardaşlarını və dostlarını bərk sarsıtdı.

Azər tez-tez deyərdi: “Müdafiədən sonra Azərbaycan sofilər haqqında sanballı bir kitab yazmağa qərar vermişəm”. Onun sofilik haqqında qəzet və jurnallarda bir çox məqalələri çıxmışdı. Bu ağır dağdan (faciədən) 2 il sonra tuşumda (yuxumda) gördüm ki, Azər əlində kağızlar mənə sarı gəlir və yanıma çatanda kağızlar əlindən yerə töküldü. Mən ona deyəndə ki, kağızların töküldü, o, “İstəmirəm, onsuz da hamısı yarımçıq qaldı”, dedi. Mən əyilib kağızları götürmək istəyəndə yuxudan oyandım. “Onsuz da yazım yarımçıq qaldı” səsi illərdir qulağımda səslənir. Sonda qərara gəldim ki, onun yarımçıq qalmış arzusunu həyata keçirim.

Yaşımın səksəni keçməsi məni bu istəkdən çəkindirsə də, bir gün dəngələdim (qərara gəldim) ki, oğlumun istədiyi kasıtı (niyəti), Azərbaycan sofiləri haqqında kitabı mən yazacam. Əgər yaza bilməsəm oğlumun həyatı, istəyi, arzusu yarımçıq qaldığı kimi, qoy mənim də yazdığım yazılar yarımçıq qalsın. Bəlkə ömür izin verdi istəyimi başa çatdırdım.

Bu andan təsəvvüf ədəbiyyatlarını yığmağa, bacardığım dək əldə etməyə, incələməyə, araşdırmağa və uyğun bildiyim bilgiləri yazmağa başladım. Beləliklə, bu kitabı ərsəyə gətirə bildim. Ona görə də bu kitabı oğlum Azərin yarımşıq qalan istəyinə, ruhuna həsr edirəm.  

  İstəkli oxucular, əsəri oxuyanda dilçilərimizin qapantıya (arxivə) göndərdikkəri, unudulmaqda olan azərbaycan sözlərinə tuş (rast) gəldikdə təəccüb etməyin. Çünki bacardığım dək yad sözlərini işlətməməyə çalışmışam.İşlətdiyim yad sözlərin qarşılığını tapa bilmədiyim üçün saxlamışam.

  Oğlumun istək və diləyini nə dərəcədə yerinə yetirə bilmişəmsə, onu oxucular daha yaxşı qiymətləndirərlər 

                              Giriş.       

Sovet dövləti dönəmində başqa dinlər kimi islam dini də yetmiş il ateizim ulaşımı (təbliğı) altında təpgiçilik, geriçilik din kimi alımlanmışdır. Dinlərin çox yüksək mənəvi egitim bazası olduğu unudulmuşdur. Dini dünyagörüşünün carçıları olan mütəsəvvüflər (Quran ayələrini şərh edənlər), o yöndən də təsəvvüfçülər izlənərək, sürgün edilir ya da öldürülürdülər.

 Mütəsəvvüflər insanların yaxşılığa, doğruluğa, yetkinliyə, və haqqa ulaşmak, yaxınlaşmaq yolunu iki önəmli, “Varlığın –gərəkliyi" (Vacibül-Vücut) və “Varlığın- birliyi" (Vəhdəti-Vücut) fəlsəfi dünyagörüşündə görmüşlər. Varlığın -birliyi (Vəhdəti-Vücut) fəlsəfəsi özünün haqq yolunu bilim tutamalarında (dəlillərində) tapdığı üçün istəyimiz Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücut) fəlsəfəsinin doğruluğunu və onun insanın yetkinliyinin, dərinbilikliyinin, ən düzgün yol olduğunu göstərməkdir.

  Kitab iki bölməlidir: I- bölümdə sofiliyin yaranma tarixindən, Vəhdəti-Vücut fəlsəfəsinin yaradıcıları və carçıları olan sofilərin həyat və yaradıcılıqlarından qısa bilgilər (məlumatlar) verilir.

  II- bölümdə Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücut) fəlsəfi dünyagörüşünün diləyi, sofinin yetginliyi və haqqa qovuşma yolları haqqında yeni fikirlər sölənilir. Dinin elmlə birlikdə (vəhdət halında) yaşamasından, basamalala yüksəklikliyə gəlişməsindən, çağdaş yetkin toplumun (cəmiyyətin) biçimlənməsindən (formalaşmasından) danışılır.

        Bilimin erişgənliklərinin (nəaliyyətlərinin) genişlənmələrilə ilgili həm də dinin gəlişməsinin,  evrimləşməsinin (təkamüllüyünün) gərəkliyindən onun dönəmlə ayaqlaşa bilməsi üçün dəyərli gənəşiklik verilir. Bilimin gəlişmələrindən (nəaliyyətlərindən) qondarma, quraşdırma yollarla, Allahın yaratdığı doğa kurallarına adamların girişmələrinə (müdaxiləsinə) yol verməmək ögütlənir (tövsiyə olunur). Əsərdə irəli sürülən yeni ideyaların, bilimlə dinin birliyi  çəmbərində egitim alan gənclərin dünyagörüşlərinin dolğun və düzgün biçimlənməsində, mənliyin, təmizliyin, ucalığın, yaxşılığın egitimliyində əsərin böyük yararlığının ola bilməsi ögütlənir.

                                        I-bölüm.

  XX əsrin əvvəllərindən Sovet imperiyasında kommunizmin ateizm təbliğatı ilə ilgili, dini ideologiyanın ulaşdırılma yolları qadağan edilirdi. Məktəblilərin və gənclərin döşlərinə allahsızlıq döş nişanları taxılırdı. Dövlət siyasətinə baş əyməyənlər ya güllələnirdi ya da Sibirə və orta Asiyaya sürgün edilirdilər. O yöndən də təsəvvüf yolunun yolçuları olan sofilər də yox edilirdilər. Ona görə də, 70 illik ateizm ulaşdırmalarının ürünü olaraq, başqa dini təriqətlər kimi təsəvvüf dünyagörüşü də unuduldu.

  Sovet imperiyasının dağılmasından sonra Azərbaycanın müstəqilliyinin yaranması, dini azadlığın aşkarlığı, xalqı öz keçmiş adət-ənənələrinin yenidən qayıtmasına şərait yaratdı. Beləliklə, unudulmuş təriqətlərin yenidən xatırlanması və yaradılması gərəkliyi ortaya çıxdı. Ölkədə bir çox dini təriqətlər yayılmağa başladı.

  Bu gün özgür (sərbəst) dini dünyagörüşlərinə yiyələnməyə alışmayan gənclərimiz birdən-birə məzhəb və təriqət çoxluğundan çaşaraq, bəziləri dini aşırıçılığa (fanatikliyə) daha çox meyl edirlər. Dini aşırıçılığın etgisi altına düşən gənclərimiz, çox hallarda toplumda (cəmiyyətdə) və ya evlilikdə gözlənilməz çətinliklərə və acılara ilgi olurlar.

  Bu gün, aşırı dini pozuqluğun qarşısını almaq üçün, düzgün dini egitimə böyük gərəklik vardır. Bilimlə din arasında nə halda böyük aşılmaz duvar olursa, dini egitim boşluğu  da bir eləgeniş olur və dini aşırıçılıq (fanatiklik) daha da artır.

  Bütün tarix boyu belə boşluqları, Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsinin yayıcısı olan sofilər doldurmağa, bilimlə dinin vəhdət halında yaşamasına ilgi olmağa çalışmışdır. Ona görə də, bu gün, təsəvvüf elminin təbliğatına daha böyük asıllığın olduğu görünür.

    Hələ ən əski dönəmlərdən, adamlar arasında seçilmiş bilginlər həmişə var  olmuş və öz bilginliyi ilə  yan-yöndəkilərdən seçilərək, onlara başçılıq etmişlər. Bu adamlara, hələ ana gövdəsində ikən onlara verilən tanrı dənəciyinin çeşitliyi onların daha güclü, daha həryanlı sözükeçən olmalarını kəsinləmişdir. Bir çox tarixi bilgilərdən görünür ki, bu bilgunlər, adamların ilkin dönəmlərindən sənətlərində, həyatlarında və toplumda etik davranışların yollarını, tanrıya qulluq düzgülərini (normalarını) öyrətməklə görəvilikdə olmuşlar. Tanrının sevimlisi olan belələri həmişə bilqamıslar-yalavaclar (nəbilər), övliyalar, vəlilər, sofilər sayılmışlar. Bunların önəmli ögrətim və egitimləri dini ulaşma yolları ilə olmuşdur.

  Son dönəmlərdə çağdaş dindarlar dönəmin çağrışına uyğunlaşmağa çalışaraq yeni daha qabaqcıl, daha gəlişmiş dövüzlər (şuarlar)irəli sürürlər. Belə dövüzlərdən birini yada salaq. “Allahın yaratdığı hər bir fərd faili muxtardır. Yəni öz davranış və düşüncələrində özgürdür (azaddır). (H.F.Qurbanov. “Azərbaycana göndərilən peyğəmbərlər” Bakı 2017. s. 4). Vaxtilə islamın imperya dönəmində bu düşüncə alın yazısına qarşı çıxdığı Qədriyyə təriqətinin üyələrini öldürdülər. 705-ci ildə Təriqətin başcısı M. Cühənin əl və ayaqlarını kəsərək çarmıxa çəkdilər. Cəhmilər (cəbərilər) təriqətinin üyələri “Quranın yaradılmış olan peyğəmbərin əsəridir” deməyin üstündə bütün təriqət üyələri öldürüldü.Təriqət başcısı Cəhm 745-ci ildə Mərvdə dar ağacına asıldı.(Füzuli “Mətlə əl-etiqad” Bakı 1987.s 93-94).

 Bu gün Quranın peyğəmbərin yaratdığı əsər olduğunu, hədislərin çoxunun peyğəmbərin sözləri olmadığını deyən minlərlə adam var. Onların heç biri asılmır.

Bilginlik, yeni- yeni “kəşflər edənləri işragici adı verərək küfür yolunda olanlar” adlndıraraq öldürürdülər. 1191-ci ildə İşragiliyin başcısı Ş. Suhraverdini Bağdat unverstitetində tələbələr qarşısında 37 yaşında asdılar. Bu gün kəşfçilər urvatda tutularaq ödül alırlar.

Bu islam ideoloqiyasında bilimin tanınması və çağdaş düşüncənin gəlişməsidir.

  Din nədir? Tanrının varlığını tanımaq üçün Ona sarı uzanan kutsal yoldur. Bu yol, elə bir duyğuüstü (fövqəlbəşəri) yoldur ki, bütün evrənin (kainatın) varlıqlarını düzənləyərək, Tanrıya sarı uzanır.

Duyğuüstlüyü və kutsallığı ilə özünə tapınaklık (pərəstişlik) yaradan və qazanan din, toplumdakı (cəmiyyətdəki) etgi gücünü yalnız tanrılaşdirici güc ilə deyil, həm də acun (dünya) və doğa varlıqları kurallarının (qanunlarının)  vəhdətindən götürmüşdür. Dini inam, dini bilincin (şüurun) var olması və çeşitlənməsi üçün önəmli koşullardan (şərtlərdən) biridir.

Dini hiss və coşqunluk, ayrıca mənlikdən qırakda olmayıb, həm də toplumun yavaş-yavaş biçimləşmiş qanuna uyğun gəlişmə yolunun ürünüdür (məhsuludur). İlk uyğarlıq dönəmindən ilgili, ən əskilərdən bu günədək bir çox dinlər yaranmış və sonradan unudulmuşdur. Ancaq bəzi dinlər - Buddizm, Yəhudilik, Xristianlıq və İslam, dünya dinləri kimi özlərini cəmiyyətdə yaşatmış və hər biri özünə uyğun otrum tutmuşlar. Beləliklə, din, sosial olağandışı (fenomen) olmaqla yanaşı, sosial durumda düzənlənən inam və düşüncə sistemlərindən də yararlanmışdır. Adamların mənəvi və psixoloji dünyagörüşləri, inam və düşüncələri, doğa qanuna uyğunluqları əsasında gəlişir. Dini dünyagörüşü çoxyönlü olduğu kimi, onun öyməsi (tərifi) də çoxyönlü olmuşdur. Ateizm durumundan, onu yox *inkar) edənlər də, bir geriliyə aparan yol kimi qələmə verənlər də olmuşdur və onlar bu gün də var. Hətta bəzən ona toplumun gəlişməsinə əngəl olan bir ideologiya kimi baxanlar də var. Ancaq unutmaq olmaz ki, din adamların həm qavramına (idrakına), həm mənəvi irahına (ruhiyyata), həm də ilk uyğarlıklara,bilimin gəlişməsinə yarar verən güclü ideoloji funksiyadır. Dünyanın mənəvi durumunun gəlişməsində dini bilinc özünə yetgin bir yer tutur. Bütün xalqların dünyagörüşündə dinlə yanaşı miflər, əfsanələr, rəvayətlər də yaşamışdır. Miflər, əfsanələr, rəvayətlər ibtidai dövrdən başlamış, dinlə yanaşı yaşayaraq, bu günədək  gəlib çıxmışlar. İlk dini ulaşdıran bir çox alplar, canlı simğələr miflər və əfsanələrlə ölümsüzlüyə qovuşaraq, əbədiyaşar olmuşlar. Hind mifologiyasında Brahma, Krişna, türk mifologiyasında Xızır, Yunan mifologiyasında Prometey və bir çox kimsələr mifik qılık almışlar. Beləliklə də, gerçək dini dünyagörüşünə bir çox mifoloji qılık və simğələr  girmiş, dində kök salmış və bu gün də yaşamaqdadılar. Bəzi kimsələr gerçək dinə elə sıx qarışmışlar ki, son anda onu allah düzəyinədək qaldırmışlar. Belə ki, Misir kahini olan Hermes (İdris) yunan mifoloqiyasına keçəndə allah düzəyinə qalxmışdır. Danılmaz bir həqiqətdir ki, bu gün Tanrı ideyası, dünya mədəniyyəti sisteminə adət-ənənə ilə birgə daxil olmuşdur. Ona görə də, dinə birmənalı və düzxətli yanaşmaq olmaz.

Təsəvvüflə fəlsəfənin, ən önəmli ortaq cəhətləri odur ki, onların hər ikisi dünyanın anlaşılması dönəminə qatılırlar. , Eyni dönəmdə də toplumsal düşüncənin çeşitlənməsində də təsəvvüflə fəlsəfə, bilinc və anlamın evrimləşməsinə (təkamülünə) yardım edir. Təsəvvüf və fəlsəfə - hər iki elm, dərinbilik axtarmağı və acun (dünya) gizlərini incələməyi (təhlil etməyi) qarşılarına istək qoyub və onları yerinə yetirməkdədir. Təsəvvüfün Varlığın gərəkliyi dünya görüşündən ayrınclı olaraq, Varlığın birliyi (Vəhədti-Vücud) dünyagörüşü, acunun (dünyanın) anlaşılmasında usa (ağıla), bilincə (şüura), qavrama (təfəkkürə) və anlaka (intellektə) arxalanır.

Vacibül-Vücud (varlığın zəruriliyi)  dünyagörüşü tədricən Vəhdəti-Vücud (varlığın birliyi) dünyagörüşünü sıxışdırmağa çalışsa da, o, bir fəlsəfi baxış kimi bütün dinlər içərisində yaşayaraq, günümüzədək gəlib çıxmışdır.

Torpağın üstündən başlamış, dərin qatlarınadək, suyun səthindən başlamış, okeanların dibinədək, ucsuz-bucaqsız kainatın gözəgörünməz varlıqlarınadək olan, saysız-hesabsız Tanrı gizlərini, adamın ağılı açdıqca, onu tapdıqca, adam Tanrıya daha da yaxınlaşır və  yeni-yeni gizlərlə qarşılaşır. Bu gizlərin açılması, çox az halda allahın sevdiyi açıqgözlü (bəsirətli) adamlara azık (qismət) olur.

Bununla ilgili, bilimdə də yeni terminlər yaranır, bilim acununda gələcəyi salq verən adamlara inam çoxalır. Tanrı gizini öyrənən adamları yandırmaq, asmaq əvəzinə,indi onlardan yararlanırlar, beləliklə də yeni bilimlər ortalığa çıxır. İndiyədək “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsindən söz düşəndə, həmişə 4 ünsürdən (od, su, hava, torpaq), onların qanunauyğun birliyindən danışılırdısa, bu gün bu baxış artıq sofiləri qane etmir.

  Tanrı varlığı olan günəşin, torpağın, havanın və suyun vəhdətləri özü-özlüyündə bir Tanrı qanunudur. Günəşin işığı altında olan bir çox müxtəlif mineralların suya qarışması, havanın daima suyu çalxalaması, palçıqlı suların qarışmasını yaradır və bunların sonluğu olaraq yaranan xaotik hərəkətin özü də bir tanrı qanundur. Bu xaotik davranışlar, çalxalanmalar ilgisində palçıqlı, minerallı suda və ya palçıqda kuaservatlar yaranır ki, bu Tanrının yaratdığı ilk canlıdır. Beləliklə də yavaş-yavaş nəbatət, heyvanat acunu yaranır bu acunların yaranmasında el çox ağıla gəlməz qarışıqlar qatılır ki, onu adamın ağlı qavraya bilmir. Evrəndə olan bu rəngarəngliyin həddən artıq incə qanuna uyğun olan bu çoxlukları yaradan o kəsin varlık biz alımladığımız ulu tanrıdır. Bu gün bilimin dediyi yaşamaq uğrunda savaş qanunu da Tanrı qanunlarının biridir. Ancaq Tanrı qanunları ilə bilimin aşkar etdiyi qanunlar yenilik yaratdığını doğru düzgün  bilməyən ateistlərlə, teistlər arasında uçrumlu durum yaranır ki, bu da onların bir-biri ilə barışmazlığına ilgi olur.

  Bu günkü təsəvvüfçilərin dünyagörüşü, tamamilə yeni baxışlarla zənginləşir. Tək (Mütləq) varlığın bir çox qanunauyğun və insanlığı (bəşəriyyəti) yaşadan gizləri aşkarlanır, beləliklə də, bəzi yeni bilimlər yaranır.

  Bilim, ulu tanrının evrəndə (kainatda) olan gizlərinin çox az bir payını bu gün açmışdır. Hələ göydə, yerdə, suda bir çox tanrı gizləri açılmamış halda öznün aşgarlanmasını gözləyir. Tanrı gizlərini adam aşkar etdikcə, o, tanrıya daha da yaxınlaşır, onun varlığına inanır.

Milyardlarla canlı varlıqların birliyini özündə birləşdirən bioaləmlə görəvi (məşğul) olan, biosferanı öyrənən, ekosistemi öyrənən və s. varlıqların qanunauyğunluqlarını öyrənən bilimlər yaranır. Bilimin son gəlişmələri (nailiyyətləri) onu göstərir ki, Tanrı varlığında dördlüyün (od, torpaq, hava, su) vəhdəti tək deyil. Bundan başqa, bilim, özgə dördlük birliklərinin (vəhdətinin) də olmasını aşkar etmişdir. Bilim axtarışlarında aydın olmuşdur ki, bütün qalaktikanı dörd əvəzsiz varlıq yönətir (idarə edir).

Cazibə qanunu

Elektrik-maqnitləşmə qanunu

Zəif nüvə qanunu

Güclü nüvə qanunu.

Bu qanunların sıx birliyi bütün qalaktikanı yönətir (idarə edir). Burada göstərilən qanunun üçü (cazibə, elektrik-maqnitləşmə, zəif nüvə) toxunulan (cisimli) varlıqların davranışları ilə yarandığı halda, biri (güclü nüvə qanunu) toxunulmaz (cisimsiz) varlıq olan tanrı qanunudur ki, bunsuz öncəki qanunların gücü heç nə edə bilməz. Bütün varlıqlar, həm də evrənlə (kainatla) sıx bağlıdır. Əlçatmaz, ün yetməz evrənin (kainatın) düzəngəlliyi, ağlın çözə bilmədiyi gizlərə bağlılığı, bizi bir sonluğa gəlməyə vadar edir. Bu giz nədir? Nə ilə bağlıdır? Bu bağlılığın ilgisi nədir? Göründüyü kim bir çox sorular üzə çıxır. Həmin sorğuları sofilər, “eşq” sözü ilə salklandırırlar. Doğrudan da, bu boyda evrəni (kainatı), bu genişlikdə adamlığı bir-biri ilə bağlayan sofilərin dediyi o eşq nədir?

  Yerin ən dərin qatlarında olan filizlər də, hansısa bir qanuna tabedir. Hər birinin nüvəsi və molekulları var ki, bunlar da qanunauyğun davranırlar. Sanki bu evrən, qabaqcadan hər hansı bir sehrli gücün hazırladığı layihə üzərində qurulmuşdur. Elə “Varlığın-birliyi” (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsində xatırlanan eşq də budur, bu gücdür. Evrənin bütün varlıqlarında, canlılarda və cansızlarda eşqin nişanəsi olan gizi (cazibəni) görməmək heç olmaz. Deməli, bizim axtardığımız tək varlaq gücü, bütün canlı və cansız varlıqların öz içərisindədir. Adamın içərisində olan tanrı irahı (ruhu), onu yaşatdığı kimi, hər hansı bir üyəsi (orqanı) çıxanda  onunla birlikdə tanrı irahı da gövdədən çıxır. Belə olan halda, tanrı irahının yeri haradır? Bu sorğu da bu günədək qarşılıksızdır. Bunun bilimdə hələlik qarşılığı olmasa da, dində var. Hər bir dinin özünün ayrılıqda qarşılığı var.Semit dinləri irahın ürəkdə (qəlbdə) yerləşdiyini deyir. Tanrıçılıq və buddizm başda yerləşdiyini deyir.

Bütün bilim tutamaları (dəlilləri) aydınlaşdırmışdır ki, canlı-cansız evrənin varlığı bu varlıqların birlikdə davranışından asılıdır. Bu varlıqların Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) çəmbərində harmonik varlığı evrəni yaşadır. Varlığın- birliyi  dünyagörüşündə, cansız varlıq yoxdur. Koşul (Şərti) olaraq dediyimiz cansız varlıqları yaşadan yer kürəsi də canlı varlıqdır. O, daima təzələnməkdə və davranışdadır.

Təsəvvüf biliminin və sofiliyin yaranmasını tarixçilər və din adamları İslam dini ilə ilgiləndirirlər. İslam mütəsəvvüfləri, sofiliyin yaranmasını VIII əsrdən və “sufi” sözünün kökündə “suf” (yun) sözünün varlığı və yundan toxunmuş xirqə (arxalıq, çuxa) geyimləri ilə bağlayırlar. Tarixin dərin qatlarını çözdükcə, təsəvvüf biliminin və sofilik təriqətinin izlərinin çox-çox əskilərə gedib çıxdığını görürük.

  İbn Teymiyyə “Rəsail” əsərində, sofi sözünün yaranmasını öz düşüncəsində belə bildirir: “İslam tarixinin sonrakı dövrlərində yetişmiş elm adamlarına, alimlərə, Allaha sülük (yaxınlıq) edənlərə, “fəqir” və ya “sofi” deyirdilər. Getdikcə “sofi” təbiri daha geniş işlənməyə başlanmışdır. Bu kəlmənin kökü ilə bağlı mübahisələr artır. Hicri II əsrdə zöhdə sarınanlara (dini qadağaya riayət edənlər) “sufi” dedilər. Çünki onlar suf (yun) geyinməyə çox rəğbət göstərirdilər”.

Adamoğlu yarandığı gündən bəri, adamın varlığı, onun evrənə olan ilgincli  düşüncələri,  bir giz kimi bütün acun (dünya) düşünürlərini düşündürən önəmli çözüm (problem) olaraq qalmaqdadır. Adamoğlu həmişə evrənin, doğa və toplumun ilişgisinə qatılan proseslərin aydınlaşmasına çalışır. Dünyagörüşləri bir-birini əvəz etdikcə, yeniləşdikcə, düşüncə yönü də həmişə evrimləşmə (təkamül) yolu keçir. Yer üzündə adamoğlu boy göstərdiyi gündən bu sorğular adamların ağıllarında yer almış, “mən kiməm, niyə yaranmışam, varlığımın ilgisi və dərinqatlığı (hikməti) nədədir? Bu  tansıklı (möcüzəli) evrənin yiyəsi varmı, varsa, o kimdir, necədir və haradadır?” Bütün bu sorğuları ilə adamın düşüncəsi, ən əskilərdən bəri bu evrəni axtarışlar, araşdırmalar xırmanına çevirmişdir. Bu sonu görünməyən sorğuların diləyi ucu-bucağı görünməyən qaranlıq acunda gerçəkliyi axtarmaqdır və  bu gün də axtarır. Bu geniş axtarışlar yurdunda, bilimin əlçatmaz yeniliklər yaratmasına baxmayaraq, ilahiyyat bilimində min illərin durğunluğunda  böyük boşluq yaranmışdır. Bu boşluqların doldurulması və sorğuların düzgün  qarşılaşdırılması üçün, zəngin düşüncəlilər yetişdirilməlidir. Aristotel tərəfindən təməli qoyulmuş hikmət (sofos) elmini, çağdaş dünyagörüşü ilə ayaqlaşan bilim düzəyinə qaldırmaq üçün  təsəvvüf biliminin gəlişməsinə asıllıq duyulur. İlk sofilik dünyagörüşü həm ilahi, həm də dünyəvi bilimləri özündə birləşdirmiş, doğanın və adamlığın məhəng daşı olan, Varlığın –birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsi önəmilə adam yetginləşmişdir. Təsəvvüf dünyagörüşünün istəyi, adamı saflaşdırmaqla, yaradılanların ən şərəflisinə çevirmək, Allahın xəlifəsi tüzəyinə çıxartmaq, yetginliyin ucalıq təpəsinə çatdırmaq, son halda Allaha qovuşdurmaqdır.

Ən əskilərdən bu günədək dini, psixoloji dünyagörüşləri, iki böyük dini ögrimə ayrılmış və qarşı-qarşıya durmuşlar. 1. Ateist dünyagörüşü. 2. Teist dünyagörüşü. 

Ateizm dünyagörüşü dinlə ilgili olan bütün dünyagörüşlərini, soyut varlıqların olmasını danır. Ateistlər, öz dünyagörüşlərini evrəndə olan somut varlıqlardan yaranan olayları, materialist baxışlarla çözür, aydınlaşdırır və materiyanın varlıqlarının kəsinləməsində soyut varlıqların qatıldığını, tutulmaz (cisimsiz) varlıqların olmasını danırlar.

Teizm dünyagörüşü isə, bütün özdəksel (maddi) və mənəvi varlıqların var olmasını, yaşamasını və gəlişməsini tanrının içgücündə (iradəsində) görür. Materiyanın qanunauyğunluqlarını, tanrı qanunu kimi onun içgücündən asılı olmasında görür. Bütün acun (dünya) olaylarında tanrı, kəsin (mütləq) və tək alımlandığını kəsinləyir.

Teizm baxışları, bütün dinlərdə iki ayrıntılı fəlsəfi dünyagörüşü bazasında gəlişdiyini deyir.          a) Varlığın- gərəkliyi (Vacibül-Vücud) fəlsəfəsi: Bu dini dünyagörüşünə görə, gərəkli olan varlığı tanımaq üçün heç bir tutamalı araşdırmaya gərəklik olmadan yaranan  inam, dinin özəyini yaradır. Sınaksız doğa varlıqlarını tanrının əsəri kimi alımlayır.

b) Varlığın- birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsi: Bu dini inama görə, böyük və tək varliq olan Tanrı başqa özdəksel (maddi) varlıqlarla birlik yaratdıqda, özünün  varlığını daha aydın göstərir.

Varlığın- birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsi, bilimlə dini özündə birləşdirdiyi üçün, dönəm kəsiyində onun yönətimləri həmişə izlənmişlər, sıxışdırılmışlar, O ilgidən də bir çox təsəvvüfçü sofi filosoflar, Vacibül-Vücudçuların savları (fətvaları) ilə  ya boğulub, yada başları əsilmişdir.

Qatı Vacibül-Vücudçuların  izləmələrindən uzaq olmağa çalışan böyük qavramçı (müdrik) sofi bilgin təsəvvüfçü imam Rabbani, yeni fəlsəfi termin olan Vəhdəti-Şühüt fəlsəfi anlayışını işlətmişdir. Vəhdəti-Şühüt fəlsəfi dünyagörüşü də anlam və dirəngəllik (ideya) baxımından Vəhdəti-Vücud fəlsəfi anlayışı ilə eynilik yaradır.

Varlığın- birliyi (Vəhdəti-Vücud) dünyagörüşü toxunulmaz (cisimsiz) varlıqla, toxunulan (cisimli) varlıqların sıx birliyini kəsinlədiyi, bütün dinlərin yaradıcılıq ürünü olduğunu göstərdiyi, adamları yetkinliyə, dolğunluğa doğru çağırdığı üçün o bir dini-əxlaqi fəlsəfədir.            

Varlığın- birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsi, evrəndə tanrı varlığı ilə, toxunulan varlıqların birliyinin (vəhdətinin) sonucu olaraq canlı varlıqların yaşama və gəlişmə basamalarını, aşamalarını öyrənməkdədir. Bu fəlsəfənin ilk toxum dənələrini biz acunun ən əski dini və bilik qaynaklarında yarandığını görürük. Tanrıçılığın ilk kurallarında, əski hind vedalarında tanrının adamlarla sıx ilişgidə  olmalarını, Misir əsatirlərində, yunan hikmətlərində (sofos),  türk nağıllarında (miflərində Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsindən geniş yararlandığını aydın görürük. Evrənin dörd ünsürün (od, hava, torpaq və suyun) birliyindən yarandığını deyən kutsal kitab, “Bhaqavata Gita”da (11-ci fəsil, 39-cu maddə) göstərilir ki, Arcuna ulu Tanrı ilə danışmasında: “Sən havasan, sən od, sən su və aysan (yəni ulduz), sən kainatın ilk məxluqu Brahmasan”deyir. Misir kahinlərindən Hermes Toht (İdris peyğəmbər), kimya biliminin ilk yaradıcısı somut və soyut varlıqların birliyində kimyanın qatıldığını göstərərək, Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsini elmi baxış düzeyinə  (səviyyəsinə) qaldırmışdır. Əski türk mifologiyasında adamlar odun, torpağın, havanın, suyun birliyini evrənin ilkin yaradıcısı saymışlar. Türk dünyasının ilk bilqamısı olan Xızır İlyaz mifoloqiyasında onun dərvişsayağı gəzməsi ilgisilə, dörd nəsnənin qarşılıqlı birliyindən acun varlıqlarının yarandığı deyilir. Xızır İlyaz mifologiyasının ürünü olan “Novruz bayramı”nda 4 kutsal çərşənbənin bayram edilməsində günəş, torpaq, hava və suyun qatılması  bu düşüncədən irəli gələn sonucudur. Əski Yunan şairi Orfein və pifaqorun əsərlərində təsəvvüf dünya görüşünün izləri olsa da, bu dünyagörüşünün bütün atributları onlardan çox-çox öncələrdə yaranmış olan tanrıçılıq dini görüşünün hər bir kuralında ondan danışılır.               

Adamları düşündürən bir sorğu ortalığa çıxır: bu 4 varlığın hansı ilkindir? Bu dördlüyün hamısı, bir-birinin varlığında qatqılandığından, bir-birini tamamladığından, bu sorğuya bir anlamlı qarşılıq vermək çətindir. Bunlardan hər hansı biri sıradan çıxarsa, obiri varlıqlar da yox olar. Bu varlıqların hər biri acunun (dünyanın)  evrimləşməsində (təkamülündə) yaradıcı varlıq kimi önəmli yer tutur.   

Hippas və Heraklit işığı (odu) acun (dünya) varlıqlarının başlanğıcı sayırlar. Anaksimen və Diaqon isə havanı ilkin sayaraq, suyun yaranmasında havanın qatılmasının önəmli olmasını demişlər. Yunan fəlsəfəsinin banisi sayılan Miletli Fales ilkin yaradıcının su olduğunu və hər şeyin sudan yarandığı düşüncəsini irəli sürür. Uyğarlığın ilk beşiyi sayılan Sümer mifində də “ilk anda hər yer su idi” deyilir.

Bu dörd varlıqda hamısının ilkin olması, düşüncəsi bilim acununda bir çox qarışıqlıqlar yaratmışdır və bu gün də yaradır. Falesdən 13 əsr sonra yazılmış kutsal “Qurani-Kərim”də də deyilir: “Hər şeyi biz sudan yaratdıq”

   Ancaq tanrıçılıq dünyagörüşü yaradılışda ilkin varlıq kimi günəşi və günəşin ışını olan işıq götürür və günəşin qatqılığı ilgisilə başqa varlıqların torpaq, yel, suyun da qatıldığı deyilir.Belə ki, əgər günəş bütün planetlərin ilki olmasa planetləri o ilgidən də yeri öz cazibə gücü çəmbərində saxlaya bilməz. Demək günəş yerdən əski və güclüdür. Günəş ışını yeri isitməsindən yerin soluğu olan yel əmələ gəlir. Yelin soymasının ürünü olaraq buğ və buğdan da su yaranır. Tanrının gizlərini gözəl bilən uzmzn şair Ə. Firdovsi bu dörd nəsnəni Tanrı kuralına uyğun sıraladığını,yaratdığını “Şahnamə” əsərində bir düşünür bilim adamı kimi belə aydınlaşdırır:

                     “Ən əvvəl od başladı yanmağa,

                       O, verdi hərarət soyuq torpağa.

                       Külək qalxdı sönüncə odun şöləsi,

                       Sərinlikdə axdı, suyun çeşməsi.”

                             Bu dört ünsür hazır olduqca bilin.

                                 Əsası qoyuldu bütün aləmin”.                                                                                                                                                                                                                                     

                                                          (Ə. Firdovsi “ Şahnamə” Bakı.1982)

         Firdovsi ən axırda suyun varolması ilə bütün canlıların yaranma birliyinin başa çatdığını və beləliklə də canlıların yaranmağa başladığını hələ o dönəmdə çox doğru düzgün bildirmişdir. Ancaq yazıqlar olsun ki, XXI-əsrdə yaşasaqda bizim bilginlərimiz, aydınlarımız hələ də  nağılların, miflərin basqısı altında ulu bayramlarını çaş-baş keçirirlər.

Acunun (dünyanın) yaranmasında ilgili olan dörd varlığın ikisi toxunulmayan (cisimsiz) - yəni görünməyən (işıq, yel) dir. İkisi isə toxunulan (cisimli) (su, torpaq) dır. 

Özdəklikdən uzaq olan toxunulmayan (görünməyən) varlıq – işıq, yel acunun yaranmasında önəmli rol oynamışdır və bu da tək varlığın, tək irahın (ruhun),  tanrılılığın özülünü qoymuşdur. Bununla da, adamın bilinci (şüuru) toxunulmaz (cisimsiz) varlığı daimayaşar və ölümsüz varlıq kimi alımlamışdır. Beləliklə, bir-birindən ayrıntılı iki dünyagörüşü yaranmışdır.Toxunulmaz tanrı varlığı əbədi və ölməz, toxunulan tanrı varlıqları isə amanat və ölümlü sayılmışdır. “Qurani-Kərim”də deyilir: “Allah bir nurdur. Onu görmək mümkün deyil”.

 Bir sözlə, “Vəhdəti-Vücud” dünyagörüşü bu 4 nəsnə varlıqlarının birliyində tanrı varlığını axtarmağı qarşısına görəv qoymuşdur və onu elə bu gün də axtarır.

Razim Əliyev öz əsərində haqlı olaraq yazır: “Başlanğıcı cisimsiz göy və işıq kimi mütləq kənar vəziyyətlə bağlayanlar, onu mütləq ideya, ruh və Allahla eyniləşdirir. Başlanğıcı su və hava ilə, yəni mütləq maddiləşmənin (əslində cisimləşmənin) kənar vəziyyəti ilə əlaqələndirənlər isə mütləq materiallaşmış vəziyyəti əsas götürür”. (R. Əliyev. “Məxfilik qrifi yaxud mif, fəlsəfə, din və dil düyünü” Bakı 2002. S. 69).

R.Əliyevin söylədiyi bu düşüncə qısa və yığcam olaraq, idealizm ilə materializmin bir-birindən ayrılmasında önmli sınır olmasını kəsinləyir. Hər halda, bu gün təsəvvüf bilimi, toxunulan (cisimli) varlıqla, toxunulmaz (cisimsiz) varlıqların birliyini acunun (dünyanın) ilk başlanğıcı olmasını alımlayır. Təsəvvüf biliminin əskidən var olmasını göstərmək üçün, Mövlanə Hüsamoğlu Mustafanın söylədiyi  bir əfsanəni yada salmaq istəyirəm.Onun sözünə görə, “ilk sofi Adam əleyhissalam olmuşdur. Cənnətdən çılpaq qovulan Adəm əleyhissalam, yer üzünə düşəndə gördüyü hər ağacdan bir yarpaq istəmiş, beləliklə də otuz yarpaq toplamışdır. Yarpaqları bir-birinə ilişdirərək özünə bir xirqə (arxalıq) tikmişdir. Qeyd olunur ki, həmin xirqə Üzeyir əleyhissalamadək gəlib çatmışdır.” (Yaradılış inter)

 Yeri gəlmişkən, türk ellərinin (xalqlarının) mifologiyasında da deyilir ki, ilk dərviş Adəm ata olmuşdur. Türk ellərində Adəm ata haqqında olan söyləntiyə (rəvayətə) görə, bir gün göy guruldayır, şimşək çaxır, yağış yağır, gilli-lilli sel gəlir və mağaralara dolur. Günəş ışınları (şüaları) mağaranı isidir. Ulu Tanrı mağaradakı palçıqdan adamı, qadını Ay-va ananı yaradır, saçına ətir verir, gövdəsinə həyat gülü bağışlayır. Günəşin ışını az düşən, az isinən mağaradakı palçıqdan adam atanı yaradır. Ona güc-dözüm verir. Bunlar mağaradan çıxıb evlənirlər.  Bu evlilikdən türklər yaranır. Söyləntiyə görə, Adəm atanın boyu hündür, uzunluğu qırx dirsək olmuşdur. O, dünyanı dolaşaraq,  tanrının varlığını elə tanıtdırır, min il ömür sürür və  soon halda ölüm vaxtı çatır. Ulu Tanrı, Hala (ölüm Allahı) Adam atanın canını almasını tapşırır. Hal, öz əyələri ilə Adam atanın yolunda gömüt qazır və o, yanlarından keçəndə,əyələr bir-biri ilə dalaşmağa başlayırlar. Adam ata onlara yaxınlaşır və dartışmalarının ilgisini soruşur. Onlar deyirlər ki, bizim bir qohumumuz ölüb, onun üçün gömüt qazırıq, amma boyunu ölçməyi unutmuşuq. İndi onun boyunu ölçməyə getməyin üstündə dalaşırıq. Bu vaxt Hal, Adama deyir: “Bizim qohum da səni boyda idi. Əgər sənin boyuna uyğun olarsa, onun da boyuna uyğun  gələr” deyir. Adam ata onun sözü ilə razılaşaraq, qazılmış gömütə uzanır. Hal tez döşündə oturub oturub deyir: “Ulu tanrı sənin canını almağı mənə əmr edib, ölüm anındır” deyir. Adam ata, tanrının sözünü yerə salmır və özünün ölümünə razılığını verir. Beləliklə, elə oradaca Hal, Adam atanın canını alır. (Borçalı söyləntisi)

Xalqın yaddaşında yaşayan bu türk əfsanəsi, Misir əfsanəsinin qarşığı kimi səslənsə də önəmli yeri tanrıçılıq ideoloqiyası tutur. “Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsi çəmbərində yarandığı açıq-aşkar görünür. Söyləntidən aydın olur ki, Adam ata, həm göydən göndərilmiş bir varlıq kimi, tək Allahlığı erişdirən (təbliğ edən) bilqamıs (peyğəmbər), həm də dünyanı dolaşan bir yalavacdır (dərvişdir). Əəfsanədə hər iki doğa varlıqları, cisimsiz varlıqla cisimli varlıqlar birliyə (vəhdətə) qatılmakda ilgilənirlər.

Ola bilsin ki, Misir söyləntisi, öz ilk çəkirdəyini (rüşeymini) türk söyləntisindən almışdır. Söyləntidə qatqılanan (iştirak edən) ana (Ay-va), Misir söyləntində Yeva, ərəb söyləntisində isə Həvva olmuşdur. “Qurani-Kərim”də Adəm sözü bir ad kimi 25 kərə səslənir. Ad bir isim kimi çəkilir. Bu düşüncəyə görə, onu demək olar ki, insan anlamında işlənən “adam” sözü ərəblərə ilgi ola bilməz. Adam sözü əski Sümer yazılarında dönə-dönə səslənir. Demək adam sümür sözüdür.Bu gün də adam sözü yalnız Ön Asiya və Qafqaz türkləri  arasında işlənir.

           Sümer mifalogiyasında deyilir ki, tin (tan İ.M.) Ra yerdən on dörd parça palçıq götürür, yeddisini sağ yanına, yeddisini sol yanına qoyur. Onlardan yoğurub adamı yaradır. Onlara üfürərək, irah (ruh) verir. Onlar erkək və dişi bir cüt adam olurlar. 

Bir az dəyişikliklə, Adəm ata haqqında olan söyləntiyə (rəvayətə) uyğun olay  “Bilqamıs” dastanında da danışılır. Enkidunun yaranması fəslində bir müdrik insan kimi, dastanın I lövhəsinin I maddəsində deyilir:

“Dünyanın bu başından o başına dolaşmış,

Dənizləri adlamış, uca dağları aşmış

Müdrikliyə yetişmiş, dünyanı dərk etmiş

Bir insan haqqındadır bizim bu dastan.”

Göründüyü kimi, bu sözlər türk söyləntisilə uyğun səslənir. Dünyanı dolaşan bir müdrikdən danışılır.

34a. maddəsində deyilir:

“Gildən bir şey yoğurub, göylərdən yerə atdı.

Qüvvətli bir qəhrəman Enkidunu yaratdı”.

Bu beyt isə ərəb söyləntisi ilə uyğun səslənir. Odur ki, bu söylənilənlərdən belə bir sonluq çıxartmaq olar ki, Adəm ata haqqında olan söyləntilərin (rəvayətlərin) hamısı, bir özüldən Sümer söyləntilərindən qaynaqlanmışdır.

 Onu deyim ki, ən əski nağıllarımızda “adam” sözü işlənmişdir. Bu gün də “adam-adam iysi gəlir, yağlı badam iysi gəlir” sözləri nağıllarımızda yaşayır. Nə yazıq ki, dilçilərmiz, bilginlərmiz, aydınlarımız azər türkcəsinin bir çox sözləri kimi  “adam” sözünü də ərəbləşdirərək “adəm” ediblər.

“Varlığın birliyi” (“Vəhdəti-Vücud”) fəlsəfəsindən danışarkən, varlıq anlamının araşdırılmasına asıllıq duyulur. Odur ki, varlıq sözünün anlamını araşdıraq.

 Varlıq nədir? O necə yaranır və ya yaradılır? Yoxsa, heç bir ilgidən asılı deyilmi?

İlginliklə doğada olan varlıqları iki çeşidə bölmək olar:

1. Bilincdən (Şüurdan) asılı olmayan özdəksel (maddi) varlıklar. Bu da iki cür olur.

a) Özdəksel və ya fiziki var olan şeylərin varlığı;      

b) Özdəksel olmayan, toxunulmayan var olan varlıqlar.

2. Bilincdən (Şüurdan) asılı olan toxunulmaz varlıqlar. Bu varlığı da iki anlamda düşünmək mümkündür:

Özətsel və ya fiziki var olan şeylərin varlığı, yəni bunlar gözlə görünən, toxunmaqla duyulan varlıqlardır. Acunun (dünyanın) istənilən varlıqları bu çeşidə ilgilidir. Belə varlıqların tanıta (sübuta) gərəkliyi (ehdiyacı) yoxdur.

Özətsel olmayan, toxunulmayan varlıqlara isə gözlə görünməyən, toxunmaqla duyulmayan varlıqlar daxildir. Bu varlıqlar da iki cür olur:

Bilinciçi (Şüuriçi) olan varlıqlar

Bilincdışı (Şüurdışı) olan varlıqlar.

Biliniçiçi varlıqlara, beynin ürünü (məhsulu) olan, ancaq gözlə görünməyən, toxunmaqla duyulmayan varlıqlar daxildir. Bu varlıqlara ağıl, yaddaş, təfəkkür, məntiq daha başqa varlıqlar ilgi edilər. Elə ki, beyin çalışmakdadır, bu varlıqlar yaşamaqdadır, beynin ölümü ilə  onlar da ölyrlər.

Bilincdın (Şüurdan) dış olan varlıqlar özləri də iki cürdür: 1.Maddi aləmdə varlığı olan, ancaq bizdən asılı olmayan varlıqlar. Məsələn, su bir varlıq kimi bizdən asılı olmadan, bizli də, bizsiz də var. O, gözlə görünməklə, əllə toxunmaqla, adı çəkilməklə varlığı kəsinlənir. Belə varlıqların tanıta (sübuta) gərəkliyi yoxdur.

 Bizə elə gəlir ki, görüb bildiklərmizdən başqa hər hansı bir varlıq yoxluqdur. Ancaq, bu yoxluqlar arasında gizli, bir çox toxunulmaz varlıqlar da var. Özətlikdən qırakda var olan bu toxunulmaz (cisimsiz) varlıq, suyun daxilində odu yaradan ildırım dediyimiz varlıqdır. Özü də elə bir ölçüyəgəlməz varlıq ki, onun enerjisi bir çox elektrik stansiyalarının enerjisindən çox olur.  

Varlığın- birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsinin yaradıcılarına nə üçün sofi deyilir? “Sofi” sözünün qaynağı haradandır? Bu sözün bir neçə kökdən götürüldüyü düşünülür. Sözün kökündə “saf” sözünün durduğunu deyənlər, onların  təmizliyi, saflığı, içistəyi (nəfsi)  hər bir pisliklərdən yüksək tutduqlarını bildirənlər sofi kəlməsinin “saf” sözündən yarandığını deyirlər. Ərəb mütəsəvvüfləri isə, ilkin sofilərin geyindikləri yundan toxunmuş xirqənin (arxalığın) adı ilə əlaqələndirirlər. Ərəbcə “suf” yun deməkdir və sofiliyin “suf” sözündən yarandığını, bəziləri isə, sofiliyin yunan sözü olan “sof”, yəni, hikmət anlamında işlənən “sof” sözündən götürüldüyünü deyirlər. “Sof” sözü, əski yunan toplumunda işlənmişdir və yunan düşünürləri (hikmətciləri), (sofoslar) həmişə yüksək kürsülərdən çıxış edərək, öz hikmətlərini göstərmişlər. Belə bilik yiyələrinə, sofos demişlər. Sofiliyin əsasında “sof” sözü durduğu üçün biz, Aristotelin “Sofos” əsərinin əsas qayəsini gözdən keçirək. Yunan sözü olan “sofos” ağıllı, müdrik, hikmətli mənasını verir. Aristotelə görə, qavramlı (müdriklik-sofos) nə deməkdir? Qavramlılıq (Müdriklik) dünya biliklərinə yiyələnmək, dünya sirlərini dərk etməkdir. Müdriklik pis niyyətliyə qarşı yıxılmaz qaladır, nikbinliyin mənbəyidir. O, həmişə yalanı, yaramazlığı özündən qovur, həqiqəti, gözəlliyi, doğruluğu özündə birləşdirir. Müdriklik, həyatın fəlsəfəsidir – deyən Aristotel, əsərində bu yığcam fikirlərin üstündə dayanaraq, hər birinin geniş açıqlamasını verir. Yuxarıda deyilən hikmətləri özündə birləşdirən bu bilikli adamlar, öz dönəmlərində  toplumun gəlişməsi üçün bilim və uyğarlıq alanında çalışqanlıq etmiş, ağılabatan (məntiqi) sözlərlə el yığıncaqlarında çıxış etmişlər. Biliyin həryönlü gəlişməsində, sofilərin böyük əməkləri olmuşdur. Bu yüksək əmək ona gətirib çıxartmışdır ki, düşüncə (təfəkkür) mifologiyasından, bilim fəlsəfi dünya görüşünə yol açmışlar. Onlar yarğıtaylarda (məhkəmələrdə) kürsülərdən çıxış edəndə, senatlar kimi rəmzi paltar geyinmişlər. Bu rəmzi paltarlar yundan hazırlanmış xirqələr (arxalıq) olmuşdur. Zaman keçdikcə, bu geyim forması Misirə, oradan Ərəbistana və bütün islam dünyasına yayılmışdır. Böyük Yunan mütəfəkkiri Pifaqor, tələbələrə mühazirə oxuyanda, ona vurğun olan bir tələbə ayağa qalxaraq səslənir: “Ey Pifaqor, sən sofisən (yəni müdriksən).  Pifaqor isə təmkinlə, sakit halda cavab verir ki, mən sofi yox (müdrik yox), sadəcə, filosofam (filo – sevən, sof – müdrik), yəni, müdrikliyi sevənəm demişdi.

 Pifoqorun,  tələbələrə təbiət və ulduzlar aləmindən dərs verdiyini bilən  kahinlər, onu dinsiz adlandıraraq, çar Leontiyə onun haqqında şikayət edirlər. Çar Leonti filosofu çağırtdırıb onunla söhbət edir, onun yüksək usu (zəkası) qarşısında acizliyini hiss edən Leonti “sən böyük sofisən” deyir. Bunun qarşılığında Pifaqor, tələbələrinə dediyi kimi çara da “sofilik yüksək məqamdır mən ancaq filosof ola bilərəm” deyir.

 Pifaqorun verdiyi qarşılıdan aydın olur ki, “sof” sözü onun üçün necədə dəyərlidir. Bununla o özünün sof (müdrik) olmağa yetişmədiyini demək istəyir. Deməli, sofilik sözünün kökündə yun mənasını verən “suf” yox, qavramlılıq, düşünürlük (müdriklik) mənasını verən “sof” sözünü durur. Belə adamlara, yun geyinənlər deməklə, ədalətsizliyə yol vermiş oluruqsa, qavramlı (müdrik) (sofi) deməklə, tarixi ədaləti bərpa etmiş oluruq. Belə olan halda, biz ədəbiyyatlarımızda nə üçün “sofi” yox, “sufi” sözünü işlədirik.

Çağdaş filosoflar, sofizm sözü ilə sufizm sözünün bir-birindən ayrı anlayışlar olduğunu deyirlər. Sofiliyin, qədim yunan sofistikasından ayıraraq, VIII əsrdən özgür (sərbəst) olan ərəb fəlsəfəsi baxışının ürünü kimi yarandığını da deyirlər.            

Bilim alanına aydındır ki, VII-VIII əsrlərdə hızla (sürətlə) yayılan İslam din fatehləri İranı, Misiri, Yunanıstanı tutan dönəmlərdə həmin ölkələrin dəyərli kitablarını ərəb dilinə çevirərək, bu bilik incilərindən yararlanmışlar. O dövrün filosofları, yunan   fəlsəfi əsərlərini öyrənəndə və çevirəndə, ərəb dilində sofi sözünün qarşılığı olmadığı üçün sofi sözünü islam dini fəlsəfi görüşündə olduğu kimi saxlamışlar. Islamda varlığın- gərəkliyi (Vacibül-vücud)fəlsəfəsi görüşü yörəsində ilk çalışanlara da islam sofiləri demişlər. İslam imperiyasında ərəbləşmə ideyası yarananda sofi sözünün ərəbləşdirilməsi ilgisilə suf (yun) terminini işlətməyə başlamışlar.    

Aydındır ki, ərəb dilində “o” səsi yoxdur. Ona görə də tərcümə zamanı ərəb danışığına köçürülən “o” səsini ərəblər, “u” səsi ilə əvəz etmişlər. Buna görə də, bütün İslam dünyasında “sofi” sözü “sufi” kimi işlənmişdir. Daha yaxşı olar ki, biz dilimizə ərəb təsiri altında gələn və özünün ilkin anlamını verməyən “sufi” sözünün əvəzinə özünün düzgün anlamını verən, sofi sözünü işlədək. Sofi sözünün işlənməsi bir də ona görə diləyə uyğundur ki, hələ ən əskilərdən, bəlkə də islamiyyətdən də öncə, dilimizdə kök salan sofi sözünü bu gün xalqımız bir el deyimi kimi işlədirlər. Bəzən çox təmizkar adama “sofilik eləmə”, deyirlər. Bəzən də el arasında keçərli söz danışan adama “Sofi kimi bir adamdır” deyilməsi də, bu sözün dilimizdə islamdan da öncə işlədildiyini kəsinləyir.

Təsəvvüf dini dünya görüşünün istəyi və düşüncəsi nədir?

Ş. Suhraverdinin düşüncəsinə görə, təsəvvüfün mindən çox öyməsi (tərifi) vardır. Hər bir təsəvvüfçü öz dünyagörüşünə uyğun öymə vermişdir. Onları sadalamağa gərəklik yoxdur.

Tanrıçılığın

Təsəvvüf bilimi, Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) çəmbərində bütün hal və olayların yaranmasında kanıta (dəlilə) arxalanan bilimdir. Kanıt varsa gerçəkdir, kanıt yoxdursa mövhumatdır. Təsəvvüf, mövhümatla din arasındakı fərqi aydınlaşdıran, onların aralarındakı sınırı (sərhədi) göstərən dini dünyagörüşdür. Təsəvvüfdə Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsi, dinin mövhümat və söylətilərdən təmizlənməsini ulaşdırır və  evrənin varlığında, onun gəlişməsində Tanrının qatqısını (iştirakını)  öyrənən bir bilimdir. O, hal və olayları kor-korana ilahi gücün öhdəsinə vermir, Doğa alanlarına tanrı gücünün qatqısını kanıtlarla aydınlaşdırır. Doğa olaylarında tanrı gücünü bilim qatqıları ilə işıqlandırır və kəsinləyir. Təsəvvüfün Vəhdəti-Vücut fəlsəfəsindən gələn köklü qanunların necə və nə cür qavranılmasını adamlara öyrədir.

Bir çox təsəvvüfçilər, təsəvvüf bilimini, bir bilim kimi tanısalar da, onun fəlsəfədən ayrı olan bir təriqət yolu olduğunu deyirlər. M.A.Ayni yazır: “...təsəvvuf, kəndi mənsubları qatında hikmət elmi sayılır. Fəqət bu hikmətin bildiyimiz fəlsəfəylə bir ilgisi yoxdur.”

  Ibrahim Haqqı, təsəvvüfü qiymətləndirərək, deyir: “Hikmət elmi billahdır kı, həqiqət elmidir və hal elmidir, irfan elmidir, aşk elmidir, batın (görünməz) elmidir, lədun elmidir, könül elmidir, qəlblər elmidir, Allaha yaxınlığın kəşfidir, ayıbların örtülməsi, günahların kəffaratıdır” (bağışlanmasıdır İ.M.).

  M.A.Ayni hikməti, elmdən ayrı təsəvvür edərək, yazır: “Elm, öyrənmək və öyrətmək yolu ilə olur, hikmət isə özünü ac saxlamaqla olur. O halda elm, dildən- dilə gəlir, hikmət isə qeybdən qəlbə gəlir, zahir (görünən) elm, dildən çıxır ancaq qulaq dəliyinə gedir. Batın elmi könlün dərinliyindən çıxır, nəfsə təsir edib, qəlbin içinə axır. Elm, təfəkkürlə bilinir, hikmət, anlamaqla bilinir.”

  Göründüyü kimi bir çox təsəvvüfçülər, hikmət elminin yalnız ilahi varlıqla bağlı olduğunu düşünürlər. İbrahin Haqqı deyir: “Hikmət lədun elmidir ki, Rabbani ilhamdır. Hikmət az yemək, az içmək və az yatmaqdır. Haqqa güvənmə, Allaha təslim, rizadır (razılıq).”

  Belə təsəvvüfçülər hikmətin varlığını tamamilə ilahi gücün öhdəsinə verərək, özdəksel (maddi) varlıqla ilgisini danırlar. Ancaq qavramlılıq (hikmət) elə bir anlamdır ki, o fəlsəfə anlayışı ilə eynilik yaradır. Onları bir-birindən ayrılıqda  düşünmək yanlışlıqdır. Tək ilahi varlıqlar deyil, bütün özdəksel varlıqların var olması da hikmətlə doludur. Özdəksel olan evrənin varlığı, dönəmin rəngarəngliyi hər yerdə hikmətlərilə doludur. Fəlsəfə ilə təsəvvüfün birliyi (vəhdəti), toxunulmaz (cisimsiz) və toxunulan (cisimli) varlıqlar içərisində açıq-aşkar var olan Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsidir. Eyni dönəmdə də varlığın-birliyi çəmbərində fəlsəfə və hikməti birlikdə, öyrənən bilim təsəvvüf bilimidir.

Bu günkü islam təsəvvüfçiləri, Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsini təsəvvüf bilimindən uzaqlaşdırmaq üçün, bilim alanını iki böyük yola ayırmağa, aralarına sınır çəkməyə çalışırlar. Onlar oxuyub, biliklə öyrənilən bilimə husuli (ögrənilən) bilim, oxumadan, bilik almadan qeybdən gələn bilimə huzuri (qəlbə gələn) bilim adını verirlər.

  Husuli (ögrənilən) bilimlər dində, dini ögpətmələrdə işıqlandırılmır. Huzuri (qəlbə gələn) bilim yönəticiləri Məhəmməd (s.a.v.)-in “bir kimsə elm alırsa, Allah ona bilmədiyi elmləri də miras buraxır” buyurduğu hədisi önəm götürərək, deyirlər ki, doğru bilim qavramlılara (müdriklərə-sofilərə) Allahdan miras buraxılan huzur bieilmidir. Ona görə də, son dönəmlərdə yazılan təsəvvüf əsərlərində, Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsindən danışılmır. Çağdaş təsəvvüfçilər əsərlərini Varlığın-gərəkliyi  (Vacibül-Vücud) fəlsəfəsi çəmbərində yaradırlar və bu fəlsəfəni, İslam dininin özəyi dayağı sayırlar.  

  Bir çox təsəvvüfçilər, təsəvvüfün ana xəttini Vacibül-Vücud fəlsəfəsinə dayanıqlı apararaq, hər bir hal və olayları Tanrının zatı, sifəti, qəza, qədəri, bir söz haqqın gizləri çəmbərində aydınlaşdırmağa çalışırlar. Vacibül-Vücud fəlsəfəsi yöntəmçilərinin dünyayagörüşündə, adamın rolu undulur və varlıqların ən önəmlisi olan adamın yüksəkliyi, güclülüyü heçə endirilir. Bu da adamın egitimində, duyğuluğunda yanlış yollara düşməsində, yaşamaq uğurunda savaşında yenilməyə gətirib çıxardır.

  Birtakım təsəvvüfçilər, təsəvvüfü nə bilimə, nə də dinə ilişgi edirlər. Onlar təsəvvüfə adi görgü (əxlaq), ədəb, iman düzgüsü (norması) kimi baxırlar. Əbul-Hüseyin ən-Nuri yazır: “Təsəvvüf nə şəkil (şəkil sözü din mənasında işlənmişdir), nə də bir elmdir. O, sadəcə gözəl əxlaqdan ibarətdir. Əgər şəkil olsaydı, mücahidə (din uğurunda vuruşma) ilə, elm olsaydı, öyrənməklə əldə etmək olardı. Təsəvvüf haqqın əxlaqına bürünməkdir.” (Osman Nuri “Təsəvvüf” Bakı 2009 səh.36).

  Göründüyü kimi Əbul-Hüseyin təsəvvüfü bilim saymır. Ona  gözəl əxlaqdır deyir. Ancaq onu bilməliyik ki, görgü (əxlaq) elə bir mənəvi varlıqdır ki, onu adam bütün ömrü boyu öyrənir. Onun bütün yaxşı çalarlarını toplumda öyrənməklə qazanır. Son halda toplumun görgülü kimsəsinə çevrilir. Toplumsal görgü ilə egitimlənməyən, onu özününkü bilməyən kimsə heç bir anda  yüksək görgüyə yiyələnə bilməz. Görgü (Əxlaq) öyrənilməklə qazanılırsa demək o mənəvi bir bilimdir. Əgər görgü bilimdirsə demək təsəvvüfdə bilimdir.  

          

  Əgər təsvvüf nə din, nə də bilim deyilsə, o sadəcə bir görgü (əxlaq) və ya huydursa (ədəbdirsə), belə olan halda, onlar necə yarana və ya yaradıla bilər.? Əxlaq və ədəb düzgüləri (normaları) anadangəlmə tanrı pay deyil. O, toplumun (cəmiyyətin) yaratdığı yaşam yolu olaraq, toplumun çeşitlənməsində yaranmış bir iç sifətidir (keyfiyyətdir). Onların çeşitlənməsi üçün ağlın, düşüncənin çalışqanlığı gərəklidir. Əgər hər hansı bir özdəksel (maddi) və mənəvi varlıqların var olmasında, ağıl və düşüncə birliyi olursa, demək o, bilimdir. Görgü (Əxlaq), elə bir mənəvi varlığı olan bilimdir ki, onu adam, ilk günlərindən toplumda (cəmiyyətdə) öyrənir. Əgər öyrənirsə, demək o bilimdir. Toplum əxlaqı ilə egitimlənməyən, egitim yollarını öyrənməyən adam, heç bir görgü (əxlaq) və huy (ədəb) yiyəsi ola bilməz.  Bu alanı öyrənən bilimə dində Təsəvvüf bilimi deyilir. Ancaq doğ bilimləri içərisində bu alanı hansı bilim ocağı öyrədir, o bilim alanı bu gün geriləmədədir (tənəzzüldədir).

          Həzrəti Mövlanə buyurur: “İnsan oğlunda ədəb olmasa, o əslində insan deyil, insan ilə heyvan arasındakı fərq ədəbdir..... Ağlım qəlbimdən soruşdu: İman nədir? Qəlbim isə ağlımın qulağına dedi: -İman ədəbdən ibarətdir.” (Osman Nuri səh.39) Həzrət mövlanın huya (ədəbə) verdiyi bu öym elə geniş anlamdadır ki, onun haqqında saatlarla danışmaq olar. Bu öymə bir çox kilidli anlamların açarıdır.

  Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsini açıqlayan bir çox təsəvvüfçilər təsəvvüfün özdəksel (maddi) acunla (aləmlə), mənəvi acunun (aləmin) birliyinin (vəhdətinin) ayrılmazlığını aydınlaşdıran bir bilim olduğunu kəsinləmişkər (təsdiqləmişlər).

Tasavvüf bilimi nədir? Mənim baxış bucağıma görə, təsəvvüf adamın mənliyini, irahını (ruhunu), içistəyini (nəfsini), görgüsünü, (əxlaqını) egitimləyən (tərbiyə edən) kutsal bieilmdir. Çox yazıklar olsun ki, bu bilim alanını çağdaş bilim ocakları ögrətmir. Bu gün təsəvvüf bilimini yalnız din ocaqları ögrədir. Ama dinin öyrətdiyi təsəvvef dünyagörüşe də yalnız vacibül- vücud fəlsəfi bucağında öyrənildiyi üçün bu günkü çağlarla ayaqlaşa bilmir. Öna görə də 21-Y.Y-də vacibül-vücud fəlsəfəsilə egitimlənmə topluma, ilginliklə gənclərin egitimnə  xeyirdən çox zərər verir. Bu gün Təsəvvüf bilimi İdris Peyğəmbər özülünü  qoyduğu, M.Həllacın, Ş. Suhraverdinin, V.Bektaşinin yaşatdığı vəhdəti- vücud fəlsəfəsi çəmbərində aparılmalıdır. Ancaq Varlığın-birliy fəlsəfəsinin egitim yolu din ilə bilimi barışdıra bilən, gəlişdirə bilən çıxış yoludur. Təsəvvüf bilimi, adamın iç və tış acununu (dünysını) təmizləyən, adamləğı örgədən, bilimlə tanrını tanıyan bilik qaynağıdır. Bu baxımdan, təsəvvüf bilimi, bütün bilimlərdən ən əskisi və mənəvi biliyidir.

Təsəvvüf  haqqında bir çox yazarlar öymələr  (təriflər) vermişlər. Onlardan birtakımnı yada salaq.

Təsəvvüf - yüksək mənəvi bir ədəbdir.

Təsəvvüf - yüksək əxlaq ilə arınlanmaqdır, təmizlənməkdir.

Təsəvvüf - Tanrı ilə  bilavasitə əlaqə olmadan, onunla mənəvi birlikdə olmaqdır.

Təsəvvüf - başı elmdir, ortası saf olan əməldir, sonu Allahla bağlıdır.

       Təsəvvüf- insanın öz varlığını haqqın varlığında yox  etməkdir.

       Təsəvvüf- meerac evində, haqq yanında yox olmağa deyirlər.

Təsəvvüfdə Vəhdəti-Vücut fəlsəfəsi acunda (aləmdə) olan bütün özdəksel (maddi) və mənəvi varlıqların gizlərinin necə və nə cür olmalarını, bu varlıqlar hansı dayaqdan qaynaqlandığını öyrənmək üçün bütün maniələri keçməyə çalışır. Təsəvvüfün Vəhdət-Vücut fəlsəfəsi özdəksel acun ilə mənəvi acunun birlikdə varlığın aydınlaşdırır. Bilimlə dinin tarazlığını saxlamağa çalışır.  

Təsəvvüf dünyagörüşü, bütün dinlərdə bir enerji kimi iştirak edir. Təsəvvüfdə olan Vəhdəti-Vücud və Vacibül-Vücud dünyagörüşləri bir-biri ilə qarşıdurmalar yaradır.  Bu qarşıdurmalar da bəzən acınacaklı olaylar yaradır.

 Dönəm keçdikcə təsəvvüf dünyagörüşü genişləndikcə bir çox qollar yaranmışdır ki, bu qollara Təriqətlər deyilmişdir. Dönəm yenilikləri ilə ilgili adamların dünyagörüşü ilə islsm dini arasında olan bu boşluqları təriqətlər doldurmuşdur. 

Təsəvvüfçü sofilərdəki eşq nədir? Eşq elə bir mənəvi varlıqdır ki, onsuz acun var ola bilməz. Səma dinlərində deyilir ki, ulu Tanrı, hər şeydən öncə böyük eşqi yaratmışdır. Böyük eşq aşamalarla kainatı və onun varlıqlarını yaratmışdır.

Bu böyük eşqə, bilim alanında cazibə gücü deyilir. Cazibə və ya böyük eşq qanunu, bütün tanrı varlıqların arasında yaşamaqdadır və bu varlıqlar eşqlə ilgili həmişəyaşardır.

Türkiyə təsəvvüfçiləri, eşqə “aşk” deyirlər, ona görə də bəzi təsəvvüfçilər “aşk” sözünə ilgincli açıqlama vermişlər. Belə ki, sözdə olan səslərin hər biri baş hərf kimi aydınlaşır. A – Allah, ş – ona şükür, k – ona kulluq kimi verilir və eşq – “Allaha şükür və qulluq etməkdir”, deyirlər.

Qənaətimizə görə, təsəvvüfçilərin dedikləri böyük eşq, ilahi enerjidir ki, bu evrəni yönətir. Bir də kiçik enerli bar, bu adamlarda yaşayarak, onları böyük eşqə sarı yönətir.

 Bəs sofilikdə eşq nədir? Eşk sofiliyin əsas qayəsidir, onun amalıdır, bütün ömrü boyu aradığı ilahi  həqiqətə qovuşmaq yoludur.  Eşq, “Vəhdəti- Vücud” fəlsəfəsinin harmonik birlikdə olan varlığın bütün təzahürlərinə doğru yönəlmiş ilahi gücdür. Sofilik basamasının son dayanacağıdır. Böyük eşqlə adam öz böyüklüyünü tanrıya tanıdır. Böyük eşq, sofinin millət, din və məzhəb fərqinə varmadan, son ən yüksək basamada olan haqqa qovuşmaq amalıdır.

Adamı bir kimsə kimi ən dəyərli yüksəkliyə qaldıran, onun mənəvi uyğarlığıdır. Adamda olan mənəvi uyğarlığın zənginliyi, bir çox amillərdən asılıdır. Bu amillərdən ən özəti kimsənin irsiyyəti (geni), dini və biliyidir. Bu amillər birlik halında, adamın mənəviyyatında, onun insani hissiyatlarının və cəmiyyətdəki davranışlarının formalaşmasında, az və ya çox dərəcədə rol oynayır. İnsanın formalaşmasında ən əsas rolu, onun irsiyyəti oynayır.

 Soy (İrs-gen) nədir? İnsanın özündən asılı olmayaraq, Tanrının bəxş etdiyi mənəvi damğadır (möhrdır). Bu damğa, insanın bütün varlığı boyu dəyişməz halda qalır və onun bütün varlığını, həyatını yönətir. Soyun (Genin) varlıq gücündən (güclü, orta, zəif) asılı olaraq, adam toplumda öz yerini tapır. Soyun rolu mənəvi uyğarlıq bazasında gələnək və görənəyin, dinin, incəsənətin, bilimin bütün alanlarında olan olayları çözə bilməsi danılmazdır. Bunların düzənlənməsində də, yenə soyun (irsin-genin) rolu danılmazdır.

Bilimin hər bir shlanının özünə uyar aydınlaşdırma (izah etmə) yolları var  olduğu kimi, dini dünyagörüşünün də çözüm yolu var və bu yolu bilim, “metofizika” adlandırır. Metofizikanın hərfi mənası, “fizikadan sonra gələn” kimi işlənən mürəkkəb sözdür. Bu termini hələ e.ö. IV əsrdə Aristotel işlədilmişdir və onun bütün bilim alanlarında var olduğunu göstərmişdir. Yalnız XIII əsrdən teoloqiyada yer alan metofizika termini dini fəlsəfi termin kimi işlədilmişdir.  

Metofizika termini, təbiət üzərində olan güc, duyğuüstü (fövqəlbəşəri) güc kimi də anılmışdır. Bu anlamlardan belə aydın olur ki, metofizika Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsinə uyğun olan bir termindir. Metofizika, təbiətin, bəşəriyyətin görünməz alanlarını, olaylarını, olağanüstü (fövqəladi) güclərini öyrənir və böyük ölçüdə olan sorğulara qarşılıq axtarır.         

Metofizika dünyagörüşündə, təkcə toxunulmaz (cisimsiz) varlıqlardan söhbət getmir,Burada bir çox toxunulan (cisimli) varlıqlardanda, onların hal və hadisələrindən də danışılır. Belə ki, usla (ağılla) uzay, evrən və doğa qavranılır. Usla tış varlıqlar, eləcədə iç varlıqlar qavranılır. Bütün bu varlıqlar incələnir və çözülür.Us,olayların necə və nə cür olmaları haqda qərar çıxarılır. Metofizikada var olan bütün varlıqlar, duyğu üyələri ilə duyulur, onun özəllkləri öyrənilir. Materiyanın elə varlıqları da var ki, onlar duyğu üyələri ilə öyrənilmir.Belə ki, elektro-maqnit, radiyo-televiziya dalğaları, ağlın funksiyaları və s. Bu hallar da, elmin aşkar etdiyi cihazlarla öyrənilir və varlığı kəsinlənir.  Tanrı varlığının var olması isə, yalnız us (ağıl), qavrama (təfəkkür), duyğu və qavrama yolu ilə tanınır.  Us toxunulan varlıq olan materiyanın, yəni, beynin ürünüdur. Bu baxımdan demək olar ki, materializm və idealizm metofizika dünyagörüşündə birləşir və birlikdə davranırlar. Onlar bir-birini tamamlayır. Metofizikada materializm ilə idealizm birlikdə ilgiləndikləri üçün, o da, Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsinin ürünlərindən biridir..

Bu günün təsəvvüf əsərlərində Vacibül-Vücud dünyagörüşü üstünlük təşkil etdiyi üçün, gənclərin çağdaş dünyagörüşlərinə uyğun gəlmir. Bilimlə din arasında olan boşluq daha da genişlənir.

                     Hindlilərdə təsəvvüf

Hind mifoloji dünyagörüşündə öldükdən sonra Bhaqvata-Qitanın bütün kurallarını yerinə yetirən, ən dəyərli təmiz olan suçsuz 1-ci dərəcəli adamlar göyə qalxıb orada Brahmaya qovuşacaqlar və həmişəlik gözəl ömür sürərək yaşıyacaqlar. Yxşı əməlli suçsuz 2-ci dərəcəli adamlar yenidən dirilib, bu dünyaya qayldaraq, yeni doğulan körpələrin irahına (ruhuna) keçib, təmiz irahla yenidən yaşayacaqlar. Suçlular isə suçlarının ağırlağından asılı olaraq,iki çeşidə ayrılacaqlar.1-cilər  adamlara qazanc verən yararlı otların, ağacların, heyvanların irahına keçəcəklər. 2-cilər xatalı və ağılı otların, ağacların, heyvanların irahlarına keçəcəklər. 3-cülər ən ağır suçlular yeraltı qaranlıq dünyada pisliklər içində həmişəlik qalacaqlar.

Qədim hindlilərin dörd önəmli kutsal kitab toplusuna vedalar deyilir. (Veda-müdriklik anlamını verir) Vedaların e.ə. XIII-VII əsrlərdə yaradıldığı qeyd edilir. Bütün vedalarda Allah, insan, təbiət anlayışları, bir-biri ilə  birlik halında ön plana çəkilir. Vedalarda olan dünyagörüşlər, Varlığın birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsindən qaynaqlanmışdır. Oradakı, evrən varlıqlarının və adamın hızlı davranışının ilginlikləri (səbəbləri) və istəkləri (məqsədləri) Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəs çəmbərində irəli sürülür və incələnir. Vedalarda göstərilir ki, Hindistanın ən əski yerliləri olan arilər, yabanı (vəhşi) halda yaşayanda günəşə, onun yerdəki simğəsi olan oda (aqni), havaya (indra), inanmışlar. Arilər yavaş-yavaş evsəlləşdikcə (əhliləşdikcə), Qanq çayının yanlarında olan verimli torpaqlardan qazanıldıqca, torpağın və suyun yaşam verici olmasına inanılmağa başlandı. Beləliklə torpaqvə su kutsal varlık oldular. Bununlada yaşam verici dört nəsnənin kutsal tamlığı başa çatdı. Bu dünyagörüşü də Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsinin təməlini qoydu. Bu dörd Tanrı varlıqlarının bir-biri ilə vəhdətini anladılar və bütün bunların da, kiməsə tabe olduğuna inandılar. Bu inanc yiyəsini “Brahma” (Allah) adlandırdılar. Hind dini dünyagörüşünə görə, bütün evrəndə (kainat) yaranan olaylar Brahmanın içgücü (iradəsi) ilə yaranır və  Onun irahı (ruhu) bütün varlıqlarda yaşayır. İrah (Ruh), ali varlıq olduğu üçün o heç vaxt ölmür, daima yaşayır və təzələnir. Adam öldükdə, irah köhnə gövdədən çıxaraq, yeni körpə gövdəyə keçir. Əgər  bu  irah, öncəki gövdədə kosmos (Brahma) qanunlarına tabe olubsa, yeni gövdədə, daha yüksək ətgiyə (nüfuza) yiyələnə bilər. Əgər köhnə gvdədə pisliklərlə ömür sürübsə, o yeni gövdədə daha aşağı düzeyli ətgidə (nüfuzda) ola bilər. Yox əgər, irah həmişə yüksələrsə, o son həddə Brahmaya qarışar onda həll olar və Brahmada əbədi qalar. Pis əməllə məşğul olan irah isə, həmişəlik olaraq böcəklərdə, ağaclarda və heyvanlarda qalar.

  Veda təlimlərindən təsəvvüf dünyagörüşünə ən yaxın olanı Aranyakadır. Aranyaka mürşid və müridləri, bütün dini vəzifələrini yerinə yetirdikdən sonra, zahidlik üçün Aranyaya (yəni ormanlara) çəkilərək, dərvişsayağı (yoq) ömür sürürlər. Aranyakanın ən ünlüsü, Opanişad adı ilə tanınır. “Opanişad” sözü müdrik mənasını verir. Opanişadlar vedaların fəlsəfi baxışlarından ibarətdir. E.ə VIII-VII əsrlərdə yaradıldığı qeyd olunan Opanişadların əsas fəlsəfi xətti odur ki, "ey adam, həqiqət sənin öz daxilindədir. Sən özünü tanımağı öyrənsən Tanrını daha yaxşı tanımağı bacararsan."(Qunnar. Fəlsəfə tarixi səh.40)   Opanişadlar ilə Musəvilikdə olan Kabbala arasında bir çox bənzərliklər vardır. Brahmaya çatmaq üçün gediləcək yolu, Opanişad fəlsəfəsi öyrədir. Qədim Hind Vedaları, Allah, təbiət və insan haqqında ümumi düşüncələri ön plana çəkərək, “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinin rüşeymini yaratmışdır. “Veda” sözü eyni zamanda, müdriklik mənasında da işlədilir. Vedantaya görə, Allahla təbiətin qarşılıqlı vəhdəti sayəsində, kainatın mövcudluğu yaranır. Bu kainat mövcudluğunun məhsulu da, bəşəriyyətin əşrəfi olan insandır. Vedantanın bu dünyagörüşü, “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinin eynidir. Qədim hind təlimi olan Açivikaya görə, varlığın dörd ünsürü işıq, torpaq, su, havanın vəhdəti, enerji vasitəsi ilə daima bir-biri ilə ünsiyyətdədir. İdeya cəhətdən, bu sofiliyin eynidir.

Opanişad vedalarında Brahma bir ruhdur. O, hər şeydir, onun surəti ABM-dir. ABM nədir? Veda izahına görə, ABM, üç rəmzi birləşmədir. A – yay, B – ox, M – hədəfdir. Eyni zamanda, yay insandır, ox ruhdur, hədəf Brahmadır (Allahdır). Yaydan çıxan ox, hədəflə birləşdikdə, məqsəd yerinə yetirildiyi kimi, insan da ruh vasitəsilə Brahma ilə birləşir. Canlı varlıqla cansız varlığın, yəni ruh vasitəsilə görünən varlıqla görünməz varlığın birliyi  “Vəhdəti-Vücud” ideoloji dünyagörüşü yaranır.

Vedalardan sonra, Puranah əsərləri yarandı ki, onlar da vedalar kimi, Brahma əsəri sayıldılar. Puranahlarda təsəvvüf elminə aid daha önəmli ideyalar meydana gəldi. Ondan sonra Bhaqavata yarandı. Bhaqavata bilgilərində, Tanrı özünün yerdəki elçilərinə nəsihət verir, onları məqsədləri uğrunda əzmlə mübarizəyə çağırır. “Ölərsən, göy üzünə qalxarsan, qalib gələrsən, yer üzündə hökmranlıq edərsən. Ona görə, qalx, qətiyyətlə vuruş!”. “Bhaqavata-Gita” həmişə ağıla üstünlük verir. Orada  deyilir: (fəsil 6, maddə 5)“İnsan öz ağlını düşkünlük üçün deyil, qurtuluş üçün işlətməlidir. Ağıl, cana həm dost, həm də düşməndir”. Vedantaya görə, hər bir insanın ruhu, Brahmanın bir hissəciyi yox, bütünlüklə bölünməz olan Brahmanın özüdür. Vedantaya görə, ağıllı insan, elə Allahın özüdür. Brahma məzhəbinin ən kamil şəxslərindən biri də Krişnadır. İsa peyğəmbərdən üç min il öncə bir qız, bakirə ikən hamilə olmuş və Krişna atasız doğulmuşdur. Elə ona görə də, İsavi xristian mütəsəvvüfləri Krişnanın da,  İsa kimi atasız doğulmasına görə, Krişnanı  kəlimətullah, ruhullah sayılmasına böyük önəm vermiş və üçləmə inancının ilk öncə Krişna tərəfindən qəbul edildiyini rəvayət etmişlər. Krişna deyir: ”İnsan köhnə paltarını çıxarıb, təzə paltar geyindiyi kimi, can da, qoca və faydasız bədəni tərk edib, təzə maddi bədən alır”. Burada deyildiyi kimi, ruhun vaxtaşırı müxtəlif canlılara daxil olmasını, onun ölməzliyini, Brahma məzhəbi qəbul edir. Bu da, maddi varlıq olmayan cisimsiz ruhun, maddi varlıq olan cisimlərlə vəhdəti  olan “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsidir. “Bhaqavata-Gita”da deyilir:  (fəsil 4, maddə 7) “Din tənəzzülə uğradıqda, dinsizlik artıq üstünlük təşkil etdikdə, mən özüm nazil oluram”, (Fəsil 4, maddə 8) “Möminləri xilas, cinayətkarları məhv etmək üçün mən hər minillikdən-minilliyə zühur edirəm”. Beytlərdən məlum olur ki, Tanrı min ildən bir yerə enir. Yerdə əmin-amanlıq yaradır və öz yerinə qayıdır. Krişna (Allah), Brahma (hər şeyə nüfuz edən ruh) və Budda məzhəblərinin ən qədim dini kitabı olan “Bhaqavata Gita”nın bir çox beytlərində sistemli şəkildə olmasa da, təsdiqləyici halda “Vəhdəti-vucüd” fəlsəfəsinin olmasını görürük. “Bhaqavata Gita”nın, 9-cu fəsil, 20-ci maddəsində deyilir: “Ulu Tanrı göyün bütün qatlarını, planetlərin və yerin varlıqlarını Arcunaya göstərdikdən sonra deyir: Ey Arcuna, istiliyi verən mənəm, yağışı yağdıran və dayandıran mənəm, ölməzlik də, ölüm də mənəm. Həm ruh, həm də materiya mənim daxilimdədir”. Bu beytdə Ulu Tanrı həm cansız cisim olan oddur, həm də maddi təbiətin varlıqları olan (su, hava, torpaq) materiyadır. Krişna özünün müxtəlif enerjiləri ilə istilik, yağış, ölməzlik rəmzi olur, ölüm olur, materiyanın varlığı insan olur. Bir sözlə, Krişna varlıqların vəhdəti olur. Burada “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinin özü olur.

11 fəslin 39-cu maddəsində Ulu Tanrı-Krişnaya müraciətində Arcuna deyir: “Sən havasan, sən od, su və aysan, sən kainatın ilk məxluqu Brahmasan”. Burada Arcuna, Krişnaya Brahma deməklə, dördüncü ünsür olan torpağı nəzərdə tutur. İlk hind fəlsəfəsi, bəşəriyyətin ilk mənbəyi sayılan dörd varlığı qəbul edir və bunların vəhdətini Krişnanın daxilində görür.

Qədim hind fəlsəfəsi dörd ünsürün hər birinin müdrik Tanrılarının olduğu və bu dörd müdrik Tanrıların vəhdətini yenə də Ulu Tanrı Krişnada görərək, Arcunaya (fəsil 10, maddə 6) deyir: “Yeddi böyük müdrik, onlardan əvvəlcə dörd böyük müdrik və manular (bəşəriyyətin əcdadları) məndən törəyirlər”.

Beytdə deyilən 4 böyük müdrik - od, su, hava, torpaq - Tanrıçılarına aid deyildiyi kimi, 7 böyük müdrik bu 4 müdrikin vəhdətindən 7 müdrik, onların vəhdətindən 25 müdrik törəmişdir ki, bu 25 müdrikin vəhdətindən də bütün bəşəriyyət yaranmışdır. “Bhaqavata-Gita”nın izahından aydın olur ki, həm dörd böyük müdrikdən, həm də 7 böyük müdrikdən törəmiş 25 müdrik bütün yaradıcıları olan cisimsiz varlıqlardır. Bütün bu 25 cisimsiz varlıqlar da, cisimsiz enerjisi olan Krişnanın hökmü altındadır. Görünür, 7 müdrik fəlsəfəsi Hindistandan Misirə və Misirdən Yunanıstana yayılmış, Yunanıstanda isə 7 müdrik canlı varlıq olaraq, ölkənin idarəçiliyi ilə məşğul olmuşdur.

Fəsil 10, Maddə 20-də Ulu Tanrı deyir: “Mən bütün canlı varlıqların ürəyində yerləşən yüksək canam, ey Arcuna, mən onların əvvəli, ortası və axırıyam”. Bu beytdə Ulu Tanrı (Krişna) göstərir ki, o, bütün canlıların ürəyində yerləşir. İnsanlar doğulan zaman Tanrının ona bəxş etdiyi ilkin hissəcik, Tanrı nuru və ruh, ürəkdə yerləşir. Burada yenə də, cisimsiz varlıq cisimli varlıqla vəhdət yaradır. Yəni “Vəhdəti-Vücud”dur. “Bhaqavata-Gita”dan (Fəsil 11, Maddə 47) aydın olur ki, Arcunaya qədər yer üzünün insanlarından heç kim, Ulu Tanrının yanına (meraca) qalxmamışdır və Tanrı ilə həmsöhbət edən ilk varlıq Arcuna olmuşdur.

Fəsil 11, Maddə 47-də deyilir: “Sənə qədər heç kəs bu ilkin, hüdudsuz və gözqamaşdırıcı parıltısı olan formamı görməmişdir”. İnsanda Tanrının hissəciyi olan üç cisimsiz varlığın, cisimli varlıqda, yəni insan bədənində yaşamasını təsdiqləyərək Ulu Tanrı (Krişna) deyir (F .13, M-28): “Hər bir bədəndə fərdi canla yanaşı, yüksək canın mövcud olduğunu bilən və bu fani bədənin daxilində yerləşən canla, yüksək canın heç vaxt məhv olmadıqlarını anlayan insan, həqiqi bilik sahibidir”. Bu beytdən belə məlum olur ki, fani bədəndə olan candan (ruhdan) başqa, Tanrı hissəciyi olan yüksək can (ruh) da yerləşir. İnsan öldükdə, yüksək can (ruh) məhv olmur.

Fəsil 14, Maddə 11 - “Bədənin bütün qapıları biliklə nurlandıqda, xeyirxahlıq qunasının (keyfiyyətinin) təsirini hiss etmək olar”.

“Bhaqavata-Gita” təliminə görə, bədənin 9 qapısı var. Bu qapılar xeyirə də, şərə də xidmət edə bilər. Əgər bu 9 qapı daima xeyirə xidmət edərsə, insan həm eşikdən (yəni ruhən), həm də içdən (yəni cismən) təmiz olarsa, bu insan kamil və haqqa yaxın insan olar. Bu beytdən də sofiliyin məqamlarının izi duyulur, bu məqamları qoruyan sofi, kamil insan olur.

Fəsil 16, Maddə 1-3. Allah ali şəxsə dedi: “Qorxmazlıq, həyatını təmizləmə, ruhi biliyə yiyələnmə, xeyriyyəçilik, özünə nəzarət, qurbanların icrası, vedaların öyrənilməsi, zahidlik, sadəlik, başqalarında nöqsan

axtarmamaq, mərhəmətlilik, tamahkar olmamaq, xeyirxahlıq, təvazökarlıq, qətiyyətlilik, çalışqanlıq, rəhmlilik, əzmkarlıq, təmizlik, paxıl və şöhrətpərəst olmamaq. Ey Bhaqavata övladı, bütün bu transsendental (ilahi) keyfiyyətlər, ilahi təbiətli möminlərə xasdır”.

Yuxarıda sadalanan yüksək insani keyfiyyətlər, sofilikdə kamil insanların haqqa çatması üçün sadalanan keyfiyyətlərin eynidir. Bu sözləri yerinə yetirənlər, əsl hikmət sahibidir. Hikmət sahibi isə sofidir. Elə ona görə də, hikmətin (sofosun) ilk rüşeymlərini biz, Yunan fəlsəfəsində yox, hind fəlsəfəsində axtarsaq, daha düzgün olar.

Fəsil 7, Maddə 6. “Qəti bil ki, mən bu dünyadakı həm maddi, həm də ruhi şeylərin hamısının əvvəli və sonuyam”.

Maddə 14. “Torpaq, su, od, hava mənim ayrılmış maddi enerjimdir”.

Göründüyü kimi, maddi varlıqlarla ilahi enerji vəhdət təşkil edir. Cisimsiz enreji bütün maddi varlıqların həm əvvəli, həm də sonu olur.

Bu maddə, demək olar ki, “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinin başlanğıcıdır.

“Bhaqavata-Gita” - Fəsil 9, Maddə 34. “Həmişə mənim haqqımda düşün, mənim fədaim ol, mənə ehtiram göstər! Tamamilə mənə qapıldıqda hökmən mənə gələcəksən”;Fəsil 9, Maddə 4. “Bütün varlıqlar mənim daxilimdə olsa da, mən onların daxilində deyiləm”.

“Bhaqavata-Gita” təliminə görə, insan maddi varlıq olsa da, bütünlüklə haqqa qapılsa, o, hökmən Tanrının yanına yüksələ bilər. Digər beytdən aydın olur ki, Tanrının böyüklüyünü heç bir ölçü ilə ölçmək olmaz. Bu bəşəri böyüklüyünə görə də, o, heç bir insan daxilinə sığa bilməz. Ancaq ən böyük ölçüyə gələ bilməyən Tanrı ilə, xırda varlıq olan insan “Vəhdəti-Vücud” yarada bilər.

Miladdan 600 il öncə Hindistanda yeni bir məzhəb yarandı ki, buna Budha (Budda) deyildi. Sanskrit dilində Budda – hakim, bilici, hikmətli mənasını verir. Bəzən də nur mənasında işlənir. Buddanın adı Qautamadır. E.ə 623-544-cü illərdə Nepalın hökmdar ailəsində böyüyən gənc Qautama, elə bilirdi ki, bütün uşaq və gənclər onun kimi xoşbəxt və qayğısız yaşayırlar. Saray mühitindən uzağa çıxmayan gənc Qautama 6 il Hindistanın ən bilikli müdriklərindən dərs aldıqdan sonra, təsadüf nəticəsində geniş xalq kütləsinə qoşulur. Cəmiyyətdə mövcud olan bütün haqsızlıqları, yaramazlıqları görüb sarsıntılar keçirir. Ən nəhayət, taleyi onu monastıra gətirib çıxarır və orada  yerləşən dünyanın ən qədim, ən zəngin kitabxanası ilə tanış olur, qiymətli kitablar mütaliə edir. Monastırda geniş dünya görüşlü elm adamları ilə, müdriklərlə görüşür. Bu mütaliə və görüşlər,  onun dünyagörüşünü yeniləşdirir. O, Buddizmin yaradıcısı olur və müridləri sonralar bütün Hindistana yayılır.

Daha mütərəqqi və daha şanlı Buddizm məzhəbi belə yaranır.

Buddizmdə əsas üç inanc mövcddur. 1. Buddaya inam, buddaya inam əsasında haqqa qovuşma yolu tapıla bilər. 2. Dhammaya inam, buddadan öncə yazılan öyüd kitablarına inamdır. Buna inanmaqla da haqqa qovuşmaq olar. 3. Sinqhaya inam, müqəddəs məbədlərə və rahiblərə inam. Nə simiçliyə, nə də israfçılığa yol verməmək. Bundan əlavə Buddizmin əsas şuarı adamın özünə inamıdır. Budda deyir:Özünüz özünüzə çıraq olun. Göründüyü kimi buddizmdə də üç varlığın vəhdəti dinin əsas dayağı sayılır. Demək xristian dinində qabul eliyən üçlük ola bilsin ki, öz qidasını buddizmdən alıb.

 Buddizmdə qoşa iki ana xətt bir-biri ilə mübarizə aparır. Ağıl və zəhmət daima alqışlanır. Acgözlük və nəfs qınanılır. Budda təliminin dini fəlsəfi ideyasını qısa olaraq belə cəmləşdirmək olar.

  1. İnsanın qarşısına çıxan çətinliklərlə mübarizə əzmi yaradır, zəif insanı mətnli, möhkəm iradəli, ali ruhlu insanlıq səviyyəsinə qaldırır. Kim həyatda çətinliklə üzləşməsə, o, başqasının çətinliyini duya bilməz. Ağrıları öz  üzərində görməyən adam, başqasının ağrısını başa düşə bilməz. Bütün çətinliklər toplusu insanı daima kamilləşdirir.

  2. Nə vaxt ki, insanın istək və arzuları reallaşmır, o vaxt özünü çətinliklərin məngənəsində sıxılmış halda görür.

  3. İnsanın məntiqə böyük ehtiyacı var. Əgər o düzgün məntiq yürüdə bilirsə, özünü çətinlikdən qurtarır. Əgər məntiqində səhv nəticə çıxarırsa, son halda o sarsılır və ya caniləşir.

  4. Nəfsi üzərində ağlının təmkinliliyini qoruyub saxlayaraq qalib gələ bilirsə, iradəsini möhkəmləndirirsə, kamilləşir və  Brahmaya qovuşur.

Buddizm təlimində ağlın hökmü ilə nəfsi cilovda saxlamaq olur. Onun hökmü ilə insan bütün çətinliklərə üstün gəlir. Ağıl adamı kamilləşdirir, haqqa yaxınlaşdırır. Zəhmət insanı, insanlıq zirvəsinə qaldırır. O, möhtaclığa üstün gəlir, insanı kamilləşdirir. Acgözlük, hərislik daima insanı əyri, çirkin yollara aparır, insanlıq üçün vacib olan bütün keyfiyyətləri itirir. Nəfs daima cilovda, arzular daima möhkəm ölçülüb-biçilmiş çərçivə daxilində saxlanmalıdır. İnsan öz üzərində hökmranlıq etməyi bacarmalıdır.

Buddizmdə  yoqa eytiminin çox önəmli yeri var. Bir takım tarixçi yazarlar buddizmə yoqa eytiminin Qafqazdan tanrıçılıq inancından gəldiyini söyləyirlər. Polyak bilgini Kount Stefan kolonna “Qafqaz yoqası sistemi” adlı kitabında yoqa sisteminin Qafqazda çox əski dönəmlərdən maqlarda işləndiyini deyir. (F. Qurbansoy “Azərbaycana göndərilən peyğəmbərlər” Bakı 2017. S.51).

Bhaqavata-Gitanın maddələrində qeyd olunan təlimlərdə göründüyü kimi, buddizm dünya görüşü, ağıla və ağılın fəaliyyətinə geniş yer verir. Tanrı fədaisi olan yoqa Maharaça Kulaşekhara, ölüm ayağında dua edərək deyir: "Ey əziz Tanrı nə qədər ki, mən sağlamam ölməyimə izin ver ki, ağlımın Qu quşu sənin Nilufər qədəmlərinə yol  tapa bilsin."

Yoqalar Tanrıya müraciəti, buddalar vasitəsi ilə yox, zikr vasitəsi ilə edirlər. Yoqa təlimiə görə, zikr zamanı adam Tanrıya daha yaxın olur və arzularını daha tez çatdırır.

Bəzi  yoqalar isə yerin fırlanma qanununa uyğun olaraq sağdan sola fırlanma formasında oynuyaraq cəzb olurlar. Bu cəzb olma zamanı Tanrı Şivaya qovuşurlar. Tanrı Şivanı müqəddəs ruhların hamisi sayırlar. Bu cür oyun formasını türk şamanlarında da görürük. 

Yoqa təlimində əsas məqsəd, üç arzu olunan amala çatamqdır.

1. Nəfsə və hisslərə nəzarət etmək.

2. Ruhun və bədənin təmizlənməsi.

3. Zikr vasitsi ilə Tanrıya bağlanmaq.

Yoqa təlimində dörd pilləli yaşayış mərhələləri tövsiyyə olunur.

1. Ruhu (canı) düzgün dərk etməyə yönəlmiş şagird həyatı.

2. Düzgün və müqəddəs ailə qurmaq həyatı.

3. İbadət və ziyarət həyatı.

4. Hər şeydən uzaqlaşaraq, tərki-dünya həyatı.

Bütün göstərilənlər, yoqa təlimində həyata keçirilir. Buddizmin icra yollarından olan yoqa təlimində insan, Tanrı ilə üz-üzə durur, xeyirxah niyyətlərlə zikr edilir. Yoqlar da, Tanrı Krişna kimi, özünün böyüklüyünü, güclülüyünü insanlara xidmətdə, onlara xidmətçi olmaqda görür. Yoqa təlimi “ağlın kamilliyi haqqa yaxınlaşmağın son həddidir” deyir. Krişna deyir: “Ağlını özünə tabe etmiş insan sakitliyə qovuşduğu üçün, artıq ali cana nail olmuşdur”. Kamil yoqa da, kamil sofi kimi, məqamlar keçir və bu məqamlar, çox vaxt bir-birinə çox bənzəyir.

Hindli müsəlmanlar arasında da, təsəvvüf elmi ilə, “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsi daxilində kamilliyə yetişən sofilər olmuşdur. Onların içərisində ən geniş hörmət tapmış sofilər, Xvaca Moinuddin Çişti, Faiq Qazi və başqaları olmuşlar. Çişti bir mütəsəvvüf sofi kimi, Hindistanda sofilik təriqətinə başçılıq etmiş,  sofi məktəbini yaratmışdır. Bu məktəbinin davamçıları bütün Hindistana yayılmış və bu gün də Çişti təriqətini yaşatmaqdadırlar.

Hindli sofilərlə,yoqların dünyagörüşündə mahiyyətcə elə bir fərq yoxdur. Hər iki təriqət müdrikliyi, saflığı və ilahi eşqin kamilliyini təlqin edir. Onlar arasında olan fərq yalnız icra olunma formasıdır.

                              Çində təsəvvüf

Uzaq şərq fəlsəfəsi sərbəst yaranaraq, qərb fəlsəfəsindən tamamilə fərqli yaranmış və inkişaf etdirilmişdir. Çində təxminən e.ə XX əsrlərdə göy inancı ilə yanaşı, yerdə də atalar ruhu (kultu) inancı yaranır və tədricən hər iki inanc birləşərək, yer-göy inancı yaranır. Bu inancın özü ilk Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsidir. Çin inancına görə hökmdar, göy oğludur. Onun da ruhu (kultu) göydə olduğu üçün, ona toxunmaq qadağandır. Beləliklə, Tao (Tabu-qadağa) inancı yaranır. Tao, kainatın ruhudur və bu ruh, kainatı idarə edir. 

Çin fəlsəfi dünyagörüşündə, hər hansı bir varlıqdan asılı olmayan cisimsiz varlıq olan işığın, bəşəriyyətin yaranmasında əsas rol oynadığı yazılır. Qədim Çin fəlsəfəsində, bəşəriyyətin varlığının ilkin səbəbi beş ünsürün (od, su, hava, torpaq və dəmir) vəhdətindən yarandığı iddia edilir. Qədim çinlilərin aparıcı ideyası olan Konfusiçilik cərəyanı öz adını, onun ilk yaradıcısı olan Konfusidən (e.ə. 551-479-cu illər) almışdır. Tarixi sima olan Konfusi, tədricən əfsanələşərək, ilahi varlıq səviyyəsinə qədər yüksəlmiş və müqəddəsləşmişdir.

Konfusiçiliyin əsas ideyası insanpərvərlikdir. İnsanın taleyı səma idarəçiliyi ilə bərabər, onun özündən də asılı olduğu deyilir. Buna baxmayaraq, həm də sosial bərabərsizlik, “Səma idarəçiliyi” ilə əlaqələndirilir.Bu təlimin əsas anlayışı, “qarşılıqlı məhəbbət və insana sevgidir. İnsanın bütün ideya və duyğuları, səma  varlıqlarından çox, insan ağlının, insan fəaliyətinin ixtiyarına verilir. Çin fəlsəfəsində idealizm ilə materializm bir vəhdət təşkil edir.

İbtidai konfusiçilik cərayanı əsasında, VII əsrdən “yeni konfusiçilik” məktəbi yaranır. Bəşəriyyətin yaranmasında, o cümlədən beş ünsürün varlığında, ilkin başlanğıc, qeyri-müəyyən varlıq olan “Li”nin olması əsas amil sayılır. Kainatda olan bütün varlıqlar kortəbii olaraq, “Li”nin ixtiyarına verilsə də. var olan maddi varlıqlar vəhdət təşkil edir. Konfusiçilik dünyagörüşündə, Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsi əsas rol oynayır. O, Daosizm dünyagörüşündən tamamilə fərqlidir. Çin fəlsəfəsində geniş yayılmış olan Daosizm, kainatın varlığının ilk başlanğıcını ilkin xaosun varlığında görür. Xaosdan bir-birinin əksi olan ilk iki qüvvənin - İn və Yan (dişi və erkək) varlıqların  vəhdəti olan beş ünsürün (od, torpaq, su, metal və hava)  yarandığını qeyd edir. Bu dünyagörüşün, sofilikdə olan dünyagörüşü ilə eyniliyinin təsdiqini görürük.

İlk Çin fəlsəfəsi, beşinci ünsür kimi metalı, fəlsəfi dünyagörüşünə əlavə edir. Çin, qarışıq dinlər ölkəsidir. İslam dinini qəbul edən ikiyüz milyondan çox çinlilər arasında, təsəvvüf baxışlı sofilər var və onlar xüsusi imtiyazlara malikdirlər. Çin fəlsəfəsində geniş yer tutan İn və Yan fəlsəfi baxışı, işıq- qaranlıq, bərk-yumşaq, soyuq-isti, kişi-qadın, müsbət-mənfi başlanğıclarını özündə cəmləşdirir və hər birinin fəaliyyətini ön plana çəkir. Bu dünyagörüşü də, təsəvvüf elminin mayası sayırlar.

                              Misirdə təsəvvüf

Əski Misirlilər ulu dədələrinin göydən, göy ulduzundan gəldiklərini, öləndən sonra Ozirisin yarğıtayından (məhkəməsindən) üzü ağ çıxanların yenidən ulduzlara qayıdacağını, orada gözəl varlı, xöşbəxt həyat sürəsi olduqlarını, Yarğıtaydan qurtula bilməyənlər yerdə zülmət içində qalmaqlarını düşünürdülər.  

Qədim Misirin daş kitabələrindən məlum olur ki, Misir, elmin yüksəlişi üçün bir qala və insanların gələcəyi üçün bir sığınacaq olmuşdur. Bəşəri elmin ilk ustası və Misir kahinlərinin ən böyük hamisi və mürşidi Hermes Toh (İdris ə.s.) bir takım söyləntilərə görə Misirin Memfis şəhərində doğylduğu, bir takım söyləntiyə görə isə Babildə doğulduğu deyilir. Babil kahinlərindən dərs almış və bir ustad (mürşid) kimi Misirə köçmüşdür. Onun haqqında çox az bilgi var. O, hər üç elmin: təbiət, təbabət və ilahi elmin banisi sayılır. Hermes, hind Brahmanı və Budda kimi adamoğlu olduğu halda, o aşamalarla ilahiləşmiş, əfsanələşmiş bir varlıq olmuşdur. Yunanlar onun adına, üç dəfə böyük anlamında olan Trismeqist (tirismeqistre) demişlər. Hermesin yaşadığı dövr  dəqiq bilinmir, ancaq, onun dünya elminə aid, 42 cildlik kitab yazdığı deyilir. Bu külliyyatın çox az bir hissəsi yunan dilinə tərcümə olunsa da, yunan elminin inkişafına böyük təkan vermişdir. Pifaqorun, Əflatunun Hermesdən bilik aldıqları, onların əsərlərində aydın görünür. Hermesi qədim yunanlar, ticarət və gəlir Allahı kimi tanıyırlar. Onun təlimlərində (kitablarında) dini-fəlsəfi vəhylər, həmçinin kainatın sirləri haqqında astrologiyaya, əlkimyaya, magiyaya dair traktatlar olduğu göstərilir.

  Hermesin yunanlara çatan elminin əsas qayəsi, təsəvvüf elminin kökü olan saflığı, təmizliyi, görünməz və görünən varlıqların vəhdətini tərənnüm etməkdədir. Hermesin təlimləri, həm heyvani (maddi – ehtidas) təmizliyi, həm də sultani (ilahi – ruhi) təmizliyi tərbiyə etmək məqsədi daşıyır. Qurani-Kərimin Məryəm surəsinin 56-cı ayəsində deyilir: “kitabda İdrisi də xatırla. Həqiqətən o, düz danışan adam və bir peyğəmbər idi.” Qurani-Kərim İdris (ə.s.)in düz danışan bir peyğəmbər olduğunu təsdiqləyir. Misir rəvayətində deyilir ki, İdris( ə.s) – Hermes, insanlara yazı yazmağı, torpaq şumlamağı, paltar tikməyi, atı əhliləşdirməyi, araba düzəltməyi, düz danışmağı, ədalətli olmağı və s. öyrətdi. Ona görə də, o, Allahın sevimli qulu kimi göylərə qalxdı. Məryəm surəsinin 57-ci ayəsində İdris (ə.s.) Allahın yanına qalxdığını təsdiq edərək, deyir: “biz onu yüksək bir məqama ucaltdıq”. İlahi kitablar İdris (ə.s)-ın 360 il ömür sürdüyünü yazırlar. Ancaq həqiqətdə isə, İdris (ə.s.)-nın yaratdığı ilahi din, təkAllahlıq dini, 360 il insanlar arasında Allahın varlığını təbliğ edərək, yaşamışdır. Ona 30 səhifəlik ilahi vəhy gəlmişdir.

Dövrünün böyük mütəfəkkir filosofu, Eskulab (Askelopios) Hermesə istinad edərək yazır: “Düşüncələrimizdən heç biri Allahı təsvir etmir. Heç bir dil ilə Allah təsvir olunmur. Cismani olmayan, görünməyən, şəkilsiz olan bir varlıq, duyğularımızla idrak olunmaz. Əbədi olan bir şey, zaman kimi qısa bir ölçü ilə ölçülə bilməz. Allah, o halda, təsvir edilə bilinməyən bir varlıqdır”. Misir təsəvvüf təlimində, insan, nəfsə hakim olmaq üçün əxlaqi və fikrən dəyişməlidir. Bu dəyişmə, ilahi varlığın enerjisi yerləşən ağılı kamilləşdirir. Qədim Misir yazılarında bədənin, ruhun, qəlbin, nəfsin dəyişdirilməsi üçün, gələcək kahin çox məşəqqətli sınaq yolu keçməlidir. Bu sınağa bir növ imtahan demək olar. Ancaq bu sınaq o dərəcədə ağırdır ki, bu gün onu həyəcansız oxumaq olmur.

  Edvard Şure (Edvard Schure) Hermesin kitablarına və yunan rəvayətlərinə, Misirin heroqlif və işarətlərinə dayanaraq, 1300 il Miladdan öncə, Misir məbədlərində əxlaqi tərbiyələrin necə və nə cür meydana gəldiyini bir miras kimi kitabında yazıb qoymuşdur. “Köhnə zamanlarda Misirin parlaq  mədəniyyətlərinin cazibəsinə vurulan insanlar, ondan xəbərdar olmaq arzusu ilə ya Təb, ya da Menfisdəki ibadətgaha baş vurar və istəklərini bildirərdilər. Misir sirlərini öyrənmək istəyən tələbəni, Ozirisin rahibi sorğuya tuturdu. Kim olduğunu, haradan gəldiyini, harada bilik aldığını soruşardı. Sorğu-sual vasitəsilə tələbənin qabiliyyətini yoxlayardı. Əgər tələbənin elmə, biliyə qarşı bacarığı (qabiliyyəti) varsa, onu saxlayardı, bacarığı olmazdısa, elə qapıdan qaytarardı. Tələbələrdə həqiqət eşqi görünürdüsə, böyük rahib onu arxasınca aparardı. Bu yol böyük qapılardan, dəhlizlərdən, qaya içində asılmış üstü açıq keçidlərdən keçirdi. Bu keçidin hər iki yanına sütunlardan və qorxulu heykəllərdən ibarət Sfinkslər düzülmüşdü. Keçidin sonunda isə, kiçik bir ibadətxana var idi. Bura, yer altında olan bir məzarlığın girişi durumunda idi. Bu məbədin qapısını pərdə yerinə İzisin təbii böyüklüyündə bir heykəli qapamışdı. İzis oturmuş bir durumda və onun dizləri üstündə qapalı bir kitab var idi. Özü isə, dalğın və düşüncəli bir halda canlandırılmışdı. Bu məbudənin üzündə bir örtük (niqab) var idi. Heykəlin altında bu cümlə yazılmışdır: “heç bir fani mənim niqabımı qaldırmamışdır”.

Qeyd: İzis qədim misirlilərin qadın “döllənmə allahlarıdır” qədim misirlilər ildə bir dəfə İzisin şərəfinə “Xiyeros qomos” bayramı keçirərmişlər. Bu bayramda mərasim çılpaq keçirilərmiş bir neçə ritualdan sonra mərasim iştirakçıları olan cinslər cütləşmə ilə mərasimə son verərmişlər. Bu halı Allaha qovuşma kimi qəbul edərmişlər. Sonralar təkallahlıq ideyası zamanı bu mərasim yahudilikdə də davam etdirilmişdir. Bəzi məlumatlara görə xristianlığın ilk vaxtlarında da xristianlığın bir qolu olan “triorat” dini icması bu xiyeros qomos mərasimini qəbul etmişlər.      (Dan Brown “Davinçi şifrəsi” Bakı 2012 s -- )

Buraya gəlincə, böyük rahib sirləri öyrənmək istəyən tələbəyə xitabən: “Bura gizli və ən əziz yerdir. Bu iki sütuna bax! Qırmızı olanı ruhun, Ozirisin nuruna yüksəlişini canlandırır, ağ olanı isə, ruhun maddə içində tutsaklığına (dustaqlığına) və əsirliyinə dəlalət edir. Bizim biliklərimizə və inancımıza sahib olmaq istəyən, kim olursa-olsun, həyatını təhlükəyə qarşı qoymuş sayılır. Əgər tələbə zəif qəlbli və ya pis niyyətli və xain bir kimsə isə, burada ölümdən qurtarmaz. Yalnız qüvvətlilər, qəlbi təmiz olanlar həyat və qurtuluş tapırlar. Bura elə bir uçurumdur ki, ancaq mətin və cəsur olanlar çıxa bilərlər”. Bundan sonra öyrənci sakit yerində durar, niyyətindən dönməzsə, böyük rahiblə  başqa bir otağa girib rahiblərin yanına girər. Öyrənci burada bir həftə rahiblərlə qalar. Zikr edər, bədənini təmizlər, mənasız işlərlə məşğul olmaz. Heç kimlə dünya kəlamı etməmək əmri alar. Sonunda, çilə gecəsi, iki rahib yardımçısı öyrəncini müqəddəs yerin qapısına aparar. Sonsuz qaranlığı olan bir dəhlizə girər. Bu dəhlizin iki tərəfində məşəlin işığı altında sıra ilə başı insan, bədəni heyvan şəklində olan aslan, buğa, ov quşları, ilan və s. heykəllər görünərdi. Bunlar sanki, öyrəncinin necə keçməsini izləyərdilər. Öyrənci, bu uğursuz keçidi heç bir söz demədən keçməli idi. Bu yolun sonunda mumiyalanmış və skelet halında olan iki insan üz-üzə dayanmışdı. Yardımçılar öyrənciyə qarşılarındakı divarın içində olan bir dəliyi göstərərək, deyərlər ki, bu o qədər dar bir keçidin girişidir ki, yerdə sürünməyincə içinə girmək mümkün deyil. Yardımçılardan biri öyrənciyə deyər: “İstəsən, buradan qayıda bilərsən”.

Öyrənci özündə cəsarət taparaq, deyərdi: “Qalacağam”. Bundan sonra öyrəncinin əlinə bir kiçik çıraq verərlər və yardımçılar geri dönüb müqəddəs yerin qapısını bağlayarlar. Artıq tərəddüdə yer yoxdur, dəhlizə girmək lazımdır. Öyrənci yerə diz çöküb iməkləyərək, içəriyə girər-girməz yerin dərinliyindən qulağına səs gəlir: “Biliyə və gücə əməl edən dəlilər burada həlak olurlar”. Bu səs fasilələrlə yeddi dəfə gəlir. Dəhliz getdikcə genişlənir. Nəhayət, saleh (təsəvvüf yolunu tutan öyrənci, dərviş, mürid) bir otağın qarşısına gəlir. Onun içində dəmirdən bir nərdivan olur. Öyrənci bu nərdivanla dırmanır. Nərdivanın sonunda onun qarşısına qorxunc bir quyu çıxır. Öyrənci titrək əllərindəki zəif işıqla bu dibsiz quyunu azca işıqlandırır. Bu sıxıntı içində öyrənci, sol tərəfdə bir yarıq görür, çıraq ilə onu işıqlandırır. Yarıqda pilləkənlər görünür. Deməli, burada nərdivan var imiş. Bu, qurtuluş, salamatlıq deməkdir. Öyrənci, nərdivanla qalxanda, qarşısına kişi və qadın heykəlləri ilə sütunlaşmış geniş bir zal çıxır. Zalın divarları üzərində iki sıra naxış görünür. Bu naxışların hamısı ayrılıqda məcazi anlamda olan şifrələr idi. Zalın hər iki  tərəfində 11, naxış var idi. Gözəl heykəllərin əllərindəki şam, bu naxışları aydınladırdı. Bir rahib, öyrəncini görüb barmaqlığı açar və təbəssümlə öyrəncini qarşılayar. İlk sınağı (çiləyi) qürurla (mutlu) keçdiyi üçün, öyrəncini təbrik edər və zalın arxasına gətirərək, müqəddəs naxışların məcazi anlamını açıqlayar. Rahib hər bir naxışın məcazi sirlərini açdıqca, öyrənci bu müqəddəs yerdə həqiqətin ilk parıltılarını görməyə başlayar. Fəqət, sınaq yenə də davam edərdi. Bir qapı açılar, burada isti bir fırın görünər. Öyrənci onun içindən keçməli idi, fırını görən kimi, onu titrəmə tutar. Bu vaxt rahib: “Mən onu, gülüstanı keçən kimi keçmişəm”, deyərdi. Arxadan qapı bağlanar, öyrənci fırından keçmək məcburiyyətində qalardı. Yaxınlaşanda görərdi ki, fırın göz aldadıcı bir mənzərə imiş və arxasında dar bir keçid varmış. Bundan sonra su sınağı gələrdi. Öyrənci durduğu qara bir gölün içindən keçərdi. Bundan sonra iki rahib gəlib salehi (öyrənci)qaranlıq bir mağaraya aparardı. Orada yumşaq yataqdan başqa bir şey görünməzdi. Burada öyrəncinin bədənini silib qurudardılar. Ona gözəl qoxulu ətirlər sürtərdilər. Kətandan bir əlbisə (arxalıq) geyindirib deyərdilər ki, rahatlan və böyük rahibi gözlə. Saleh  yatağa girib, keçdiyi sirli yolları, keçdiyi sütunların arasında gördüyü sorulu heykəlləri xatırlayırdı. İki sütun arasında bir tərəfdə gözəl Hermanibus (xeyir əməl vəkili olan cin), digər tərəfdə isə Tuphon (şər əməl vəkili olan cin) yüksəklikdən başını aşağı əyərək, yuvarlanırdı. Bunların arasında pəncəsində bir qılınc tutan sfenks (əfsanəvi heykəl) oturmuşdur. Saleh bu xəyallar içərisində ikən, mağaranın sonundan gözəl musiqi səsi gələrdi. Bu vaxt yanına bir qadın gələr. Bu qadın şəffaf qırmızı tüldən əyninə bir əlbisə geyinər, boynuna gərdanlıq taxar, əlində güllərin içində bir qədəh tutardı. Dodaqları qırmızı ləzzətli bir meyvə kimi idi. Saleh nə edəcəyini bilməyərək, yerindən durar, əllərini sinəsinə bağlayaraq gözləyər. Bu vaxt qadın – gözəl yolçu, məndən qorxma, sənə qaliblərə yaraşan mükafat, əzab-əziyyətinin unudulması üçün xoşbəxtlik qədəhini gətirdim – deyərdi. Əgər saleh tərəddüd edərsə, qadın yatağa oturub onu qədəhi içməyə təhrik edərdi. Saleh aldanıb əl uzadar, qədəhi içərsə, vay halına, məst olub vaxtını qadınla keçirərdi. Oyandığı vaxt özünü yalqız görərdi. Bu vaxt böyük rahib yanına gələrdi və ona deyərdi: “İlk sınaqları keçmişdin. Ölümə, oda, suya qalib gəlmişdin. Ancaq öz nəfsinə qalib gələ bilmədin. Sən ki, biliyin və ruhların yüksək pilləkənlərinə çıxmaq istəyirdin. Duyğuların səni çaşdırdı. Nəfsinin şəhvətlərinə əsir oldun. Nəfsə əsir olan kimsə, qaranlıqlar içərisində ömrünü keçirir. Sən qaranlığı nurdan üstün tutdun. Elə isə, qaranlıqda qal. Həyatını qurtardın, fəqət hürriyyətini itirdin. Bundan sonra ibadətxanada əsir olacaqsan. Qaçarsansa, öldürülərsən”.

Əgər öyrənci qədəhi tökər, işvəli gözəli rədd edərsə, əllərində məşəl 12 rahib gələr, onu alar və təntənə ilə İzisin hərəminə götürərdilər. Orada ağ əlbisə geyinmiş mürşidlər onu İzisin heykəlinin yanına aparardılar. İzis qolları üzərində oğlu Horusi tutardı. Bu heykəlin qarşısında böyük rahib öyrəncini qəbul edər və gördükləri haqda susması və itaət etməsi üçün and içdirərdi. Bu mərasim bitdikdən sonra, məclis adından bir qardaş və bir mürşid sifəti ilə salamlanardı. Bundan sonra öyrənci elmi, dini dərsləri ilə məşğul olardı. O, tam bilik alandan sonra, yenə də bir çox sınaqlardan çıxardı, sonda yenə də böyük rahibin yanında olardı. Böyük rahib onu məbədin qülləsinə çıxardar və oradan Hermesin kəşfini hekayət edərək, ən böyük sirri öyrədərdi. (Hermes islam dini ədəbiyyatlarında və “Qurani-Kərim”də İdris (ə.s.) adı ilə qeyd olunur). Böyük rahib deyərdi: “Bir gecə Hermes Ozirisdən (Oziris – Allahın yaxın mələklərindən birinin adıdır) kainatdakı varlıqların qaynağını (mənbəyini) göstərməsini və Allahı tanıtmasını xahiş edir. Oziris də Hermesi (İdris ə.s.) göyə qaldırır. O, göyün yeddi qatını və göyün yeddinci qatının qurşağı olan saman yolunu görür. Onları göyün hər qatında dəyişik nurlu bir mələk izləməkdə idi. Bu yeddi mələk nurun yeddi işığından ibarət idi. Hər biri müqəddəs ruhun bir hissəsi idi.  Mələklərin hərəsi ruhların həyatının bir sahəsinə baxırdılar. İnsana ən yaxın olan ayın üstündəki mələk, əlində gümüşdən bir oraq tuturdu. O, doğuma və ölümə nəzarət edirdi. Onun üstündə Merkuri (itarid) gəzəgəni (planeti) idi. Merkuri, elm sahibi olan ruhlara yol göstərirdi. Onun üstündə Venera (Zura-Dan) ulduzu idi və o, əlində eşq güzgüsünü tuturdu. Onun üstündə Günəş mələyi əlində gözəllik sirlərini tuturdu. Ondan yuxarıda Mars (Merih) mələyinin əlində ədalət qılıncı sallanmaqda idi. Ondan yuxarıda Yupiter (müştəri) mələyinə ağıl əsası verilmişdir. Onun üstündə Saturn (zihal) mələyi idi və hikmət (bilik) onun ixtiyarında idi. Hermes (İdris) Ozirisin köməyi ilə görünən və görünməyən 7 aləmi görmüş, hər birində bir ilahi varlığın möcüzələrini görmüşdür. Hermes Ozirisə bir-birindən maraqlı bir çox suallar vermiş və hər biri haqda cavablar almışdır”.

  Böyük rahib bütün bu hadisələri öyrənciyə nəql edib, rahiblik rütbəsi verərdi. Rahiblər də bir-bir, yalnız söz vasitəsilə (yazısız) yaddaşlara ötürdüklərini bildirirdilər.

  İdris (Hermes) (ə.s.) adı “Qurani-Kərim”də çəkilərək deyilir: “İdris (ə.s.) dərziçiliklə məşğul olmuş, insanlara paltar geyinməyi öyrətmişdir. Onu mələklər bir peyğəmbər kimi Tanrının yanına (Meraca) aparırlar. Ulu Tanrı ona bir çox sirlər öyrədir və son nəticədə o, Cənnətdə qalaraq dərziçiliklə məşğul olur”.

                                 Türklərdə təsəvvüf.

          Təxminən 3-4 il öncə bir qəzetdə belə bir başlıqla məqalə çıxmışdı “Qafqaz türkləri atəşpərəst olmamışlar”. Məqaləni oxudum düzü məqalə ilə razılaşmadım.mənim üçün mübahisə mövzusu olmadığı üçündə qəzeti saxlamadım   .2013-ildə Borcalı məsələsilə əlaqədər  Akademiyanın tarix instituna  getmişdim.  Borçalı türklərinin Borcalıda eradan əvvəl yaşadıqlarını oradakı abidələrdə atəçpərəstlik nişanələrinin olduğunu    deyəndə institutun elmi işçilərindən biri dediki,türklər qafqaza sonralar gəlmişər. Ola bilsinki o abidələr başqa xalqa aitdir. Tarixçi olmadığım üçün o qədər də inadkarlıq eləmədim. Bu yaxınlarda  əlmə düşən “Qədim türk eli” kitabında F.Ağasıoğlu Bir çox antiq müəlliflərə arxalanaraq yazır:”Saqa boylarının m. ö.XYI-XY- əsrlərdə Araz çayı yaxasında yaşadığını və sonralar Azov dənizi yaxalarına getdiyini qeyd etmişlər.Saqa boyları kimi Qəmər boylarının daAnadoluda Homer çağında və ya daha qədim çağlarda görünməsi haqqında bilgilər vardır”.(Ağasıoğlu “ Qədim tük eli” Bakı 2006. s.3) Taryel Azərtürk ondanda qabağa gedərək yazır: “İlk dəfə biz Hunların adını Bida Hun qızı Həmmadaninin  Həmmadan kuku adlə şerinin mixi yazılarında “ Kaşki Bida sağala Həmmadan kuku” şeirində rast gəlirik. Azərtürk həmin mixi yazısıni e.ə. 6-5-ci minilliyə aid edirı”Bu yazıları oxuyandan sonra başa düşdümkü alimim səhv edir.Borçalılar  Araz çayı yaxasında yaşayan Hynların və saqaların bu günkü dəvamçılarıdır.Bizim tarixçi alnmimizin  Azərbaycanlıları qafqaza gəlmə hesab eləməsi məni bu yazını yazmağa  vadar elədi.Tarixçilərmizin Yeni əsərləri məni bir daha inandırdıki borçalıda olan tarixi abidələr və orda olan atəşpərəstlik nişanələri bizin ulu babalarmızın armağanlarıdır.  Elə o səbəbdən də bu gün Borçalıda atəşpərəstliyin yaşaması haqqında bəzi məlumatlar vermək istəyirəm.

             Uşaqlıq yaddaşım:-Bizim kənddə”Qaranər ocağı” adlı bir nəsil yaşayır.

  Deyilənə görə ocaqları çox qədim ziyaratdır.Bu gün də bütün Borçalının hər tərəfindən ocağın üstünə ziyarata gələnlər olur.O evdə ocaq əbədi yanar halda saxlanılır. Deyilənə görə ocağı sönənlər, niyət edənlər, ilk ayrılıb ailə olanlar.Yeni ailə quranlar, ilk közü o ocaqdan apararlarmış.Bu adət müharibədən sonra kibrit bolluğu ilə ğlaqədar unudulmuşdur Ocağın üstündə müqəddəs qız oturardı. Ocağın ziyaratına gələn zəvvarlar əvvəlcə ocağa sonrada qıza ziyarat edərdilər. Deyilənə görə mən gördüyüm qızdan öncə ziyarata Gülü nənə adlı bir nəfər qulluq edərmiş.Gülü nənə Ocaqoğlu Vəlinin maması (atasının bacısı) olmuşdur. Vəli kişinin üçqızı, üç oğlu olur.Ortancı qızı olanda Gülü nənə deyrki  duşumda  bir dərviş mənə yaxınlaşdı dediki nəvənə öz adını qoyarsan. İndi mən bu qızın adını Gülü qoyuram Elədə uşağın adını Gülü qoyurlar Gülünün 9 yaşı olanda HGülü nənə dünyasını dəyişir arvadı haq yerinə qoyurlar axşamı evə bir qoca kişi  qonaq olur.Gülü nənınin adna  quran oxuyur.Səhəri  səhər yeməyi yeyirlər .Qonaq vəli kişiyə deyiki icazə ver bir təklif eləyom Vəli kişi icazə verir.Qonaq balaca gülünün əlindən tutur ziyaratın  taxtının üstünə qoyur.O gündən balaca gülü ziyarata qulluq edit.Çox tezliklə gülünün ağıllı yüksək zəkalı qız olmasıonun camata xüsusi qulluğu bütün borcalıya yayılır.    Ocaqoğullarının dediyinə görə,ocağa qulluq eləyən qızın ərə getməyə ixtiyarı yoxdur. Əgər ərə getmək istəsə, o müqəddəslikdən çıxır.Yerinə həmin nəsildən bir qız uşağı qoyub getməlidir. Soruşdum elə hal olubdurmu ocağa qulluq edən ərə getsin.Dedi eşitmişikki, həmişə ocağa qulluq edən qız, ocağın üstündədə qocalıb ölür.Dedim indi  ocağın üstündə qız yoxdu.Dedi əvvala indi həmişəki kimi gecə- kündüz ocağa ziyarata gələnlər  yoxdur.Vaxtilə gündə yüzlərlə ziyarata gələn, niyət edib gecələr qalanlar, indi yoxdu. . Gündə bir neçə nəfər gəlir. Zamandakı maşın zamanıdı qalan olmur. Tək-tək olurki, niyət edənlər qalırlar. Onlarada evin kəlinləri qulluq edir. Ocağa qulluq edən bütün ulularmız ərə gətməmişlər Axırıncı ocağa qulluq edən qız küllü olmuşdur,  o da cavan ölmüşdür. Ondan sonra ocağa qulluq edən qızmız yoxdur. Ondan qabaq    ocağa qulluq edən Gülü nənə də ərəgetməyən qız olubdur, təxminən 80-90 yaşlarında da ölübdür.    

            Ziyaratın üstündə oturan axırıncı qızi Gülünü mən gördüm ərə getməmişdi təxminən 30-35   yaşlarında olardı. Hacı mahmud əfəndinin  tələbəsi və müridi Sadaxlı Mahmud əfəndinin müridiydi. Gözəl quran oxuyurdu, həmdə Mir Həmzə seyid nikarinin divanını əzbər bilirdi.Ocağa gələn zəvvzrlar ona quran və seyid nikaridən oxtdurardılar. Elə vaxt olurduki, zəvvarlar səhərə qədər şadlıq edirdilər. O,   1952-ci ildə öldü. Gülü öləndən sonra ocağa qulluq edən qız olmadı. O gündən sonra ocağa  gəlinlər qulluq edirlər.O nəslin ocağının külü də müqəddəs sayılır. kül kümbəzə yığılır ziyarata gələnlər küldən tütiyə kimi aparıb bəzi xəstəliklərin müalicəsində işlədirlər.Kimidə külü öz ocağının üstünə tökür. kümbəzin üstünə çıxmaq böyük günah sayılır.1950-ilə qədər Borçalının hər tərəfindən həftənin iki gününü çərşənbə və cümə günləri çoxlu zəvvarlar gələrdilər.Hər kəs öz niyətinə uyğun ziyarət edərdilər.Bu gündə ziyarata gələnlər olur ama o zamankı kimi yox.Bu gün zəvvarların sayı. çox azdır.

        Ocaxıllıların  özlərinə məxsus adətləri var.Onlar həm müsəlman kimi oruc tutub namaz qılırlar. Həmdə ocağa ziyarət edirdilər. Təxminən 1935-36 ilər olardı.Ocaqoğlu Hovruz kişinin toyu idi.Gündüz kənd adətilə toy oldu,şah gəldi toy qurtardı.Axşam xalq birdə yığıldıki,ziyarətin öz adətinə görə nigah bağlama olacaqdır.Anamla məndə getdim,böyük xırmanları var idi.,xırmanda tonqal qalanmışdı, qırmızı kalağayla Novruz kişinin əli nişanlısının əli bir-birinə bağlı idi.Qızın başna uzun saçaqlı qırmızı şərf örtülmüşdü.Ocağın başına dolanırdılar. .Gündüz dəf vuran toyçu toy çalırdı. Ocaxıllı nəslinin bir qoca kişisi də mahnıya oxşar şeir oxuyurdu.7 kərə ocağın başına hərləndilər bununlada  nigah məclisi qurtardı.

      1988-ci ildə Novruz kişinin qoca vaxtında onunla görüşdüm. Keçmişi onun toy gününü əmisinin, kağız oxuduğunu xatırlatdım.Oxunan onun nikah kağızı olduğunu dedi.O kağızı mənə verməsini xahiş elədim, söz verdi və sözünüdə yerinə yetirdi. Ertəsi günü iki dənə kağız verdi və kağızların onun üçün çox əziz olduğunu deyib,qaytarmağımı xahiş elədi.Kağızlara baxıb gördümki, doğrudanda çox əziz və maraqlı kağızlardır.Biri mollanın nkah kağızıdı,indiki mollaların nikah kağızından çox fərqli idi.Obiri kağız müsəlmanlıqdan uzaq .tamamilə fərqli alqış kağızı idi.

                        Həmin alxış nəğməsi aşağdakıdır.

Göz açıban  görən,könül verib sevən olun.                                               Gen ürəkli,bol çörəkli,dolu bucaqlı olun.                                                                                             Odnuz-ocağınız pis gözlərdən uzaq olsu.                                                Təzə gəlin doğar qarınlı bol südlü olsun.                                              Əlvan beşiyinizdən uşaq səsi kəsilməsin.                                         Evinizdən yeddi oğul bir qız səsi gəlsin.                                                                            Qonaqlı,qaralı,naxırlı ağır eviniz olsun.                                              Ocağınız gur yansın hər yan işıqlansın                                       Damodu sizi heç zaman yandırmasın

  Hər an qapınızda kəhər atlar kişnəsin.

  Yaylağınızda qoyun-quzular mələsin.

  Hiylədən,yalandan,xatadan uzaq olun.

  Xoş niyətli Ağ saçlı,ağ birçəkli olun.

  Çaşqınlara, azqınlara yol göstərən olun.

Ulu Tanrı verən yüz yaş sizə az olsun                                                                                                   Tanrı  verən canınız həmişə saz olsun.                                                                

  Oğul- uşaq nəvə- nəticə bol olsun,

  El tökdük düyün etdik bu şülənliyə

  Allı- çadır qurduq bəyliyə- gəlinliyə

  Ərlər ərənlər enib gəldilər bu şənliyə.

  Əl qaldırıb alqış etdilər toy-düyünlüyə

Novruz kişi mollalıq eləmirdi. Ama bütün ömrü boyu mollalarla gəzərdi. Namazı da o biri mollalardan uzun qılardı.Bir dəfə onun namazını uzun qılmasının  səbəbini soruşdum. O dediki Babam atama, atamda mənə   vəsiyət etmişdir ki, hər zaman səhər axşam və gecə namazlarından sonra bu duanı oxuyaq və bizdə özmüzdən sonralara vəsiyət edək.S0ruşdumki indi uşaqlarını örgədibsənmi? Namaz qılanı varki öyrədim dedi. Daha nəsildə namaz qılan yoxdu.dedi.Xahiş elədimki, duaları oxusun dinləyim.Gördüm dualar bir birindən fərqli oxunur.Xahiş elədimki desin yazım. Dedi yazmaqda məqsədin nədir.Dedim namazda oxuduğumuz dualarda nə deyilir heç birini bilmirik. Dua mənim çox xoşma gəldi mən namazdan sonar bu duaları oxuyaram. Çox razılıqla dedi məndə yazdım.   

                Tanrıya sabah alxışı =səhər namazından sonra.

Ulu Tanrım sən mənim sabahlarımı uğurlu elə.Səndən güc,bacarıq alım.Heç bir əyriliyin, pisliyin,yalanın dalınca getməyim.Ulu Tanrım sənin qarşında,and içirəm. Pis, çirkin duyğuların baş qaldırmasına yol vermərəm.Sənin gücünə arxalanıb qazanclı əməllərə qulluq edərəm.Sənin altında yetginlik taxtına çatmaq üçün doğruluğu, haqqı ədaləti qoruyaram

              Axşam alxışı=axşam namazından sonra

Ulu Tanrım bu günümü təmiz istəklə,təmiz arzu ilə,sənə razılıqla başa vurdum.Hərəkətlərimdə xatalara yol vermədim.Günümü yaxşı əməllərə qulluq eləməkdə keçirdim.Pis əməlləri özümdən qovdum.Sənə yetginlik yolunda büdrəmədim.Sənə güvəndim bu günümü də başa vurdum.

               Gecə alxışı.=yatsı namazından sonra

Ulu tanrım sənə sarı yol gedən,atamın,anamın,qohumlarımın,oğul-uşağımın suçlarını bağışla.Mənə verdiyin ağılı məndən alma.Pis duyğuları məndən uzaq elə. Mənə ağıl verdinki,səni tanıyım.Sənə sarı gedim. həmişə sənə yalvarım.

       Yuxarda söylədiyim  gələnəklər onu göstərirki, müsəlman şəriəti içərisində hələdə odsevərlik inamı yaşamaqdadır.

Tanrıçılıq (atəşpərəstlik) türklərin ilk dini inancı olmaqla bərabər, eynizamanda təkallahləq ideologiyası  lmuşdur.Səma dinləri və bir çox tədqiqatçılar.Tanrıçılığı çoxallahlıq kimi qəbul edirlər.Bu baxımdan onlar səhvə yol verirlər.Təkallahlıq carçısı olan səma dinlərinin hamsında tək olan Allahın yerdə müqəddəs rəmzləri var.Ancaq yenədə özlərini təkallahlıq dini kimi təqdim edirlər. Məsələ Uahudulikdə od,və daş, xristianlıqda od,xaç və İsa,müsəlmanlıqda qaradaş Allahla əlaqələndirilərək müqəddəs hesab edilirlər.Demək bütün dinlərdə Allahın yerdə əvəzləyicisi var.O cümlədən Tanrınında əvəzləyicisi oddur.Bu gün Azərbaycanda oda pərəsdişlik heçdə qaradaşa pərəstişlikdən geri qalmır.Bunun özü bizim atəşpərəstliyimizin canlı şahididir.  

Türk Tanrıçılıq mifologiyasında deyilir: Ulu Tanrı ilk dəfə canlı günəşi yaratdı,ondan sonra torpağı yaratdı sonra günləri yaratdı,çərşənbə gününü günlərin əziz günü elədi.Tanrı hər çərşənbədə bir yeni möcüzə yaradırdı.İlk çərşənbədə  Günəşə dediki,torpağa can ver. Torpaq cana gəldi.Torpağa can gəldikcə  ondan buxar qalxdı ondanda hava yarandı.Ulu Tanrı hvaya dediki, buludları yarad, buludlar yarandı. Tanrı buluda dediki, yeri su ilə doldur. Buludlar çalxandı şümşəd oynadı o vaxta qədər yağış yağdıki, dağlardan dərələrdən sellər, sular axdı,  çayları yaratdı, çaylar  axdı.dənizləri, dəryaları yaratdı,palcıplı sular dağlarda, dərələrdə mağaralara doldu,Günəşə dedi, suları, palçıqları qızdır.Tanrı suya, palçığa dedi yer üzünü canlılarla doldur. Sulardan palçıqlardan canlılar yarandı.Dağların gün döyən mağaralarından (güneydən) Adam ata yarandı. Gün görməyən  (quzoy) mağaradan Eyva ana yarandı. Onlar görüşüb evləndilər. Oğul uşaqla dünyanı doldurdular.

Ulu Tanrı yeri rəngarəng edib gözəlləşdirmək üçün,yerdəki adamlara yaşamağı, Tanrını tanımağı, sevib, sevilməyi öyrətmək üçün, Xızır İlyazı və atını yağışlı-ildırımla yerə göndərir.Tanrı  yaratdığı dört kutsal varlıqların günəşin, torpağın, yelin, suyun kutsallığını Xızır İlyazın öhdəsinə verir. Xızır İlyaz dörd nəsnənin köməyilə acunu (dünyanı) gözəlləşdirir. Tanrını adamlara tanıtdırır.. Xızır İlyaz  ilin altı aylıq təqvimini yaradır. İlin birinci 6 ayna Xızır ili deyilir. Ikinci 6 ayna  çilə ili deyilir.İlin aylarına ad verir.1950 illərədək. Borçalı ağsaqqlları, ağbirçəkləri ayları, illəri,günləri Xızır ilsırası (təqvimi) ilə hesablayırdılar. Hayıfki onlar bu gün unudulmuşdur. Xızır ili kiçik çilə (çilə sözü təmiz türkcə olub,  əzab-əziət deməkdir, Bu gün də Borcaıda yaşlı uruk (nəsl) əziyətdəyəm deyəndə çilədəyəm deyir).ilə başlayır. Kiçik çilədən sonra Xızır ayı gəlir. Çünkü Xızır ayının ikinci çərşənbəsi (14-19 arası) Xızırın doğum günüdür. Bozay, Danaqran, Yağmur, Peşqut, ayları Xızır ilinə ilgilidir. (Atam deyirdi peşqut azık (qismət), şadlıq , deməkdir. Bu ayda təzə ürün (Məhsul) bar yetişir bütün acların qarnı doyur. Tanrı bu ayda hamıya bol azık verir)    Qalan 6 ay (Qorabişirən unudulmudur.) Çilə ili adlanır. Qafqaz və ön Asiya türklərində xristianlığın yayılmasınadək 6 aylıq ilsırası (təqvimi) işlənmişdir. Aydın olmayan hansı ilgidənsə türkiyə türkləri Xızır ilini yanlış olaraq 6 Mayda qarşılayırlar. Çilə ilnin adınada Qasım ili deirlər. Xızır və Çilə ilinin ən azı 7-8 min il tarixi var. Türklərin o dönəmlərdə ərəblərlə heç bir ilgiləri olmayan halda, ərəbin qasım sözü necə gəlib türk ilsırasınıa ad ola bilərdi. Bu konuya türkiyə bilim adamları yenidən baxsalar yaxıdır. 

 Qafqazın doğasına ən uyğun gələn Xızır və Çilə ilsırasıdır (təqvimidir). Xızır gələnək və görənəklərinin hamısı odsevərliklə  ilgili olduğuna görə bir daha deyə bilərik ki, odsevərliyin yaradıcısi Ön-Asiya və Qafqaz türkləridir.

Bütün türk tarixi ədəbiyatlarında elə də dərsliklərdə bildirilir ki, ilk türk ilsırası (təqvimi) yaklaşık (təqribən) II-I minilliklərdə heyvanlarla əlaqəli on iki aylıq və on iki illik türk ilsırası yaranır və bu ilsırası (təqvim) uzun sürə davranmada olur.

Türklər dünyanın çox böyük torpağına yayılmış eldir. Bu ilsırası doğu Asiyada geniş yayılmış ilsırasıdır. Hər şey elin yaddaşı ilə əsrlərlə yol gəlit. Qafqazda heyvanlar təqviminin işləndiyini kəsinləyən heç bir tarixi kanıt (dəlil) yoxdur. Bu ilsırası haqqında gözalma (təsəvvür) ilk dəfə 60 illərdən sonra bilim adamları arasında yaranmağa başladı və basamalarla (tədricən) geniş el arasında  yayıldı. Qafqaz türklərində nə buddizmin nə də hevan təqviminin izi görünmür.

Türkün mifik əfsanələri yazıya alınmasa da, bəziləri xalq deyimləri, ilkin nağıl və dastanlar, mifoloji qılıqlar (obrazlar), vasitəsi ilə bizim çağlaradək gəlib çıxmışdır.

          Bir takım filosoflar, Azərbaycan folklorunda dərin iz salmış dörd ünsürün (od, torpaq, su, hava) kutsal varlıq kimi adamların yaşam tərzinə daxil olmasını, əski yunan filosofu A. Empedoklun (e.ə 490-430) “Təbiət haqqında” fəlsəfi poemasının etgisi altında el arasında yayılaraq, kutsal törən düzeyində yerinə yetirilməsini inatlayırlar (iddia edirlər). Tamamilə yalnış olan bu düşüncəni bir çox filoloq və tarixçilər yadsılayırlar (inkar edirlər). Hələ ən əskilərdən adamların yaşamları ilə çox sıx yaxınlıqda olan dörd nəsnənin (od, torpaq, hava, su) varlığı, onların kutsallığı A.Empedokldan çox-çox öncə türklər arasında var olmuşdur.

Tanrıçılıq mifologiyasında deyilir ki, ulu Tanrı oğlu günəşə dedi ki, yerə od göndər orada olan adamlar onunla yemlənib, isinib məni tanısınlar. Od yerə enəndə ruhunu təmiz, pak qızda gizlətdi. Həmin gündən də odun ruhu qızda, qızın ruhu da odda yaşayır. Bu inama görə odun qoruyucusu olan qızlar kutsal sayılmışlar.  Biz burada tanrıçılıqda da önəli dirəngəl (ideya) olan üçlüyün-Allah+od+adam kutsallığını  görürük. Bu baxımdan tanrıçılıqda,  kutsal üçlük dirəngəlliyi (ideyası)  xristianlıqdan ən azı 2000 il öncə tanrıçılıqda yaranmışdır.

30-cu illərdə qocalar Xıdırnəbi byramna, Xızır bayramı da deyirdilər.Xızırın adnı həmişə Tanrı bilicisi kim,Tanrıdan göndərilən bilici elci kim Xızırla  yanaşı çəkərdilər. Borçalıda Xıdır nəbi bayramı, çərşənbələr və novruz bayramı çox böyük şadlıqlarla keçirdi. Adamlar birbirinə novruzluq aparmaq üçün sıraya dururdular.Mənə aydındır ki, o dönəmlərdə altı çərşənbə keçirirdilər.

”Bilqamus” dastanını oxuyandan sonra qocaların Xızıra bilici demələri məndə belə bir duyğu yaratdı ki, bəlkə biz kecmişdə peyğəmbərlərimizə bilici vəya  bilqamus demişik. Bəlkə dastanın ilk qaynağında bilqamus peyğəmbər kimi verilmişdir. Bəlkə Bilqamus,Tövratda adı çəkilə Bilam və ya Xızırdır. Bəlkə bu sorğular özünün araşdırıcısını gözləyir. Qarşılığı olmasa da  bəlkələr çoxdur.  Türk elləri arasında Xızır İlyaz haqqında bir çox rəvayətlər və miflər yaşamaqdadır. Bilqamıs sözü tam olaraq  bu gün dilimizdə  işlənən, fars sözü olan Peyğəmbər anlamını açıq-qydın verir.

Biz bu gün Bilqamus dastanının qəhrəmanı olan Bilqamusu ad kimi başa düşürük. Ancaq əsəri özənlə (diqqətlə)oxuduqda dastanda Bilqamıs peyğəmbər, kahin kimi verildiyi görünür. Bəlkə çevirməçi (tərcüməçi) ad kimi veribdir.Bəlkə qaynakda (mətndə) doğrudan da peyğəmbər mənasındadı.Əslində kahində peyğəmbərə bir növ yaxındır. Dastanda deyilir

                “Özü-öz başına gecə-gündüz açar iş,

                 O, hasarlı Urkun kahinimi Bilqamıs.” (I lövhənin 10. sırası)

Əsərdə o hadisələri peyğəmbərcəsinə qabaqcadan yuxuda görür.

               “Sən dağdan enməmişdən, gəlməmişdən buraya,

    O Urukda Bilqamıs səni yuxuda görmüş.” (I lövhə 20. sətr)

 Burada Bilqamıs bir peyğəmbər kimi verilir. Bəzənə də Bilqamıs həm adam, həm də Tanrı kimi verilir:

“Sənin bədənində həm Tanrı, həmdə insan canı var” deyilir. (X lövhə 35. Sətr)

Bilqamıs Uruk şəhərində yaşasa da özünün günəş doğan ölkədən olduğunu, Uruka gəldiyini bildirir,

“Mən səfərə çıxmışam günəş doğan tərəfdən” deyir.

 Urukun günəş doğan yanı isə xəritədə əski turukku (türk) ölkəsi, Urmiyadır.  

          Sümerşunas Müazzəz İlmiyənin söylədiyi bilgilərdə deyir Sümerlərin IV-III minilliklərə ilişgi (aid) edilən tablet yazılarında Xızırın adı çəkilir. Sümerlərin İlk ölümsüzlük qazanan yarı tanrı kahini Utnapişdi  Xasisatranın atasıdır. Xasisatra da Xızırın doğma adıdır. Xızır isə onun xız, qızğınlıq-istilik verən anlamda ayaması-takmasıdır. (Vikipediya Dəniz Karakurt “Türk söyləncə sözlüyü” 2012). Bu sanmanı (fərziyəni) alımlasaq, Utnapişdi Xızırın atasıdır. Xızırda Bilqamısın atasıdır.Tarixçi araşdırıcı bilgin  X.Ə. Babayevanın da dediyinə görə Xasisatra Bilqamısın atasıdır. (X.Ə. Babayeva. “Azərbaycan folklorunda Xızır nəbi obrazı” Bakı. 2013 s.57).                               

  Xızırın və atının gəlişi, Tanrının göstərişilə həftənin xas (çərşənbə) günü olur. Ona görə də, tanrıçı türklər  Xızır ilsırasındakı, çərşənbə gününü həftənin kutsal günü  dincəlmək, tanrıya alqış və tapınak günü kimi önəmləmişlər. Xas (çərşənbə) gününün kutsallığı el arasında bu gün də yaşamaqdadır.

 Baxmayaraq ki, islamın şəriətində cərşənbə gaünü nəs gün, şeytanlar günü kimi lənətlənir. Səma dinlərinin basqılarına baxmayaraq,  bu gün də xas (çərşənbə) türklərin kutsal günüdür. Odsevərliyi danan bilginlərimizin yalnız onu çözmələri  bəsdir ki, min il xristan olan, min dörd yüz il də müsəlman olan Qafqaz türkləri, tanrıçılıqla ilgili olan bayramları unutmamışlar. Bu gün də türklər inanırlar ki,   Xızır İlyaz, hər il özünün göy atını fevral-mart aylarında minib doğanı cana gətirir. İlin başqa zamanlarında da dara düşənlərin hayına-dadına çatır. Sevgililərin əlinə buta verərək, onların yollarına işıq salıb, arzularına çatdırır.

V.Vəliyev yazır: Qədim inanca görə, at göydən enmişdir. O, günəşdən odla gəlmişdir. O, həm uçur, həm də üzür. Onu da deyək ki, göydən işıqla gələn mifik obrazlar çoxdur. Məsələn, “Oğuznamə”də  Oğuzun arvadı, “Tapdıq” nağılında Tapdıq və b.

Tanrıçılıq ilsırasının.ilk günü olan Günəşin doğum (22-24 Dekabr)  tanrıcı türklər çox coşqu ilə keçirmişlər. Bu bayramın önəmli qılığı iki arıq və kök öküzlərin savaş alanı olurmuş. İkinci Xızır (14-19) bayramında hamı qovud halvası və şirin içgilərlə Xızırın gəlişini  gözləyərlər. Xızırın gəlişi yaklaşık olaraq saat 5-6 anlarına, Dan ulduzunun görünməsinə düşür. Bu an çox hallarda səhərə yaxın bir dönəmə düşür. Adamlar qalxıb niyət edər şərbətlə hazırlanmış qovut halvası yeyərlər.Üçüncü Çilə ilinin (ilaxır gecəsi) çıxması bayramıdır. Bu bayramda da törənlər qurulur, şadlıqlar keçirilir. Dördüncü Yazın gəlişi, doğanın canlanması   (Novruz) bayramıdır  Heyvanlar  kəsməklə, yeyib içməklə səhəri açardılar Xalqın sərbəstliyi üçün iki yerdə oğlan və qız məclisi qurulardı.Hər ikisidə toylu aşıqlı olardı. Qızların törəni də oğlanların öhdəsində olardı.Yadda olan bütün ölmüş qohumlar varsa hamısının adına  ayrılıqda tonqal qalanardı adlarına ayrılıqda alqışlar, yalvarış oxunardı

 Bilginlərin dediklərinə görə  tanrıçılıq dini, Xızır İlyaz dini dünyagörüşü, bütün dinlərdən uludur, əskidir. Sonrakı dinlər tanrıçılığın bilgiləri altında doğulub, gəlişmişlər. Xızır İlyaz dini təlimi, olduğu kimi bizə gəlib çatmamışdır. Xızır İlyaz ayinlərinin izlərini zərdüştlük, yahudilik, xristianlıq və islam kural və ainlərində görürük. Bu kitabin yazarının atası, Molla Mahmud Əfəndi, ilaxır gecəsinin səhəri, tezdən hündür bir yerə çıxardı, günəş görünən zaman, ucadan təkbir alar, azan oxuyar, salavat çəkərdi və gəlib evdə iki rükət namaz qılardı. Borçalı türkləri, səhər tezdən günəşin ışını (şüası) düşən yel (yıl) dağına ziyarat  edərdilər. O dağa bu gün də tapınırlar. 2010 cu ildə gürcülər Yeldağının başında əzəmətli bir kilsə tikdilər. Dağa və tapınağa yiyələndilər. 

    Təmizlənmək, arınlanmak istəyilə alovun üstündən hoppanarkən oxunan alqış,( mahnı) çox diqqətəlayiq görünür.Çox aydınlığı ilə odun kutsallığını açıq, aydın göstərir.

           Al qırmızı al alovum,

           Həmişəlik qal alovum.

           Qırmızılığını ver mənə,

           Sarılığımı al alovum.

Bayatı formasında deyilən bu mahnıda alov tanrı kimi yox, həm həmişəyaşar, yəni ölümsüz, həm də sayrıları (xəstələri) sağaldan kutsal varlıq kimi alımlanır.

  Mahnı əski türk inanclarından "Hal" əyəsi inancını yada salır. Türk inancına görə, Hal, ölüm əyəsidir. Gennəlliklə, doğada olan bütün canlı varlıqların (otun, yarpağın, heyvanın, adamın) ölüm anında saraldığını görən adam düşüncəsi ölüm əyəsi olan Halı da sarı sifətli, sarı saçlı, sarı geyimli düşünür. Bu gözalmaya (təsəvvürə) uyğun da bayatıda çağrılan al alovum sarılığımı al, deməsi alovun bir daha kutsallığını kəsinləyir.

            Bu gün, Borçalı elinin toy-düyün şənliklərində, “şax gətirmə” törəni var. Bu törəndə şaxın qabağında yanar çıra aparırlar. Bu çıranın aparılması yeni qurulan evliliyin gələcəyinə işıqlı yol verən butanın  simğəsidir.

. Əfsanədə Xızırın atı da, geyindiyi paltar da, bığının rəngi də göy rəngdə verilir. Bu da qarşıgələ deyil. Tanrıçılıq inancına görə, göy rəng harda olur olsun kutsaldır.

“Xızır” sözü istilik, qızğınlıq anlamını verdiyi kimi, “İlyaz” da yazı gətirən il anlamını verir. Hər iki adın anlamını biz yazın gəlişində görürük. Yaz özü ilə həm xız (istilik), həm də yaşıllıq gətirir. Hər iki ad isti yazın gəlişinin daşıyıcısı olduğunu düşünsək, onların bir varlıqda tam olduğunu görərik. Ona görə də,  Xızır İlyaz bir kimsənin adı olduğunu deyə bilərik. Ancaq dönəm keçdikcə, Xızır ilyaz gələnəyi müsəlmanlığın təpkisi altına düşdükcə, adlar təklənərək ayrılmış, hər biri ayrılıqda iki kimsə kimi işlənmişdir. Sonda iki ayrı-ayrı qılıqlar şəklini almışlar. Müsəlmanlıqla ilgili, bu gün biz, Xızır İlyaza, Xıdır Nəbi deyirik. “Xızır” sözü, az qala bu gün unudulmaqdadır.

Çingiz Qacar yazır: "Əski türklər Sentyabr ayının 21-22 də bayram şənlikləri edərdilər. Türklər barış və dinclik əyəsi olan Romananun doğumu öyümünə (şərəfinə) çox coşqulu (təntənəli) bayram keçirirdilər." (çevirmə İ.M.) (Ç. Qadjar “Выдаюшися Сыны древнего и средневекового Азербайджана Б-1995 ст-11)    Bu gün Rom ananın bayramı islam dini ilə ilgili tamam unudulmuşdur.

   Dolayısı ilə e.ö. 505-ci ildə Zərdüşt dinini alımlayan fars eltəpəri (hökmdarı), Xızır ilini dövlətin rəsmi ili kimi alımlamışdır, Xızır bayramının adını dəyişdirərək “Novruz” (“Yeni gün”) bayramı adlandırmışdır.

 Uzun sürə fars dövlətinin tabeliyində yaşayan türklər, aşamalarla (tədricən) Xızır adını unudaraq, bu bayrama “Novruz bayramı” demişlər. Ancaq, onlar bu günədək gələn gələnək, görənəklərində, şənlik və alqışlarında Xızır adını bir bilqamıs kimi yaşatmışlar.

İlaxır xaslarında (çərşənbədə) çilə çıxarma şənliyində oxunan mahnıda belə deyilir:

  Xızır, Xızır, xız gətir,

  Var obadan köz gətir.

  Xızır, Xızır İlyaz,

  Bitdi çiçək, gəldi yaz.

Xızır, uzaq küçmişin tarixi kimsəsi olsa da, o bütün olaylarda nağıl qılığı (mifik obraz) kimi alımlanır. O, bu mahnıda tanrının adamlara bağışladığı odu gətirməyə gedir. İstini gətirməklə yazı gətirir. Elə bu mahnının özü bütünlüklə  Varlığın-birliyi ( “Vəhdəti-Vücud”) fəlsəfəsinidən yararlandığını göstərir.         

  Azərbaycanın bölgələrindən asılı olaraq kutsal xaslara (çərşənbələrə) çeçitli adların verilməsi haqqında olan ədəbiyyatlarda bir çox yazılara tuş gəlinir. Onlardan birini göstərmək yerinə düşər.

 Güllü Yoloğlunun ”Novruz çərşənbələrində nədə səhv edirik” adlı elmi publisistik  məqaləsində göstərilən çərşənbələrin sıralarını sadalayaraq yadınıza salaq :1-yalançı çərşənbə (əzəl kül). 2-xəbərçi çərşənbə (cıdırçı, müjdəçi, gül) 3-qara çərşənbə (ölü çərşənbəsi, ölülər bayramı, ata-ana günü) 4-axır çərşənbə (ilaxır çərşənbə, ilin-ayın axır çərşənbəsi) – Qarapapaqlar dərgisi 2010-cu il,N 3, səh. 36.

Öncədən onu deyim ki, bayram sözü özlüyündə şənliyin simğəsidir. Ölü sözü isə mütləq qara günü (yası) yada salır. Belə olan halda “ölülər bayramı” nə sayaq məntiqə uyğun gəlir. Burada  yazar, hər bir çərşənbənin adına uyğun doğruluğunu kəsinləməyə çalışır. Onu bildirim ki, çərşənbələrin hər biri, gələnək və görənəklərmizdə  kutsal bir varlıq kimi önə çəkilir. Hər bir çərşənbəninin içərisində tanrı varlıqlarının (günəşin, torpağın, yel və suyun) kutsallığı önə çəkilir.  Eeyni dönəmdə də çərşənbələr Xızır İlyazla ilgiləndirilir. Ancaq, alimin məqaləsində çərşənbələrin yuxarda sadalanan görəvlərilə uyğun gəlmir. Ola bilsin ki, bu adları hər hansı bir bölgənin xalqları işlədir, amma bütün türk dünyasına ilgi etmək düzgün olmazdı. Həm də çərşənbə  törəninin önəmli ideyasınauyğun gəlmir.Bu çərşənbələrdə gərəkli olan dörd nəsnənin kutsallığını qorunub saxlanmaq istəyi durur. Bunlar bilginin (alimin) yazısında duyulmur.

 Tanrıçılıq inancında xas (çərşənbə) günü kutsal gün kimi alımlanmışdır. Tanrının tansıkları (möcüzələri) ancaq bu günlərdə yaranır. Bu ilgidən də bütün nağıllarda, miflərdə, dini kitablarda “biz hər şeyi sudan yaratdıq” deyilir.

  Işınlar-Işını (Nurlar nuru) olan Tanrı, ilk xasda (çərşənbədə) evrəni yaradır. İkinci xasda öz nurundan Günəşi yaradır.Üçüncü xasda (çərşənbədə) Yeri yaradır və günəşə öz istisini yerə verməyi əmr edir, Dördüncü xasda (çərşənbədə) xızın köməyilə yerdən buxar qalxır, qalxan buxar yel olur. Yeli yaradır. Beşinci xasda (çərşənbədə) qalxan buxar toplusu bulud olur, buludu Tanrı öz şimşək qamçısı ilə suya döndərir və yerə göndərir. Su ilə acunun (dünyanın) yetginliyini yaradır. Su qurandada var “ Biz  bütün canlıları sudan yaratdıq” deyilir. Tanrıçılar bu inancı önəm götürərək, birinci xasda (çərşənbə) günəşin yerdə simğəsi olan odu, ikinci xasda (çərşənbə) torpağı, üçüncü xasda (çərşənbədə) yeli, dördüncü xasda (çərşənbədə) isə suyu, beşinci xasda Çilə ilinin çıxışnı qarşılayaraq, şənlik etməliyik. İlin axır çərşənbəsi  hər 5 ildən bir 6-cı ili Bayramla birlikdə qarşılanır. Bu, göstərilən dörd varlıqların birliyi, (vəhdəti) Varlığın- birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsinin tanrıçılığa ilişgin olmasını özəlliklə kəsinləyir.

  İslam dini çərşənbə gününü uğursuz, cin, şeytan günü, cümə gününü isə uğurlu, tapınak gün hesab edir. Kuşkusuz (Şübhəsiz) ki, əski türk ilsırasında (təqvimində) günlərin özlərinə ilgili adları olmuşdur. Çünki çərşənbə sözü bizə farslardan gəlmişdir Bizim bəzi bölgələrdə xas günü işlənir. Xas sözünü də biz təmiz, arınlayan anlamında işlədirik. Bir çox yazarlar xas sözünün ərəblərə ilgi olduğunu deyirlər. Xas sözü ərəblərdə də var ancaq onlarda tamamilə başqa anlamda işlənir. Doğrudur ərəblərdə də “xass” sözü var. Ancaq onlarda bu söz , kutsal söz kimi işlənmir “ayrıca”, “şəxsi” və ya “ordu dəstəsi” anlamını verir və qoşa sərt səslənir. Türklərdə isə bu söz kutsal anlamında işlənir, həm də yumşaq səslənir. Söz hər iki eldə (xalqda) oxşar olsa da,  eyni anlamı vermədiyi üçün ayrılıqda yaranmışlar. “Xas” sözü türk dilində baş, önəmli  anlamlarda işlənir.  “Dədə Qorqud”da “24 xas bəylər” deyilməsi, xas sözünün dəyərli olmasından salıq verir.  Səlcuq və Osmanlı şahlarının oturduğu otağa “xas oda” deyilmişdir. Bunlardan başqa Xas sözü Sümerlərə də var. Ola bilsin ki, həm ərəblərə, həm də türklərə sümerlərdən keçmişdir. Elə bu ilgidən də Sümer sözlərini ərəbləşdirmək yanlışlıqdır. Dilçilərmiz bir çox Sümer sözlərinin anlamını göz önünə almadan onu fars və  ərəbləşdirmələri yanlışdır.. 

 Axır çərşənbənin gəlişi həmişə bayram şənliklərilə keçirilir. Bunu aşağdakı bayatımızdan da görmək olar.

                     “Ələklər ay ələklər,

                       Çərmənir ağ biləklər.

                       Gəlir axır çərşənbə,

                       Hasil olur diləklər.”

         Bu bayatıda çərşənbə gününün pisliyi (nəsliyi) danılır (inkar edilir) və onun kutsallığı öyülür.

         S. Mutəbərizli yazır: “Novruz bayramının nə əfsanəvi şəxsiyyətlərlə, nə atəşpərəstliklə, nə zərdüştlüklə, nə də İslamla Mənşə etibarı ilə bağlılığı yoxdur.” (Elmi axtarışlar 14. Jurnal səh. 15 )

          S. Mutəbərizli çox haklı olaraq Novriz bayramına düzgün öymə veribdir. Bu bayram təmiz tanrıçılığın bayramıdır. Bayrama qatılan alov zərdüştilik kimi tanrı deyil, ondan bir əyə kimi dilək istənir. Bütün bilim acununa (dünyasına) aydındır ki, zərdüştlikdən çox-çox öncə var olan yaz bayramı e.ö. V-əsrdə farc eltəpəri bi bayramı yeni il kimi götürmüş adını da Novruz qoymuşdur. Novruz  bayramında keçirilən bütün gələnək-görənəklərdən çox  aydın görünür ki, Novruz bayramı tanrıçılıqla, və Xızırla sıx bağlantılıdır. Sonlaradək yaşlı uruk (nəsil) Novruz bayramını Xızır bayramı adlandırırdılar. Azərbaycan tarixi  ədəbiyyatlarında Novruz bayramı sözünə yalnız 12-ci.yüzildən sonra tuş (rast) gəlinir. 1950-cı illərədək Novruz bayramına keçəl və kosa ilə birlikdə keçi də qatılırdı. Kosa, keçəl və keçi birlikdə oyun şənlikləri edirdilər. Novruz bayramı şənliklərində keçi kosanın qarnını buynuzu ilə deşib öldürürdü. Buda yazın qışla olan savaşının simğəsi sayılırdı.

Folklorçu bilgin Məhərrəm Qasımlı çərşənbələrin sonralar mərasimə gətirildiyini deyir.  Onun bu düşüncəsitamamilə yanlışdır. Günlərin adları olmadan aylar illər yarana bilməz. İlk kəz çərşənbə yaranıbdır ki, dalınca həftə, ay, il yaranıbdır. Yuxarıda dediyimiz kimi çərşənbənin kutsallığı tanrçılıq və Xızırla sıx ilgilidir. Məntiqə görə çərşənbənin kutsallığı bayramından öncə olmalıdır.

Xızır bilqamıslığını (peyğəmbərliyini) bir də onunla kəsinləyir ki, bayram olmayan dönəmlərdə də bir çox dini tapınaklarda ya da gələnək-görənəklərdə  Xızırın adı çəkilir və ondan yardım, kömək istənilir.

Ana uşağını çimizdirəndə ona Xızır alqışı verərək deyir:

   

  Üzün gülsün, qızarsın,

  Bəxtin qızıl yazılsın,

  Xızır sənə su versin

  Ömrün uzun uzansın.

  Ölümsüzlük arzusu ilə bağlı türk xalqlarında bir çox nağıllar dastanlar və mahnılar var. Yuxarıda oxunan mahnı da Xızırın ölümsüzlük suyu içməsinə və onun həmişəyaşar olmasına işarədir. Görünür, keçmişdə bu inanc, adamların yaşamları ilə ilgili, onların dolanacaqlarına çox yaxın olmuşdur. Xızır nəin ki, adamlara xız-istilik gətirir, o həm də eşq (aşk), butası verib, onların yollarını işıqlandırır. O, adamları çilədən-yanlışlıklardan da qoruyan kutsal bir varlıq olmuşdur. Adamları qorxulu ölüm saçan ilandan qorumaq üçün oxunan alqış yönlü Xızır mahnısı bu gün də azərbaycanın bəzi bölgələrində oxunur.

“İlan-ilan, şah ilan,

 Şahmar ilan, şah ilan

Xızır İlyaz, o kişi,

Bağlayar ilan dişi.” 

        El arası deyimlərə görə, Xızırın 40 sayı ilə ilgili bir çox söyləntiləri yaşamaqdadır. Söyləntiyə görə, Xızırın 40 müridi olmuşdur. Güney (Cənubi) Azərbaycan türklərinin söyləntilərində deyilir ki, Xızır Tanrının tapşırığı ilə doğanı canlandırdıqdan sonra, 40 müridi ilə birlikdə Savalan dağındakı “Qırxlar” mağarasına girərək, adamların gözündən uzaqlaşırlar. İldə bir kərə mağaradan çıxır, göy atını minib yazı gətirir xaslarda (çərşənbələrdə) ellə bir yerdə olurlar. Bayramdan sonra Savalan dağına gəlib Qırxlar mağarasında yenə yox olurlar. Ancaq bütün ili onları çağıranların dadına, köməyinə çatırlar. Türkiyə türklərinin söyləntilərinə görə türkiyənin bir neçə yerində Xızır mağarası var. Qaraca çoban Xızırın qırx müridinə qoşulub dağ mağarasında yox olmuşdur.

Borçalı söyləntilərində deyilir ki, Xızır öz qırxları ilə birlikdə 40 gün mömin insanların gözünə görünür, onu çağıranların dadına çatır, xalqla birlikdə olur və bayram şənliklərində iştirak edir.

Onu yada salaq ki, islam ilk çağlarından doğu söyləntilərinin görkəmli qılıklarını çox ustalıkla özününküləşdirmişdir. O baxımdan da, əski türklərin söylənti qılıqları olan Zülqədəri, Zülqəreyn, Xızırı, Xıdır və Novruz bayramını Əli bayramı kimi özününküləşdirmişdir ki, bu gün də bir çox türklər, onları İslam dini ideoloqiyasının ürünü kimi anır.

  “Qurani-Kərim”də deyilir: “Hər bir xalqa izah etsin deyə, biz (Allah) həmin xalqın dilində danışan elçi göndərmişik (14\.4). Və bilmədiklərinizi öyrənmək üçün sizə öz içərinizdən biz Peyğəmbər göndərdik.” ( 2,\ 250)

 “Qurani-Kərim”in bu ayəsindən aydın olur ki, Ulu Tanrı, hər bir xalqla öz dilində danışan, tanrını elə ulaşdıran elçi göndərmişdir.

Ən ulu və əski ellərdən biri olan türk elinə, Tanrı onların dilində danışan elçi, bilqamıs, (peyğəmbər) göndəribmi?

        “Peyğəmbər” fars sözü olub lüğəti anlamı “hər şeyi bilən” deməkdir. Bu anlamda, Bilqamıs sözü də türk-azərbaycan dilində “hər şeyi bilən” anlamını verir. Ola bilsin ki, Tövratda adı çəkilən Bilam, əski türklərin peyğəmbəri olmuşdur. Türklər, erkən dönəmlərdən xristianlıq və islam dinlərinə yiyələndikləri üçün, öz peyğəmbərlərini unutmuşlar.

   Bir çox folklorçu və tarixçi yazarlar, Oğuzun əfsanəvi qılıq olduğunu kəsinləyirlər. Belə ki,  Pr. Dr. Faruk Sümer yazır: “Oğuz kəlməsi konuda ən keçərli olanı, oymak manasına gələn “ok” kəlməsinə çoxul əki olan “z” hərifinin əklənməsi və zamanla “k” hərifinin “ğ”ya dönüşərək Oğuz kəliməsini oluşdurmasıdır”. (Pr. Dr. F. Sümür “Oğuzlar tarixləri” İstanbul 1992.s.1).

 Ancaq bir çox bilginlər, tarixcilər Oğuz xanın tarixi kimsə olmasını çoxdan kəsinləmişlər. Elə də Xızır İlyazın tarixi kimsə olmasını tutamalarla (dəlillərlə) kəsinləyən bir çox folkulorçu tarixçilər olmuşlar və bu gün də var. Belə ki, Çində Konfisi, hindlilərdə Brahma, misirlilərdə Oziris, türklərdə Oğuz xan, Dədə-Qorqut əfsanələşdiyi kimi, Xızır İlyaz da aşamalarla  söylənti (mifik) qılıq halına salınaraq əfsanələşmişdir.

 “Qurani-Kərim”də (18 \ 63) yazılana görə, Musa (ə.s.) Xızır ilə görüşmüş, onu özünə ustad (mürşid) etmiş, bilmədiyi gizli (hülül) biliyini ondan öyrənmişdir. Tarixçi bilgilər də aşkarlamışlar ki, Musa (ə.s.) tarixin yaratdığı kimsədir. Demək Musa Tarixi kimsə olduğu halda onun ustadı (mürşudi) də tarixi kimsə olmalıdır.

 Xızır İlyazın dünyaya gəldiyi çağ bilinməsə də “Qurani- Kərim”də Musa peyğəmbərin ustadı (mürşidi) kimi verilən Xızırı, tarixi kimsə kimi tanımağa önəm verir. Bununla da, “Qurani-Kərim”, onun Lədun (ilahi bilgi) biliyinin (elminin) özülünü (əsasını) qoyan bir peyğəmbər kimi tanınmasını kəsunləyir.

  Xızır İlyazın Musa (a.s.) ilə görüşü, onun yanında Musanın müridliyi və aralarında bir çox söyləntisayağı söhbətlərin olması, Talmutda geniş işıqlandırılmışdır.. Xızırı Musanın çağdaşı (müasiri) saysak, onun ən azı, e.ö. IV-III minillikdə yaşamasını düşünə bilərik. Bu da Sümer tabletlərində yazılan Xızırın (Xasisatranın) haqqında olan söyləntilərə çox uyğun gəlir.

 Azərbaycanda yaşayan bəzi söyləntilərə (rəvayətlərə) və Tövratda verilən bilgilərin varsaymına (ehtimalına) görə, Xızır İlyazla Musanın görüşü və ondan bilgi öyrənməsi, Bərbəc (İndiki beş barmaq) dağındakı mağarada olmuşdur. Adamın yaddaşında kı, söylənti qılıqları, bəzi hallarda tarixi kimsələrə mifik qılıq verir.Bəzən də onları tanrılaşdırır. Mahmud Qaşqarlı “Tanrı” sözünün açıklamasında yazır: “Türklər bilici kimsəyə “tenriqan” (Tanrıxan) deyirlər”.

“Oğuznamə”də yazılır: “Yenə günlərin birində Oğuz xaqan bir yerdə, göy Tanrısına tapındı. Qaranlıq oldu və göydən bir işıq düşdü. O, gündən də işıqlı, aydan parlaq idi. Oğuz xaqan yüyürdü və gördü ki, bu şüanın arasında bir qız var, tək oturub”.  

Bu söyləntidə də yenə də soyut varlığın, somut varlıqla birliyini, tanrı gücü olan işığın, doğa varlıqları birliyini yəni “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinin qatqısını görürük.

Tarixi şəxsiyyət olan Məhəmməd (ə.s)-ın mövludu bir neçə şairlər tərəfindən qələmə alınmışdır. Onlar Peyğəmbərin mövludunu (doğumnu) o qədər əfsanələşdirmişlər ki, bu gün onların içərisindən doğrunu tapmaq çox çətindir.

Xızır haqqında ən çox əfsanə və rəvayət, türk xalqları yaşayan bölgələrdə yayılmışdır. Bu bölgələrdə, onun adı ilə bağlı yer adları var və onların bəziləri kutsallaşmışlar. Orta Asiyanın Amu-dərya ətrafında “Xızırxan” adında torpak var. Vaxtilə həmin yer kutsal torpaq sayılmışdır.

Ə.  Xəqani əsərlərində Xızırın xilaskar bir kimsə və bir peyğəmbər kimi tez-tez adını çəkir. Həmişə onda yardım istəyərək deyir.. 

                     “Bəta, Adəm, Xızır və Musa üçün,

                      Məna naxışları vurdum hər gün.”

Burada Xızır peyğəmbərlər sırasındadır. Görünür Xaqaninin dönəmində peyğəmbər kimi Xızırın  bilqamıslıq (peyğəmbərlik inancı varimiş.  (Ə. Xəqani “Seçilmiş əsərləri” B. 1987 s. 79) 

Azərbaycanda “Xızır-Zinda” mağarası, yerli xalqın ziyarətgahı və ibadətgahıdır. Türkiyənin Tarsus bölgəsindəki “Əsabül-Kəhf” mağarası da, Naxçıvandakı "Əshabi-Kəhf" mağarası da,  Xızırın adı ilə bağlıdır. Yerli xalq beşbarmaq dağına Xızır dağı, oradakı mağaraya Xızır mağarası, bulağa isə Xızır bulağı deyirlər. Bu gün də həmin dağ Xızır dağı adı ilə Dağıstan və Azərbaycan türklərinin tapınak yeridir. Quba ətrafında da dağ mağarasında Xızır zında adı ilə tapınak var.

Xızırın doğrudan da bu mağaralarla ilişgisi olubdurmu? Xızır bu mağaralarda yaşayıbdırmı? Bu sorğuların doğruluğuna inanmaq üçün bir də Xızır İlyazın Musa əleyhissalam ilə görüşünü xatırlayaq.

“Qurani-Kərim”in Kəhf (18) surəsinin 65-ci ayəsindən, 82-ci ayəsinə qədər Xızırla Musanın əhvalatı nəql edilir. Ayələrdən aydın olur ki, Xızırın nə yeri-yurdu, nə də daimi məskəni var. O da Adəm peyğəmbər kimi, tərki-dünya olub, öz dinini yaymaq üçün gəzən bir dərvişdir və böyük kəramət sahibi və Tanrının ən yaxın bəndəsidir. Belə bir şəxs dağlarda da, mağaralarda da yaşaya bilərdi. Müqəddəs “Qurani-Kərim”dən aydındır ki, Musa əleyhissalam Türi-sinada, Məhəmməd (ə.s.) Hiradağ mağarasında zikr etmişlər.

Misir kahinlərinin bizə gəlib çatan yazılarından aydın olur ki, ilk panteist və dualist dini mərkəzlər, daima mağaralarda fəaliyyət göstərmişlər. Xızırla əlaqəli olan mifoloji təfəkkürün məhsulları olan ideya və deyimlər qədim hind Brahmanlarının ideyalarına bir çox hallarda uyğun gəlir. Belə olan halda, nə üçün şəxsiyyət olan Brahma ilahiləşsin, Xızır isə yox? Azərbaycanda qədim və müqəddəs mağaralardan biri də, “Əshabi-Kəhf”dir. “Əshabi-Kəhf” mağarası ətrafında yaranan əfsanəyə, “İncil”də də rast gəlinir. Onun əsasında da “Efesin yeddi yuxulayanları” adlı əfsanəvi hekayə yaranmışdır. Guya mağarada yeddi canlı varlıq 309 il yatmışdır. Ancaq “Qurani-Kərim”in Kəhf surəsini diqqətlə oxuyanda, tamamilə başqa nəticə çıxarmaq olur. Əvvəla, 18-ci surənin 10-cu ayətində deyilir: “Xatırla ki, o zaman gənclər mağaraya sığınıb “Ey Rəbbimiz! Bizə öz dərgahından mərhəmət bəxş et və işimizə fərəh ver”- demişlər”. Ayətin məzmunundan belə qənaətə gəlmək olar ki, gənclər mağaraya toplaşaraq, ora sığınmaqda məqsədləri yatmaq yox, hər hansı bir fəal işlə məşğul olmaq olub. Ona görə də, Tanrıdan işlərinə fərəh vermək arzulamışdır.

16-cı ayədə deyilir: "Onların Allahdan başqa tapındıqları Tanrıları tərk edib getdiyi zaman, mağaraya çəkilin ki, Rəbbiniz sizə öz mərhəmətindən əta etsin və işinizdə sizin üçün fayda hazırlasın." Ayədən açıq-aydın görünür ki, mağaradakılara tövsiyyə verilir, Allahın mərhəməti istənilir, onlara Allahdan fayda hazırlanması arzu edilir.

17-ci ayədə deyilir: “Günəşin doğduğu zaman, onların mağaranın sağ tərəfinə meyl etdiyini, batdığı zaman isə, onları tərk edib sol tərəfə yönəldiyini, onların da mağaranın ortasında geniş bir yerdə olduqlarını görərdin.”

Bu ayədə mağaranın səmti və böyüklüyü çox aydın göstərilmişdir. Bu ayəyə əsaslanaraq, asanlıqla təsdiq etmək olar ki, əfsanələşmiş bu üç mağaradan (Efes, Tarsu və Naxçıvan) hansı 309 il dini fəallıq göstərmiş, Xızır və Musa kimi mürşidlər və bir çox müridlər yetirmişdir.

Surənin 25-ci ayəsində deyilir: “Onlar mağarada 309 il qaldılar”. Diqqət yetirsək görərik ki, ayədə “yatdılar” yox, “qaldılar” deyilir. Həm də mağarada olan gənclərin sayı göstərilmir. Deməli, “Qurani-Kərim”in ayələrinə istinad edərək, deyə bilərik ki, Əshabi-kəhf mağarası 309 il yatmaq yeri olmayıb, dövrünün məşhur dinini təbliğ edən ruhanilər yurdu olmuşdur və o zamanın bir çox kahinləri Əshabu-Kəhf mağarasında yaşamış və fəaliyyət göstərmişlər. Ancaq, tədricən əfsanələşərək, “yeddi yuxulayanlar” olmuşlar. Beləliklə, deyə bilərik ki, ilk sofi müdriklərimiz, həmin mağarada yatanlar yox, fəaliyyət göstərənlər olmuşlar

Türk xalq dastanlarının söylənti (mifik) qılıqları (obrazları,) toxunulmaz (cisimsiz) varlıqların (işığın) toxunulan (cisimli) varlıqlarla (su, torpaq) birliyindən (vəhdətindən ) “Varlığın-birliyi“ (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsindən yararlanmışdır. “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsi, “Oğuznamə”də, Öləng, Anahad söylətisində, “Tapdıq” nağılında bizim çağmızadək gəlib çıxmışdır.

 Yeri gəlmişkən, Qafqaz elləri, türklər, gürcülər və ermənilər, hər biri ayrılıqda, doğum ilahəsi olan Anahadı özlərinin ilk Tanrılarından biri hesab edirlər. Allahlar Allahı olan Anahadı, Misir məbədinin baş ilahəsi İzislə müqayisə etmək olar. Bəzi məlumatlara görə, Misirdə İzis məbədi kimi Güney (Cənubi) Azərbaycanda da Anahad məbədi olmuşdur. Öz zamanında həmin məbəddən ilahi və dünyəvi elmlərlə məşğul olan ruhanilər çıxmışdır. Böyük mütəfəkkir Pifaqor Dara dövründə əsir düşdükdə, bu ölkədəki Anahad tapınağından zəngin bilik aldığını yazır.

Bəzi ədəbiyyatların verdikləri bilgilərə görə, Pifaqor əsirlikdə olarkən, Vavilonada Zərdüşt ilə dəfələrlə görüşmüş və ondan ulduzlar haqqında zəngin bilik almışdır. Görünür bu sətirin yazarı yanlışlığa yol vermişdir. Tarixi bilgilərə görə, Zərdüşt Pifaqordan bir neçə yüz il (dolayısı ilə 300 il) öncə yaşamışdır. Belə olan halda, Pifaqor Zərdüştlə yox, Zərdüştlüyü ulaşdıran, yayan, onu yaşadan kahinlərlə görüşə və elmini zənginləşdirə bilərdi.

Doğum Allahı olan Anahadı araşdırmaçı alim, Hikmət Məmmədzadə, fars xalqının Tanrısı olduğunu zənn edir. Adından da anlaşılır ki, “Anahad” təmiz türk sözüdür. Bu gün Borçalıda “mamaça”lara “anahadıq” deyirlər. “Hadıq” sözü əski  türklərdə “həkim” anlamını verən söz kimi işlənmişdir. Bu söz “ana” və “hadıq” sözlərindən əmələ gəlmişdir, yəni hadıq ana (həkim ana) və tədricən dəyişərək “Anahad” olmuşdur. Türklər yaşayan bir çox  bölgələrdə Anahadıq və ya Anahad sözlərini yaşlı urukdan (nəsildən) tez-tez eşitmək olar. Aydın olmayan hansısa ilgidən, ən əski türk sözü olan Anahad, ədəbiyyata və bilim acununa (dünyasına) yanlış olaraq Anahid kimi düşmüşdür. Görünür, bilginlərimiz və aydınlarımız bu sözün ilkini ədəbiyyata gətirəndə, ya erməni, ya da gürcü qaynaqlarından alaraq, Anahid yazmışlar. Bununla da böyük yanlışlığa yol vermişlər Anahadığı  anahid eləməklə onu ermniləşdirmişlər. Bu gün əski türk anakı olan Anahadı bütün dünya bilginləri erməni ilahəsi Anahid anlkl kimi tanıyırlar

Türk xalqında yeddi və qırx sayları həmişə kutsal olmuşdur. Xızır İlyazın   da adı bir çox hallarda yeddi və qırx sayları ilə birlikdə çəkilir. Xızır İlyazın bilqaıslıq dönəmində odun, torpağın, suyun, havanın öz əyələri olmuşdur və onlar, ulu tanrıya (işıqlar işığına) bağlı olaraq, Varlığın birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsi çəmbərində davranmışlar. Yuxarıda sadalanan düşüncələrə arxalanaraq, belə gümana gələ bilərik ki, Xızır İlyaz tanrıdan türk ellərinə göndərilən bilqamıs (peyğəmbər) olmuşdur. O, öz panteist dini ehkamlarını, deyimlərlə (şifahi) elinə yaymışdır.

Biz dedik ki, Sofi  “müdrik” deməkdir. Elə isə, türk dünyasında ilk sofi kimə demək olar? Miflərlə dönəmimizədək yaşadılan ilk sofi Xızır İlyaza və “Qurani-Kərim”də adı çəkilən “Əshabi-Kəhf” mağarasında çalışan kimsələrə demək olar.

“Müdrik” sözünü ilk kərə “Bilqamıs” əsərinin yazarı işlətmişdir. O, yazır:

 

Divar bişmiş kərpicdən bərk hörülüb başa-baş,

Yeddi müdrikmi qoyub qalanın himinə daş?

Eramızdan öncə III-II miniillikdə yazılmış bu sözbitiyindən aydın olur ki, hələ çox əskilərdən qavramlı bilginlərə (müdriklərə) urvatla yanaşmışlar. Hətta qalaların özülündə də, bu müdriklər çalışmışlar. Tarixdən bilinir ki, keçmişdə elin, boyun,soyun, urukun, ölkəni qavramlı bilginlər (müdriklər) yönətmişlər. Tomris ana gərəkli işlərdə qavramlı bilginlərlə gənəşikli yığıncaqlar keçirmiş ölkəni qurultayla yönətmişdir.

Bəs bilim acununa aydın olan ilk türk sofisi (müdriki) kim olmuşdur? Yunan tarixçisi Plutarx, 7 qavramçının (müdrikin) yığıncaq törənindən (məclisindən) yazarkən, onların adlarını sadalayır. O yazır: “Yeddi müdrik Solon, Biait, Fales, Anaxarsis, Kleobul, Pittak, Xilon yığıncağa toplanır. Söhbət və dartışmalardan  sonra yemək-içmək süfrası açılır”.

Öz dönəminin sofosu adını daşıyan, böyük qavramçılar arasında onlarla dartışan qavramçı Anaxarsis kim idi? Yunan tarixçisi Heradot yazır: “Anaxarsis çox ölkələr gəzmiş və oralarda özünün əzəmətli qavramını göstərmişdir. Anaxarsis xaqan soylu İskitdir (türkdür İ.M.), ata yönündən İskit hökmdarı Qnurun oğlu, İdanfirsin dayısıdır”.

Efor Anaxarsisi qavramcı adlandırır. O deyir: “Anaxarsis öz əksiksiz görgüsü (əxlaqı), təmizliyi, ağlı ilə yeddi qavramçıdan (müdrikdən) biridir”.

  L.Diogen yazır: “Anaxarsis iskitdir, Qnurun oğludur, İskit hökmdarı Kadundin qardaşıdır. Ana tərəfdən isə ellindir. Ona görə də iki dil bilirdi. Anaxarsis bir dönəmdən sonra Skifiyaya (İskitlərin arasınaİ.M.) qayıdır, lakin onda yunanlara olan böyük “sevgiyə” görə kuşku (şübhə) altına alınır və  ovda öz qardaşının oxu ilə öldürülür. Ölərkən bu sözləri deyir: “Ağıl məni aparıb Elladaya qavramlar sırasına çıxardı, həsəd isə məni öz vətənim, ölkəmdə öldürdü”.

Göründüyü kimi, Anaxarsis, əslən oğuz (skit) türküdür. Yazılı qaynaqlara görə, Herodot türkləri Quz (Oğuz) adlandırmış, slavyanlar isə, İskit demişlər. Anaxarsisin adına gəldikdə isə, öz vətənində Anakar olmuşdur. Buradan o gümana gəlmək olar ki, Anakarın anası yunan qızı olduğu üçün, ola bilsin ki, doğrudan da oğlunun adını Anaxarsis qoymuşdur. Adlar, milliliyi heç vaxt kəsinləmir. Türklərin ilk tanrıçılıq adlarından demək olar ki tamam uzaqlaşmışlar. Gələn hər bir din özü ilə yeni adlar gətirdiAtəşpərəstlik vaxtı qoyulan adları, xristianlıqda yeniləndi, müsəlmanlıqda 80-90 % ərəbləşdi, Sovet beynəlmiləlçiliyində ruslaşdı və avropalaşdı. Ad dəyişə bilər, ancaq türkün irahı dəyişməz.

Tarixçilərin yazdıqlarına görə, Anaxarsisin 800 misralıq şeri olmuşdur. Fales, Solon, Ezon kimi sofoslarla, (müdriklərlə) dartışmalarda o, öz dərin  düşüncəsilə seçilmişdir. Plutarx yazır: “Hakimiyyəti və dövləti çox az adam idarə edə bildiyi halda, evi və onun ocağını hər bir kəs idarə edir - deyə, kişilərə müraciət etdim. Ezon buna güldü və “hər bir kəs” deyirsənsə, yəqin sən burada Anaxarsisi hesaba almırsan. Onun evi yoxdur. O, öz evsizliyi ilə də fəxr edir. Axı o, arabada yaşayır, necə deyərlər, öz təkərləri üstündə, günəş kimi gah bir, gah da o biri tərəfində gəzib dolaşır”. Burada Anaxarsis oxun hansı hədəfə tuşlandığını dərhal duyur, onun vətəndaşlıq hissi cuşa gəlir və Ezona belə bir qəti cavab verir: “Ona görə də  bu Tanrı ya yeganə azaddır, ya da Tanrılar sırasında ən azad olanıdır. O, öz qanunu ilə yaşayır. O, külli ixtiyar sahibidir və heç kəsə tabe deyildir. O, hökmranlıq edir və hakimiyyətini sürür. Sən bunu anlamazsan” deyir. Hər şeydən öncə bu sözlər, yetgin adamın dərin biliyinin olmasını kəsinləyir

Bu dartışmalı görüş onu kəsinləyir ki, Anaxarsis dərvişsayağı evsiz-eşiksiz, arabada, təkər üstündə, calayi-vətən gəzərək, öz biliyini ulaşdırır. O, kutsallığı var-dövlətdə, evdə yox, azadlıqda, azad düşüncədə görür. İnamla deyə bilərik ki, ilk türk sofi şairi, filosofu, Anaxarsis – Anakar olmuşdur.

  B.Adnan yazır: “Hekayələr Dədə Qorqud adında bir sənətçi tərəfindən toplanmışdır” (“Dədə Qorqud” jurnalı. 1993 № 1, səhifə 119-120).

   Bu dastanda Dədə Qorqudun həm Məhəmməd Peyğəmbəri gördüyündən, həm də onun Osman Qazinin nəslindən olduğundan danışılır. Bəzi tarixçilər Həsən padşahın məclisində Dədə Qorqudun qopuz çaldığını da yazırlar. Bu məlumatları nəzərə alsaq, onun  ən azı,  600 il yaşadığı güman edilə bilər.

Bütün Qorqudşünaslar Qorqud Dədənin 300-500 il yaşadığını yazırlar. Ancaq onu qeyd etmək lazımdır ki, ulu Tanrının canlı varlıqlar üçün qoyduğu bir qanun var, bütün canlı varlıqların doğumu ilə yetkinliyi arasında nə qədər müddət keçərsə, o canlı varlığın ömür müddəti həmin həddin on mislinə bərabərdir. İnsanın yetkin yaşı, ümumiyyətlə, on iki ilə on dörd arasında olduğu üçün, onun yaş müddəti ən çox yüz, yüz qırx arasında ola bilər. Bu qanundan kənara çıxmaq anomaliya sayılır. Bu baxımdan Dədə Qorqudun 300-500 il yaşaması, məntiqə uyğun gəlmir. Ola bilsin ki, xalq arasında müdrik söz sahibi olan bir soy kimi, Dədə Qorqud soyunda bir neçə şəxs yaşamışdır. Bu müdrik söz sahibi olan soy davamçıları, tarixdə uzun müddət yüksək nüfuz sahibi olmuşlar. Ona görə də, bu gün Dədə Qorqutun səsi, III əsrdən başlamış, XVI əsrədək davam etmişdir.  Onun türk dünyasının bir çox yerlərində qəbrinin olması və dövlət başçısı, patişahların vəziri , dərviş və ozan olması haqqında bir çox yazılı qaynaqların olması Dədə Qorqudun, eyni soydan bir neçə kimsələrin olmasını bir daha kəsinləyir. Biz isə Dədə-Qorqudun təsəvvüfi dünya görüşlərini araşdırmağa çalışacağıq. “Dədə-Qorqud” dastanında müqəddəs varlıq kimi işlənən Qorqud Dədəni təhlil etdikdə, görünür ki, Qor - cisimli varlıq (cisimli varlıq ona görə deyirik ki, burada ağac, odun bilavasitə iştirak edir), qut isə cisimsiz varlıqdır (can - ruh). Deməli, bu adda Tanrının hissəciyi, onun enerjisi yerləşmişdir. Qorqut adının özündə geniş təhlilə ehtiyacı olmadan, “Təsəvvüf” elminin “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsi yerləşmişdir. Bu fəlsəfəyə uyğun olaraq, Dədə Qorqud bəzən ozan, bəzən həkim, bəzən dərviş, bəzən xalqa yol göstərən, məsləhətlər verən bir ağsaqqal olur. “Dədə Qorqud”da olan Tanrı varlığını təsdiqləyən fəlsəfi çalarlardan birini yada salaq. Bay-börənin oğlu Bamsı Beyrək boyunda deyilir: “Banuçiçəyi Bamsı Beyrəyə almaq üçün, Dədə Qorqud elçiliyə gedir. Qızın qardaşı Dəli Qarçar ata minib, Qorqudu qovur və ona çatır. “Dəli Qarçar qılıncını əlinə aldı. Qolunu yuxarı qaldırıb hücum etdi. Dəli bəy Dədəni təpərlə vurmaq istədi. Dədə Qorqud dedi: “Vursan, əlin qurusun!”. Dəli Qarçarın əli yuxarıdan asılı qaldı”. Burada Dədə Qorqud sofilikdən də, dərvişlikdən də yuxarıda duraraq ulu Göy Tanrının, yerdəki Tanrılarından biri səviyyəsinə qalxır. Ölümsüz Tanrıların biri olur. Ən qədim təsəvvüf dünyagörüşü olan bu görüş, bizim dastanlarımızda hələ də yaşamaqdadır.

  Dədə Qorqudla bağlı bir fikri də aydınlaşdırmaq məqsədə uyğun olardı. Dədə Qorqud eposunda və eləcə də Qorqudşünasların yazılarında “iç oğuz” və “taş oğuz” sözlərinə rast gəlirik. Əgər söhbət iç oğuzdan gedirsə, onun qarşılığı “taş oğuz” yox, “tış oğuz” olmalıdır. Çünki “tış” sözü türk dilində işlədilir və mənası anlaşılandır. İç oğuz deyildiyi halda, taş oğuz sözünü işlətmək yerinə düşmür. Ola bilsin ki, bu söz, mətndə “ta”  (ط) hərfi ilə yazılmışdır. “Ta” səsi qalın olduğu üçün, türk sözlərinin mənasına uyğun olaraq, həm “ta”, həm də “tı” səslərinin işlədilməsi mümkündür. Ola bilsin ki, bu, səhv ərəb yazısının oxunması ilə meydana çıxmışdır və  məntiqlə “tış oğuz” oxunması daha uyğundur.   

Ümumiyyətlə öz tarixi ənənəsi, çox əsirlik tarixi, öz dini və ədəbiyyatı olan hər bir xalq başqa bir xalqla təmasda olduqda onun maddi və mənəvi mədəniyyətinin təsirinə məruz qalır. Keçmiş ənənələr və qədim dinlərlə yeniləri arasında şiddətli mübarizələr başlayır. Keçmişlə indi arasında orta bir səviyyə alınır. İki dinin bir növ birləşməsi yaranır. Gələcək din keçmişdən lazımi qaydada nə varsa götürür. Qədim tanrıçılığın peyğəmbəri yeni il bayramını e.ə. V əsrdə İran şahı Cəmşid götürmüş adını yeni gün (Novruz) bayramı elan etmişdir. İslamdan sonra Novruz bayramını iranlılar Əlinin taxta çıxma bayramı kimi elan etmişlər. Ona uyğun təbrik mahnısı da yaratmışlar. Mahnının farscadan tərcüməsi belədir.

            “Gəl ey bahar bizə səadət gətir.

              Gəl ey günəş qov bu qəmi, qüssəni,

              Gəl ey iranın sahibi Əli

              Çöllərimizin sahibəsi Şahrubanu

              Alçaldılmış xəlifələrin yası olan Novruz səhəri

              Əli al geyimlə taxta çıx.” (Türk eli jurnalı 2012 fevral N.2 s. 24)

Ədəbiyyatlarda odun müqəddəsliyini zərdüştlüklə əlaqələndirirlər. Ancaq Azərbaycan adət-ənənələrində olan buta rəmzi hər yerdə tək dilli verilir. Ancaq zərdüştlükdə od üç dilli verilir. Ona görə də demək olar ki, odun bir dilli olan buta  zərdüştlükdən əvvəl olan tanrıçılığın rəmzidir. Üç dilli alov isə zərdüştlüyün rəmzidir. Bundan başqa da Tanrıçılıqda göy rəng, mavi göyün rəngi müqəddəs sayılmış zərdüştlükdə isə ağ rəng müqəddəs sayılır.

  Din Tanrıdan gələn ideoloji, mənəvi saflıqdırsa, elm Tanrının sirlərini insanlara bəxş edən kəşfdir, yenilikdir. Həm din, həmdə elm insan cəmiyyətinin varlığını yaşatmaq üçün zəruri bir vasitədir.

Yunanlarda təsəvvüf

Başqa xalqlar kimi, yunan dini dünyagörüşünün və ilk yazılı ədəbiyyatının inkşafında da, yunan mifologiyasının böyük təsiri olmuşdur.

  Yunan mifologiyasında Poseydon, yağışın, suyun, bərəkətin və faciələrin hamisidir. Poseydonun arvadı Demetri, yerin, dünyanın anasıdır. Onlar birlikdə, kainatın varlıqlarını o cümlədən insanları yaradır. Yunan mifologiyasında Allah, ilk insanı odla torpağın vəhdətindən yaratmışdır.

  Zefs, kainatın bütün xoşbəxtliklərində və faciələrində iştirak edir. O, yer  üzündəki bütün insanları məhv edib, yeni, daha mükəmməl insan yaratmaq istədikdə, Prometey ona qarşı çıxır. Prometey, insanlara ağılı və odu verir, oddan istifadə yollarını öyrədir, insanları zəhmətə alışdırır.

  Esxlin “Prometey” poemasında Prometey deyir: “Mən insanlara ağıl verdim, düşünməyi fikirləşməyi öyrətdim. Yeraltı mağaralardan, günəşli yer üstünə çıxartdım. Danışmağı, saymağı, at qoşmağı, araba, gəmi qayırmağı öyrətdim.” Göründüyü kimi, yunan mifologiyasında da, Allah insanlar arasında yaşayır, insanlara kömək edir, onlara bilik və mədəniyyət öyrədir, bəzən də uzaq göylərdən insanlara məsləhət göndərir. Insanların xoşbəxtliyi üçün Allahlar arasında mübarizə gedir Zevs, Prometeyi qayalıqlarda çarmıxa çəkir, qartallar gündüzlər onu didir, qaraciyərini yeyib öldürür, gecələr isə o yenidən dirilir. Yunan mifologiyasında da, insanların ölümsüzlük arzusu həmişə olmuşdur. Ona görə də Prometey kimi qəhramanlar ölmür. Herakl ölümsüzlük almasını axtarır. Askilep ölən insanları diriltməyə çalışır, amma, heç biri arzusuna çata bilmir. Çünki, bu yol Tanrının qədər yoludur və zəruridir. Yunanlarda da tədricən təkAllahlığa inam genişlənməyə  başlayır və bunda xüsusilə Misir inanclarının böyük təsiri olur.

Misirin böyük düşünürü və kahini olan Hermes e ö V yüzillikdən yunan mifoloqiyasında tanrı düzəyinə (səviyyəsinə) qaldırılır. Yunan mifində deyilir ki, adamlar öləndən sonra ruhlarını Hermes Toh, Hades deyilən yerə yığacaq, orada ruhlar sorğuya tutulacaq, suçsuzlarla suçlular ayrılacaq, suçsuzlar gözəl dünyada ömür sürəcək, suçlularda zülmət içində yaşayacaqlar.                  

Misir qaynaqlarına görə 48, yunan qaynaqlarına görə 42 cild olanHermesin əsərlərinin yunancaya çevrilməsi (tərcüməsi) və bundan sonra təsəvvüf dünyagörüşlərinin geniş yayılması, Yunanıstanda bir çox mütəsəvvüflərin yaranmasına zəmin olur. (Ona misirlilər Hermes, yunanlar Ermis, islam aləmində isə İdris deyirlər). İdris əleyhissalama otuz səhifəlik dininin təbliği üçün kitab enib. İdris əleyhissalam göydə Tanrının sifətini, onun bir çox möcüzələrini görür və sonra Tanrının icazəsi ilə cənnətdə qalıb, dərziliklə məşğul olur.

Yunan fəlsəfəsinin banisi hesab edilən Fales, (e.ə. 625-547) kainatın yaranmasında dörd ünsürün (od, torpaq, su, hava) vəhdət halında iştirak etməsində, suyun əsas rol oynadığını deyir. Bununla da o, yunan elmində “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinin əsasını qoyur.

Falesin “bütün şeylər Allahla doludur” deməsi, Allahın dünya varlıqları ilə birlikdə var olmalarını təsdiqləyən bir önəmli fikirdir. Bu dünya görüşündə, o, kainatın yaradıcısı olan Allahın yerdəki varlıqlarla vəhdətinin olması, fikrini irəli sürür. Falesdən öncə Allahın varlığını söyləyən mütəfəkkirlər çox olmuşlar, ancaq onlar Allahı insan sifətli təsvir etmişlər. Fales, ilk dəfə Allahın mücərrəd, gözə görünməz bir varlıq olduğunu və onun maddi aləmlə vəhdətdə olduğunu söyləmişdir. Bu dünyagörüşü də, “Vəhədəti-Vücud” fəlsəfəsindən qaynaqlanan ideyadır.

  Anaksimandr (e.ə. 610-540 ) “Təbiət haqqında” əsərində, təbiəti təhlil edərək, yazır: “Kainatın ilk başlanğıcı tədricən istilik (od) və soyuğun (su) vəhdətindən yaranmışdır”. İstilik və soyuğun vəhdəti nəzəriyyəsi də “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinin təzahürüdür. O, tarixdə ilk dəfə olaraq təkamül ideyasını irəli sürür. İnsan digər canlı varlıqlar kimi, tədricən balıqdan yaranmışdır deyir.

Anaksimen (e.ə. 588-521) deyir: “Dörd ünsürün (od, su, torpaq, hava) vəhdətində ilkin olaraq hava yaranmışdır. Sıxılma nəticəsində bulud, su, torpaq və od yaranmışdır ki, bunların da vəhdəti kainatı yaratmışdır.

Yunan filosofu Stratonun öyrənci olan Aristarxus (e.ö. IV-əsr) Astonomiyaya böyük armağanlar vermişdir. Günəşin, Yerin, Ayın ilkinliklərini öyrənməyə çalışmış, Günəşin yerdən 18kərə, Yerim Aydan 3 kərə böyük olduğunu demişdir. Aralarındakı uzunluq yolunu öyrənmişdir. Yerin günəş ətrafında fırlandığını demişdir. (A.Əlizadə “Antiq fəlsəfə tarixi” Bakı 2016 s.151)  Heraklit (e. ö  IV-əsr) Aristarxusun dünyagörüşünü dəstəkləmiş,dahada gəlişdirmişdir. Evrəndə yerin tək olmadığını, bir çox ulduzların yerə oxşar olduqlarını demişdir (A. Əlizadə kitabı s. 202)

Yunan filosofları, Pifaqorun və Əflatunun (Platon) əsərlərindən aydın olur ki, onlara Hermesin böyük təsiri olmuşdur. Pifaqor yunan tarixində təsəvvüf elminin yaradıcısı sayılır. Onun baxışına görə, cəmiyyətin inkişafında ağıl başlıca rol oynamışdır. İnsan öz ağlı sayəsində heyvanlardan ayrılmış və odu ram etmişdir. Odun möcüzəsi sayəsində insan böyük nailiyyət qazanmışdır. Pifaqorun bu düşüncələrində deyilir ki, Prometey, odu Qafqazdan oğurlayaraq, yunanlara çatdırmışdır. Qafqazın, xüsusilə də Azərbaycanın lap qədimlərdən odlar yurdu olması fikri, bir daha bu mifdə öz təsdiqini tapmışdır.

Pifaqora görə, ümumi həqiqət olmur, qavramadan asılı olaraq, həqiqətlər də dəyişdirilə bilir. O, deyir: Bir varlıq və ya əşya haqda bir-birinin əksi olan hallar mövcuddur. Onların heç biri tam həqiqəti göstərə bilməz. “Eyni yemək birinə acı, digərinə isə şirin dad verə bilər”. Eramızdan əvvəl V əsrdə “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinin müdafiəçisi olan bir çox müdriklər (sofilər) yarandı. Ona görə də, həmin dövr, yunan tarixinin qızıl əsri adlandırılır. Müdriklərin (sofilərin) ideya mərkəzində əsasən hüquq, siyasət, insani mənlik və natiqlik məsələlərinin sübutu və onun müdafiəsi dururdu. Zamanın ünlü müdriklərindən Pifaqor, Antifon və Alkidament, demokratik inkişaf pillələrinin yüksəlməsinə qiymətli töhvələr vermişlər. Yunan müdrikləri (sofiləri) deyir: “Biliyin və ədalətin daşıyıcıları tək müdriklər (sofilər) yox, hər bir adi adam da ola bilər. Alkidament deyir: “Ulu Tanrı hamını azad yaratdı, təbiət də heç kimi qul etmədi”. Bu sözü yunan müdrikləri (sofiləri), ədalət naminə bir şüar kimi işlətməklə bərabər, Tanrı ilə təbiətin vəhdətinin mövcudluğunu qəbul edirlər. Burada “nəfsinə qalib gələn azad insan, Tanrı dərgahına yüksələ bilər” ideyası özünü təsdiqləyir.

Yunan cəmiyyətində əxlaq və hüquq normalarını müdafiə edənlərə sofilər (müdriklər) demişlər və onlar yüksək nüfuz sahibi olmuşlar.Sokratın, Əflatunun və Ərəstunun daima hörmətlə yad etdikləri Pifaqor (Pisaqor) təxminən e.ə. 584-cü ildə Sisamda anadan olmuşdur. İlk təhsilini zamanın böyük müdriki (sofosu) Hermadomusdan almışdır. Sisam hökmdarı Polikartın misir faraonu Amazisə yazdığı bir tövsiyə məktubunu Misirə aparmış və Misirdə də qalmışdır. Misirdə Memfisdəki İzis məbədgahına girmək üçün böyük sınaqdan üzüağ çıxmış və məbədgaha daxil olaraq 22 il orada elm öyrənmişdir. Böyük rahib Sonçisin ruhani başçılığı zamanında elmini tamamlamışdı. Elmin bir çox növünü, o cümlədən riyaziyyatı mükəmməl öyrənmişdir. Bu zaman Misiri tutan İran hökmdarı, Keykavus bir çox rahiblərlə birlikdə, Pifaqoru da əsir alıb Babilə aparmışdır. Babil o zaman Kəldanilərin, Musəvilərin, Zərdüştilərin bilik mərkəzi idi. (İ.Dyakonov babillilərlə midyalıları bir xalq sayır. (İşDyakonov “İstoriya Midii” M-L.1956 st.276-78). Pifaqor bu əsirlikdən yararlanaraq, elmini daha da dərinləşdirdi, gəldaniliyi və zərdüştlüyü də öyrəndi. Babil məbədlərində öyrədilən dünya elmlərinə, o cümlədən ulduz elminə yiyələndi və 12 il əsirlikdə qaldı. Nəhayət, 34 illik ayrılıqdan sonra Sisama qayıtdı. O, bu zaman köhnə ustadlarını elm sahəsində qat-qat ötüb keçmişdi. Pifaqor İtaliyanın Krotona şəhərində yurd salaraq, özünün təriqətini yaratdı. Onun təriqət yoluna hər kəs, istər kişi, istərsə də qadın, gələ bilərdi. Onun nüfuzu getdikcə yüksəldi və təriqəti o dərəcədə genişləndi ki, dövlət içində dövlət səviyyəsinə qalxdı. Təriqətin qəbul şərtləri ağırlaşdı və arzu edənlərdən hər kəs qəbul ola bilmirdi. Bununla da, zəngin təbəqələrdən olanlarda düşmənçilik hissi yaranırdı. Belə ki, bir gün Silon adlı zəngin bir əslzadənin göstərişi ilə xalq, təlim, dərs mərkəzi olan məbədi yandırdı. Məbəddə olan müridlərdən bir çoxu da  yandı. Bu hadisə, miladdan öncə 500-cü ildə oldu (qeyd etmək lazımdır ki, Silon sınağa dözə bilməyib, qaçanlardan idi). Pifaqor Misir sınaqlarından təcrübələndiyi üçün, onun qayda-qanunlarını yaxşı bilirdi. Ona görə də, onun təriqətinə gələnləri sınaqdan keçirirdi. Pifaqorun düşüncəsinə görə, Allah Adəmi yaradanda onu özünə oxşatmışsa, o vaxt Tanrıda da diadlıq (ikili-erkək-dişi) olmuşdur. Elə ona görə də, Adəmdə də erkək-dişilik olduğu üçün, Həvva onun bədənindən ayrılmışdır. Bundan əlavə, Pifaqor Allahı təbiətdən ayrı görmür. Allahın zatında da triadın olduğunu deyir. O deyir: “Kainatın yaranmasında triad (üçlük - təbiət aləmi, heyvanlar aləmi və ilahi varlıq aləmi) qüvvələrinin birliyi əsas rol oynayaraq, tək mərkəzdən idarə edilir. Göründüyü kimi, Pifaqorun dünyagörüşündə “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsi, özünü daha aydın göstərir. Ruhi varlıqla, maddi varlıq kainatda birləşmiş halda fəaliyyət göstərir.

Aristotelin (Ərəstunun) qeydlərindən aydın olur ki, Pifaqor astronomiyanı öz müridilərinə (tələbələrinə) şifahi halda, yazısız öyrədirdi. O, dövrünün qatı dindarlarından cəza alacağından ehtiyat edirdi. Dindarlar onu çoxAllahlılığı qəbul etdiyinə görə qınayırdılar. Pifaqor isə, təkAllahlığı qəbul edir, ancaq  onu təbiətdən ayrı görmürdü. O, Allahı “Vəhdəti-Vücud” həddində görür, təbiət elmləri ilə, ilahi elmin sıx vəhdətini təbliğ edir, nəticədə də  pifaqorçuların sayı sürətlə artırdı. İrşad təriqətinin sürətlə yayılmasını görən qatı dindarlar, yüksək zadəgan təbəqəsi ilə birləşərək, e.ə. 504-cü ildə onu öldürdülər. Pifaqorçular bütün Yunanıstana səpələnərək, onun İrşad təriqətinin təlimini təbliğ edirdilər  ki, bu da ancaq “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsi çərçivəsində olurdu. Bu, tövhidçilərin ideyalarına uyğun gəlmədiyi üçün, Pifaqorçuları daima təqib edir, yeri gəldikdə, onları öldürürdülər. İrşad təliminə görə, insanın xarici görünüşünə və üzünün cizgilərinə, eləcə də gülməyinə görə, onların daxili mənəviyyatlarını təyin etmək mümkündür. Pifaqor deyir: “İnsanlıqdan uzaq, xain adam özünü nə qədər gülərüzlü göstərsə də, o heç bir vaxt gözəlləşməyəcək”. Pifaqorun bu dahiyanə fikrini bu gün, genetika elmi dəstəkləməkdədir. İnsan hüceyrəsində yerləşən genetik 23 cüt xromosom Tanrı tərəfindən insana bəxş edilən ilahi bir möhürdür, damğadır və o, heç zaman dəyişmir.

Yunan fəlsəfəsi, kainatın varlığının ilkinliyini, müxtəlif ilkin varlıqlardan yaranmasında görür. Belə ki, Tales (thales) varlıqların ilki su, Anaksimen  hava, Heraklit günəşdir deyir. Pifaqor isə, bunların hamısını inkar edərək, hər şeyin başlanğıcını sayda (rəqəmdə) görür. O, bütün əşyaların başlanğıc və çıxış yerinin say olduğunu demiş və bir çox fərziyyələrlə onun isbatına nail olmuşdur. Onun müridləri də bu ideyanı davam etdirmişlər.

Sokrat (e.ə. 469-399). Təsəvvüf tarixində Sokrat, əxlaq fəlsəfəsinin qurucusu sayılır. Hər şeyin dəlil yolunu ağılda görən Sokrat, əxlaqı da ağlın məhsulu sayır. O, hər şeydən öncə, öz nəfsini cilovlamaq bacarığını öyrədir və “özünü bil”, “özünü dərk et” kəlməsini hikmətin ilki kimi qəbul edir. Ədaləti Tanrının tanınmasının ilki sayır. Sokrat, kamil insanı ədaləti və düzgünlýyü qoruyanlar arasında axtarır. O, çətin anlarda gözünə kəslərin göründüyünü, səó eşitdiyini, ona gözüîmə聺dਖ਼ köməolər oldu脟unu deyiࡲ. Tələbələri Sokratın eşitdiyi səsi, ilahi varlıq kimi qəbul etmişlər (qeyd etmək lazımdır ki, psixikası pozulmuş ruhi xəstələrin söhbətlərində halsunasiyaların, yəni qeybdən görmələrin və eşitmələrin olması danılmazdır.)

Sokratın fəlsəfəsinə görə, insan kainatın mərkəzidir. Allah nə yaratmışsa, hamısını insan üçün yaratmışdır. O, ruhda ağlın varlığını, ağılda isə məfkurənin olduğunu görür. Pifaqorun davamçısı kimi, Sokrat da, İrşad təriqətini müridlər arasında təbliğ edir. Bu təbliğat nəticəsində, zadəganlar tərəfindən Sokrata qarşı hücumlar başlayır. Sokratı ölkə qanunlarına tabesizlikdə, dinsizlikdə, inqilabçılıqda ittiham edirlər və məhkəmə onun edamına qərar verir. Tələbələri onu zindandan qaçırmağa çalışsalar da, Sokrat buna öz razılığını vermir. Edam günü, tələbələrlə görüş zamanı, cəllad əlində zəhər kasası ona yaxınlaşır. Sokrat ayağa qalxaraq, zəhəri onun əlindən alaraq, məharətlə içir və son nəfəsinədək müridləri ilə vidalaşır. Bu faciə e.ə. 399-cu ilin mayında olmuşdur.

Platon (Əflatun) - e.ə. 429-cu ildə Afinada (Atina) anadan olmuşdur. Afinada ədəbiyyatdan, riyaziyyatdan, musiqidən və s. dərs almışdır. Heraklitin və Pifaqorun əsərlərini oxumuş, Sokratın ən hörmətli tələbəsi, bir müddət sonra isə dostu olmuşdur. Bu dostluqdan səkkiz il sonra, Sokrat Afinanın Areopaps (Areopage) məhkəməsinin qərarı ilə etam olunmuşdur. Bu`hadisədən sonra, Əflatun vətəni Afinanı tərk edir. Məşhur filosoflardal Oklit və Hermuqsen ilə görüşür. Misirə gedir, üç il orada qalır, oradan da Finykiyaya keçir və zərdüştlük f≙lsəfəsini, keldanilərdən ulduz elmini öyrənir. Sonra yenidən İtaliyaya gedib, pifaqorçulardan İrşad təlimini və ədəb elmini öyrənir. Oradan Sirakuzaya gedir. Hökmdar Denis ilə dostlaşır. Çox keçmədən, hökmdar onun siyasi görüşlərindən qorxaraq, qətlinə fərman verir. Ancaq, yeznəsi Dionun köməyi ilə ölüm hökmü ləğv olunur və müharibə əsiri adı ilə Spartanın elçilərinə satılır. Əflatunun zadəgan dostlarından biri, onu böyük miqdarda pulla satın alır və azad edir. Əflatun yenidən Afinaya qayıdır. Afina Akademiyasının gimnaziyasında fəlsəfədən 聤ərs dem͙yə ɢaşlayır və 80 ɹaşında e.ə. 349-cu ildə vəfat edir.

E.ə. ɉV əsrdə yunan fəlsəfɹsi iki əqidəyə qulluq edirdi: 1) “Eleya” filosoflarının görüşləri;†2) “Təbiətçilər” (yoniya). Eleya filosoflࡡrı, həm varlığın birliyini, həm də hərəkətin yoxluğunu iddia edirdilər. Təbiətçilər isə, əşyanın bir haldan başqa hala keçməsini qəbul edirdilər. Əflatun da təbiətçilərin mövqeyini müdafiə edirdi. O, “Sofist” (sofilik) adlı əsərində “Eleya” filosoflarına qarşı çıxış edirdi. Əflatun deyir: “Ruhun arabası ağıldır, ağıl beynin məhsuludur” və, kainatın bütün fəaliyyətləri Allahın əsəridir. İnsan da Allahın əsəridir. İnsanın bütün fəaliyyətlərini düzənləyən ağıldır. Əflatun elmə 46 sanballı əsər qoyub getmişdir. Onlardan “Sofist” (sofilik), yaxud “Vücud” (varlıq) əsərində “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinin geniş təhlili verilmişdir.

Aristotel (Ərəstun) e.ə. (384-322-ci illər) Stakir şəhərində anadan olmuşdur. 17 yaşında Əflatunun mühazirələrini dinləmişdir. Əflatun onu ən yaxşı tələbəsi hesab etmiş, ona məktəbinin “döyünən qəlbi” demişdir. Ərəstunun fəlsəfəsində “Vəhdəti-Vücud”a meylə elmi toplum halında rast gəlinməsə də, əsərlərində pərakəndə halda bu fəlsəfəni təsdiq edən bir çox fikirlər mövcuddur. Ərəstun Sokratın “Müdriklik və ədalətlilik insanlarda anadangəlmədir” fikrinə qarşı çıxaraq deyir: “Müdriklik və ədalətlilik elmin, dinin və ulularımızın yaratdığı qanunların öyrənilməsi sayəsində yaranır”. Ərəstun Sokratın müdriklik və ədalətlilik haqqındakı fikrinə qarşı çıxmır. O, Sokratın yarımçıq olan fikrini tamamlayır. Sokrat, müdriklik və ədalətliliyin Tanrıdan gəldiyini hesab etdiyi halda, Ərəstun ədalətlilik və müdrikliliyi Tanrı qüvvəsi ilə elmi biliklərin vəhdətində görür. Ərəstuna görə ruh 3 növə bölünür:

Bitkilər ruhu: Artıma və qidalanmaya xidmət edir.

Heyvani ruh: Hərəkətin növlərinə xidmət edir.

 Ağlı ruh ikilidir – 1) ruhun təfəkkür hissəsi; 2) ruhun hissiyat hissəsi.

Ruhun təfəkkür hissəsi ölməzdir, əbədidir, insan öləndən sonra, o öz yurduna qayıdır. Ruhun hissiyyat hissəsi isə, adam öləndən sonra parçalanıb yox olur. O, əbədi ruhun beyində təfəkkürü yaratdığını düşünməklə, xaliq ilə xalqın vəhdətini qəbul edir. Bu ideyanın özü də “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsidir.

Aristotel canlı varlıqların ilk başlanğıcı, cansız varlıqlardan yarandığını söyləmişdir. Aristotelə görə, bütün kainat bütöv bir vəhdət halında olan varlıqdır. Vəhdət halında varlıqlar bir-birini yaşadır və yaşayırlar. O deyir: “Bütün canlı varlıqlar pillə-pillə inkşaf edərək, təbiət nərdivanı kimi yüksəlir, yaxşıya, kamilliyə doğru inkşaf edir.” O, duyğu və düşüncə mərkəzinin ürəkdə olduğunu deyir. Aristotel məktəbinin bu ideyası, XVIII əsrə qədər əsas ideya kimi elmdə yaşamışdır. Aristotel, Platonun əksinə olaraq, ilahi varlıqlar çərçivəsində maddi varlıqları qəbul edir. O,  əsərlərində açıqladığı və təhlil etdiyi ideyaları, bütünlüklə Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsi daxilində bir sofi filosof kimi izah edir.

Bir çox antik yunan filosofları ruh tanrı dənəciyi olduğu üçün torpaqdan yaranmış gövdəyə tabe ola bilməz deyirlər. Onların düşüncələrinə görə ruh duyöular vasitəsilə tanınır. Gövdə ruha tabedir deyirlər. (A.Əlizadə “Antik fəlsəfə tarixi” Bakı 2016.s. 261). 

                        Dinlərdə təsəvvüf

Zərdüştlükdə təsəvvüf: Bir çox tarixi bilgilərə görə, “Avesta” ilahi kitabının yazarı (müəllifi) Zərdüşt e.ö. VIII-VII əsrlərdə yaşamışdır. Ancaq taricçi yazar Fı Qurbansoy yunan tarixçilərinin verdikləri qaynaqlara arxalanaraq, Zərdüştün 6480 il öncədə yaşamış bir tarixi kimsə olduğunu deyir. Təbərinin bildirdiyi bilgiyə görə Zərdüştün atasının adı Pourişəspdir. O, Üzeyir peyğəmbərin öyrənci olmuş, ondan ilahi bilgilər almışdır. (F. Qurbansoy “Azərbaycana göndərilən peyğəmbərlər” Bakı 2017.s.49)

Bir çox tarixçi araşdırmaçı biginlər (F. İ. Qarkovenko), Zərdüştü mifik qılıq (obraz) kimi alımlayırlar. Ancaq bir çox tarixçi yazarlar (F. Qurbansoy) da Zərdüştü tarixi kimsə sayır və Xivədə Zərdüştün Avesta muzeyinin olduğunu deyirlər. (F. Qurbansoy.”Azərbaycana göndərilən peyğəmbərlər” Bakı 2017.s. 41).        

Zərdüşt təkallahlılıq ideyasını yürütməsinə baxmayaraq, “Avesta”da ardıcıl göstərilən dualizm ideyaları onun təbliğatında, iki əzəli başlanğıcın, xeyir və şərin qarşılıqlı savaşında dayanan bir ideyadır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Zərdüşt bir tarixi şəxsiyyət kimi, tarixçilər tərəfindən qəbul edilmişdir. Lakin zaman keçdikcə,  o da bir çoxları kimi, mifik obraza çevrilmişdir. Onu da inkar etmək olmaz ki “Avesta”da yer alan miflər və əfsanələr Zərdüştdən öncə, xalq arasında ağızlarda yaşamış, Zərdüşt isə onları toplayaraq, ilahi kitaba salmışdır.

  Bəzi tarixi məlumatlara görə, şərqdə Zərdüştlükdən öncə, kökünü Brahma təlimindən alan Zərvanilik (Zorvani) adlı din yayılmışdır. Zərvani “zər” (zoro) sözündən olub, Hind-ariya dillərində “dörd ünsür” mənasını daşıyır. İşıq (od), bu dörd ünsürün ən başlıcası və fəal bir hissəsi olduğu üçün, insanlar işığa, oda və onun mənbəyi olan günəşə böyük Tanrı kimi tapınmış, qalan üç ünsürü isə kiçik Tanrılar saymışlar. Sasanilər dövründə Zərvanilik, bidət (küfr) təlimi kimi qadağan edilmiş və  o, öz yerini Zərdüştlüyə vermişdir.

  Zərvanilik dini dünyagörüşü, dünyanı sonsuz zaman içində görür. Dünyanın başlanğıcının vahid bir mənbədən yarandığını, Hürmüzdün və Əhrimanın (əkiz oğulları) ulu babası mücərrəd olan tale Allahının var olduğunu qəbul edir.   

“Avesta”nın müəllifi, Zərvanilikdən istifadə etmiş və  əsasən günəşə  sitaiş etmişdir. Hər iki dünyagörüşünü öz adında əbədiləşdirmiş, zər və sitaro (ulduz) tərkiblərindən yaranmış “Zərdüşt” təxəllüsünü  götürmüşdür. Tarixi məlumatlara görə, Zərdüşt 10 il uca dağ mağarasında zikr etdikdən sonra, kamilliyə çatmış və ulu Tanrıdan  ona vəhy alma səadəti nəsib olmuşdur. O, insanlara müraciətində deyir: “Eşidin, mən şimşəkdən yaranan canam, buluddan düşən ağır damlayam, bu şimşəyin özü isə kamil insandır”.

Zərdüştə görə, kamil insanlar, Göy Tanrının yaratdığı şimşək, su vasitəsilə yerə enir və kamilliyi (yetkinliyi) təbliğ edir. O, üzünü günəşə tutub deyir: “Sən düz on il sərasər, bu dağdakı mağarada işığını məndən əsirgəmədin. Ulu bürcüm, xeyir-dua ver mənə, sənin şəfəqlərinin zərrələrini aləmə yayım”.

Zərdüşt günəşə hansı inamla baxırsa, torpağa da o inamla baxır. “Avesta”da xeyir və şər qüvvələrin mübarizəsi yer üzərində gedir. “Zərdüşt belə dedi” fəslində yazılıb: “Zərdüşt xalqa müraciət edərək, deyir: mən sizə and verirəm, mənim qardaşlarım, yerə sadiq qalın və sizə yerin üzərindən kənarda ümidlər barədə danışanlara inanmayın! Onlar zəhər verənlərdir. Onlar bunu bilsələr də, bilməsələr də, onlar ölməkdə olanlar və özləri artıq zəhərlənmiş olanlar həyata nifrət edirlər, onlardan artıq torpaq da yorulmuşdur. Qoy onlar yox olsunlar.” Göründüyü kimi, Zərdüştlükdə əsas diqqət real aləmə verilir. Insan fəal olmağa çağırılır. Günəşlə torpağın vəhdətində insan, əsas bağ hesab edilir. Bu da “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsidir.

Avestanın III fəslində Hürmüz (Tanrı), günəş şüalarının içində yerə enir, Zərdüştlə görüşür, onunla söhbət edir. Ona öyüd-nəsihət verir. Tanrı deyir: “Ey canlı insan, hansı torpaq yer üzündə ən bərəkətli varlıq hesab olunur?” Hürmüz (Tanrı) özü də cavab verir: “Doğrudan da, ey Zərdüşt, harada daha çox taxıl, ot, bitki və yeyilən meyvə becərilir, harada quru torpaq suvarılır, harada xırda və iri buynuzlu mal-qara yetişdirilir, o torpaq bərəkətlidir”.

  Zərdüştlükdə adamın rolu fəal varlıq kimi ön plana çəkilir. Maddi aləmlə xəyal dünyası üz-üzə durur, son halda real aləm qalib gəlir. Mənəvi varlıq olan həqiqət, xeyirxah fikir, doğru söz, xeyir əməl qalib gəlir. Adam özünə güvənir, şər qüvvələri öz əməyi ilə məğlub edir.

“Avesta”da torpaq da Zərdüştlə söhbət edir. O deyir: “Ey insan, nə qədər ki məni becərmirsən, həqiqətən də sən əbədi olaraq yad qapılarda dilənəcəksən”.

Tanrı da, torpaq da insana nəsihət verir, onu halal zəhmətlə yaşamağa çağırır. Burada da təsəvvüfün “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsi tam aydınlığı ilə görünür.

Zərdüşt, insanları əmin-amanlığa, təmizliyə, aralarındakı kin və ədavətin götürülməsinə çağırır. O insanlara müraciət edərək deyir: “Siz soxulcandan insana dönəli, nə qədər sellər-sular axıb, amma gör içinizdəki qurd xislətindən qurtula bilməmisiniz. Bir vaxtlar siz meymun idiniz, indinin özündə də insan təbiətində meymunluğunuz hər bir meymunu mat qoyur. Mən sizi kamilliyə (yetkinliyə) çağırıram. Kamil insan Kürreyi-ərzin mənasıdır”.

Zərdüştün bu baxışında qeyd olunan ideyalarda, təbiətin təkamül yolu ilə inkişafının ilk rüşeymləri görünür. Bu baxışın özü, təsəvvüf baxışları ilə üst-üstə düşür. Zərdüşt deyir: “Mən o adamları sevirəm ki, onlar dünyaya kor gəlib, kor getmirlər. Az da olsa ruhlarını kamilləşdirə bilirlər”. Bu cümlədən aydın görünür ki, Zərdüşt insan fəallığına böyük qiymət verir.

“Avesta”ya görə, kainat Ulu Hürmüzün iradəsi ilə daima nizamlanır və tənzimlənir. Kainat hər on iki ildən bir, yeni ilahi lahiyə üzrə formalaşır.

Zərdüştlükdə xeyir və şərin, doğru və yalanın, yaxşı və pisin qarşı-qarşıya qoyulmasında, insanın fəal iştirak etməsini “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinin ilk qığılcımı hesab etmək olar. Zərdüştlük dini dünyagörüşündə, qarşı-qarşıya qoyulan maddi aləmlə, mənəvi (ruhi) aləm arasında, xeyirlə şər arasında olan mübarizədə adamın xeyirxah fikri, xeyirxah əməli və sozü həlledici rol oynayır. “Avesta”da insan zikr, dua, ibadət yolu ilə yox, maddi aləmdə olan həyat tərzi ilə, halal zəhmətlə, torpağı sevməklə, onu becərməklə, mal-qara yetişdirməklə və s. şər qüvələrə qalib gəlir ki, bu da tam aydınlığı ilə “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsidir.

“Avesta”da olan təsəvvüf ideyaları, “Bhaqavata-Gita” ilə də uyğunluq təşkil edir. Onların eyni mənbədən qaynaqlandığı aydın görünür. Hər ikisinin dünyabaxışları görünməz enerjidən qaynaqlanır. Hər ikisndə də Tanrı, lazım gəldikdə, insanların arasına enir, onlarla söhbət edir, düzgünlüyü, təmizliyi, halal zəhmətə alışmağı, insanların insanlığa olan xidmətlərini, bəşəriyyətə olan ilahi eşqi  yaxındır, həm də iştirak edən obrazlar bir-birinə bənzəyir.

Bir çox adlar ya bir-birinə uyğundur, ya da eynidir. “Avesta”da – Arta, “Bhaqavata-Gita”da – Arça, Arçuna, “Avesta”da – Mintra, “Bhaqavata-Gita”da – Mahamintra, “ Avesta”da – Bohman, “Bhaqavata-Gita”da – Bahuşpava və s.

“Avesta”da Tanrı, insanları kamilləşdirmək üçün kamil insan axtarır və o, Zərdüştü seçir. Göründüyü kimi, təbiətin canlanması, torpağın bərəkətliliyi, bilavasitə Tanrı ilə insanın vəhdəti sayəsində yaranır. Tanrının nuru, Zərdüştdə təcəlli tapır. Bu hal “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsi içərisində yaranır.

Zərdüştlikdə Hürmüzə tapınmaq 5 kaha (yola) ayrılır. Bu tapınmaq dinin önəmli yolu sayılır. 1. Havangah- Dan (səhər) tezdən günortaya, kölgənin ən kiçik şağınadək. 2.Panitvingah- Günortadan kölgənin həmin adam boyuna, saat 15-ədək. 3. Üzəringah-Saat 15-dən günbatanadək. 4. Ayvusrutrimgah- Gün batandan gecə yarısınadək. 5. Uşahingah- Gecəyarısından danadək. Sonra Zərdüştliyin bu 5 gahını Məhəmməd peyğəmbər islamada özgütləmişdir.

Zərdüştlükdə ölənlərin ruhları ölümün dördüncü günü Hürmüzün yanında olur. Ruhları Hürmüz sapğuya (sorğuya) tutur. Suçsuz irahlar Sinvat (sirat) körpüsündən keçib azadlıq dünyasına gedirlər.Suçlular körpüdən keçə bilmirlər. Şər dünyasına düşüb əbədi orada qalırlar.

Son olaraq demək olar ki, “Avesta” “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsindən geniş istifadə etmiş və bütün dini olaylarının gedişində ondan qaynaqlanmışdır.

Yəhudilikdə təsəvvüf:TəkAllahlıq haqqında ilk mükəmməl kitab sahibi, Musa (ə.s.) olmuşdur. TəkAllahlılıq təbliği ilə bərabər, Tövratın bəzi kitablarında təsəvvüfün “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsi ilə səsləşən yazılara rast gəlmək olur. Musa (ə.s.) İsrail övladlarını Misirdən çıxartdıqdan sonra, onlara uzun bir xütbə oxumuşdur. Buna qulaq asan israillilərdən biri,  Musadan (ə.s.) soruşur: “Ya Musa, ən bilikli kimdir?”

Musa (ə.s.) “mənəm”- deyə cavab vermişdir. Dərhal Allah tərəfindən səs gəlir ki, sən bilmədiyin elmi bilən bir qulum var, qulumun adı Xızırdır və onun elmi “Lədun” elmidir.       

  Xızırı tapmaq və ondan “Lədun” elmini öyrənmək üçün Musa əleyhissəllam qohumu Yuşa ilə onu axtarmağa yola düşür və onu tapır. Lədun elmini öyrənmək üçün uzun müddət ona şəyird (mürid) olur. Bu biliyə yiyələndikdən sonra, İsrailə qayıdaraq, tayfasına peyğəmbərlik edir. (Lədun elmi, ilahi varlığı maddi varlıqlar içərisində axtaran bir elmdir).    

  “Qurani-Kərim”in “Taha” surəsində (10-cu ayə) deyilir: “O zaman (Musa) bir od görüb ailəsinə belə demişdi: Siz durun, mənim gözümə bir od sataşdı. Bəlkə ondan sizə bir köz gətirim, yaxud odun yanında bir bələdçi tapdım”.

  11-ci ayə: “Odun yanına yetişdikdə belə bir nida gəldi, “Ya Musa!”.

  12-ci ayə: “ Mən, həqiqətən, sənin Rəbbinəm!”.

  14-cü ayə: “Mən, həqiqətən, Allaham! Məndən başqa heç bir Tanrı yoxdur. Mənə ibadət et!”.

  22-ci ayə: “Əlini qoltuğunun altına qoy ki, əlin başqa bir möcüzə olaraq, eyibsiz-qüsursuz ağappaq çıxsın”. Əl-Qəsəs surəsinin 29, 30, 32-ci ayələrində də eyni hadisə təkrarlanır, yalnız, fərq ondanır ki, 30-cu ayədə od yox, ağac dilə gəlib danışır.

Ayələrdən göründüyü kimi, Musa (ə.s.) Misirə qayıdan zaman, yolda gecələmiş, uzaqda bir od görmüş, odu götürmək üçün oraya getmişdir. Yanan od, Musaya “Mən Allaham, mənə ibadət et!” – deyə müraciət etmiş və həmin anda da möcüzə baş vermiş, qoltuğundakı əlinin ağardığını görmüşdür. Bu ayələrə əsaslanan bəzi mütəsəvvüflər, Allahın od sifətində Musa (ə.s.) ilə söhbət etdiyini söyləyirlər. Ancaq hadisədə tək od iştirak etmir. Burada təsəvvüf elminin əsası olan müqəddəs varlıq od və torpaq vəhdət halında çıxış edir. “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsi iştirak edir. Əl-Əraf (7) surəsi, 143-cü ayə: “Musa təyin etdiyimiz vaxtda gəldikdə Rəbbi onunla danışdı - “Ey Rəbbim, üzünü mənə göstər, sənə baxım” – dedi. Allah “Sən məni əsla görə bilməzsən, lakin dağa bax”. Musanın Allahı görmək istəyinə cavab olaraq Allah, öz əksini dağa salmış və dağ darmadağın olaraq yox olmuş, Musa (ə.s.) isə özündən gedərək bir müddət huşsuz qalmışdı”.

  Bu ayədə, hind Brahmanın dediyi kimi, Allah enerji sifətində özünü göstərmiş və dağı məhv etmişdir. Musa (ə.s.) Tur dağında qırx gün çilədə olmuş, yəni, qırx gün zikr etmişdir. Bir çox mütəsəvvüflər peyğəmbərlərin, mütəssəvüflərin və dərvişlərin zikr adətlərinin Musa əleyhissalamdan qaldığını yazırlar. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, xalq deyimlərində, rəvayətlərdə Xızır İlyazın dağ mağaralarında qırxları ilə birlikdə çilə (zikr) etməsi haqda rəvayətlər hələ də yaşayır. Tövratın və Quranın yazdıqlarına əsaslanaraq demək olar ki, Xızır İlyaz Musanın (ə.s.) müəllimi (mürşidi) olmuşdur. O halda deyə bilərik ki, zikr (çilə) adəti Musaya da Xızır İlyazdan keçmişdir. Tövrat kitablarında təsəvvüf elmindən danışan kitablar “Sefirot” və “Zahar”dır. “Sefirot” İbrahimdən (ə.s.) bəhs edən bir əsərdir. Onun məzmunundan çıxan nəticə budur ki, “bütün ruhlar və cisimlər, mələklər və cəmaatlar, anlaşılması qəbul olunmayan varlıqların həm başlanğıcı, həm də sonu olan görünməz birliyin zatından dərəcələrlə (tədricən) çıxmışlar”. Burada söhbət, birdən yox, birlikdən gedir. Varlıqların birliyindən (vəhdətindən) danışılır ki, bu da “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsidir. Burada 10 sefirotdan (havadan, sudan, oddan, torpaqdan, dörd cəhətdən və iki qütbdən) yaranan ruhun və Tanrının varlığından danışılır. Bu kitaba görə, kainat Allahın kəlamının surət və ifadəsidir. Kəlam isə, hərflərdən meydana gəlmişdir və hərflərin sayı ibrani əlifbasında 22-dir. Deməli, hürufilik təriqətinin banisi Musa (ə.s.) olmuşdur. Sefirotlardan söhbət edən zaman, iki sefirot: ağıl və hikmət ilahi varlığın əsası kimi hesab edilir. Hikmət, başlanğıc kimi birinci, ağıl isə qəbuledici kimi ikinci hesab edilir.

Tövrat, hikməti ona görə birinci qəbul edir ki, kainatın bütün sirlərini hikmət kimi qəbul edib, onların açılmazlığını düşünür. Ağıl bu gün kainatın bir çox hikmət sayılan sirlərini özünün elmi kəşfləri ilə açmış və açmaqdadır. Bu açılan hikmət sirlərinin arxasında, yenə də mərkəzdən idarə olunma ideyası durur.

Bu gün, elmi kəşflərin sayəsində açılan bir çox sirlərin varlığını, “Sefirot”da deyildiyi kimi, tamamilə hikmətin ixtiyarına verməyimiz səhv olardı. Çünki hikmət iki əsas varlığı özündə birləşdirir:

İrşad hikmətləri

Varlıqda olan hikmətlər.

Ağıl, İrşad hikmətləri çözə bilmədiyi halda, varlıqda olan hikmətləri çözməyə (kəşf etməyə) qadirdir.

“Zahar”da insanın mənəvi varlıqlarının tərbiyəsindən, ağıldan, hikmətdən, ədalətdən, gözəllikdən və sair tərbiyə yollarından danışılır. Oradakı bu söhbətlər, təsəvvüfdə olan kamillik yollarına, kamil insan yetişdirmə məqamlarına uyğun gəlir. Kitab, Allahı məkan və zamanın bütün çevrələrində bildirməyi, istədiyi vaxt bir çox sifətlərini insanlara göstərməyi təbliğ edir. Bu məqamlar da təsəvvüf elminin məqamları ilə həmahəng səslənir. “Zahar”ın ruh və insana aid yerləri ən önəmlisidir. Tanrının yaratdıqları arasında insan ən mükəmməl əsərdir. İnsan bütün ilahi sifətlərə sahibdir.

“Zahar”da da ruh üç qismə bölünür. Birinci, danışan ruh, (neşama) ağıl və düşüncənin sahibidir. İkinci, insani ruh, (revah) hiss və əxlaqa sahibdir. Üçüncü, heyvani ruh, nəfsdə olan hissiyata sahibdir. Tövratda olan bu qisimlər, təsəvvüfdə olan izafi ruha (qüdsi ruha), heyvani ruha və insani ruha uyğun gəlir.

 

Xristianlıqda təsəvvüf: Bizim Eradan əvvəl, Romada bir çox dinlər öz varlığını qoruyub saxlayırdı. Xristianlıq dini, yahudilikdən qidalanan yeni bir din kimi  yaranmağa başladı.  Yahudilikdən xristianlığın üstün cəhəti ondan ibarət idi ki, ona inam gətirənin, başqa dinə keçməsi qadağan idi. İmperator Konstantinin (306-332) hökmranlığı zamanında, xristian dini genişlənərək, rəsmi din elan edildi. Xristian Papazları, Yunan rahiblərini təqib edir, bəzən də öldürürdülər. Zamanının ən böyük elm ocağı olan İsgəndəriyyə Akedemiyasını xristianlar 529-cu ildə bağladılar. Eyni zamanda  dünyanın ən böyük kitabxanası olan İsgəndəriyyə kitabxanasını da yandırdılar. Beləliklə də, xristianlığın çiçəklənməsi ilə yanaşı, yunan mədəniyyəti tənəzzülə uğradı. Romada bütün hökm və qanunlar xristian keşişlərinin ixtiyarına keçdi. 

Xiristianlığın təlim və təbliğinə nəzər yetirdikdə, bu din, yahudiliyin davamı kimi başa düşülür. Yahudilik mühitində doğulan və xiristianlığın bünövrəsini qoyan Peyğəmbər İsa (ə.s) və onun həvariləri, yeni din təbliğatı ilə əlaqədar, uzun müddət yahudi kahinləri tərəfindən daima təqib olunmuşlar. Bu çətinliklərə baxmayaraq, xristian sektaları genişlənməyə və artmağa başlamışdır. Ən nəhayət, IV əsrdə böyük Konstantin tərəfindən xiristianlıq, dövlət dini elan edilmişdir.      

Xristianlığa qədər istər Buddizmdə, istərsə də Yəhudilikdə Təsəvvüf fəlsəfəsini müdafiə və təbliğ edən bir çox mənbələr mövcud olmuşdur və yeri gəldikcə, hər birində qeyd olunmuşdur. Xristianlıqda isə bu ideya, daha qabarıq olaraq, “İncil”in bir çox fəsillərində özünü büruzə verməkdədir. Fikrimizin təsdiqi üçün “İncil”ə müraciət edək:

Matta - Fəsil 1, Maddə 18. “İsa Məsihin doğulması belə oldu: Anası Məryəm Yusifə nişanlanmış olduğu halda, nikah kəsilmədən (qızlıq itmədən) müqəddəs ruhdan hamilə qaldığı aşkar oldu”.

Matta - Fəsil 3, Maddə 17. “Və budur göylərdən bir səs dedi: bu mənim sevimli oğlumdur. Ondan çox məmnunam”.

Matta - Fəsil 5, Maddə 48. “Beləliklə, Səmavi Atanız kamil olduğu kimi, siz də kamil olun”.

Yəhyanın birinci məktubunda (Fəsil 4, Maddə 15) deyilir: “İsa Allahın oğludur, Allah onda o, Allahda yaşayır”.

Həvari Pavelin Filippinlərə məktubunda (fəsil 2, maddə 11) deyilir: “Və ata Allahın izzəti üçün hər dil etiraf etsin ki, İsa Məsih Rəbbidir”. Yəni “Allahdır” və s

Ümumiyyətlə, “İncil”də otuzdan çox maddə var ki, onlar “Vəhdəti-Vücud” ideyasının məhsuludur. Xristian filosofu S.Paul deyir: “Mən yaşayıram, amma məndə yaşayan mən, İsadır”.

İndidə Qurana müraciət edək. Quran həmişə İsaya hörmətlə yanaşır. Onun peyğəmbərliyini tanıyır. Ancaq onun Allahın oğlu olmasını inkar edərək ona müraciətdə “Allah yanında İsa da Adəm kimidir” (3/59) “O ancaq nemət (peyğəmbərlik) verdiyimiz və İsrail oğullarına örnək etdyimiz bir bəndədir” deyir.  İsa (ə)nın ölümü haqqında da İncillə Quranın görüşləri fərqlidir. İncilin “Matta”     f-27 m-35-də “əsgərlər çarmıxa çəkdilər və püşk ataraq paltarını aralarında böldülər. O zaman İsa ilə birlikdə biri sağda biri solda iki quldurda çarmıxa çəkildi”. Bu qeydlərdən çox aydın görünür ki, İsa (ə) çarmıxa çəkilmişdir.

Quranda deyilir: “Onlar İsanı nə öldürdülər, nədə çarmıxa çəkdilər. Onlarda yalnız belə təsəvvür yarandı. Onlar ancaq zənnə qapıldılar.” (4/157) Quran ayətindən də aydın olur ki, İsa (ə) öldürülməmişdir. Quranda deyilir: “Ya İsa həqiqətən mən sənin ömrünü tamam edib öz dərgahıma qaldırdım.” (3/55) Qurana görə Tanrı İsanı öz yanına qaldırmışdır. İndi də İncildə və Quranda olan bilgiləri ağlımızın hökmünə uyğun təhlil edək. Vacibül-Vücut fəlsəfəsinə görə Allah hər şeyə qadirdir. O nə istəsə oda olar. Bu fəlsəfəyə görə Allah insana uşaq verə bilər. Yəni Allahın nəfəsi ilə Məryəmdən İsa doğula bilər. Vəhdəti-Vücut fəlsəfəsinə görə isə Allah bütün kainatın yaradıcısı, kainatdan uca və böyük bir təsəvvürə gətirilməyən bir genişlikdə olan nurdur. Nur hər bir varlığa özünün daimilik damğası olan zərrəciyini dünya varlıqlarına vermişdir. O cümlədən insana da insanın yaranma yollarını dəqiqləyərək artıq çoxdan vermişdir. Belə olan halda, Allahın  insanla canlı əlaqəsi mümkün deyildir. Demək İsanın Allah oğlu olması əfsanədir. Vacibül-Vücutçular İsanın Allah oğlu olmasını möcüzə kimi qəbul edərək, müasir elmin kəşf etdiyi “partenoz” (mayalanmadan yaranma) qanunu əsasında doğulma kimi izah edirlər. Bu səbəbdəndə İsa Məsihin doğulmasını ilahi möcüzə kimi qəbul edirlər. Ancaq elm isbat etmişdir ki, partenogez qanunu yalnız tək hüceyrəlilərə aiddir. Çox hüceyrəlilər bu qanuna tabe deyillər. Bir çoxhüceyrəli qanun kimi insanda bu qanuna tabe ola bilməz.    

“Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinin əsasında cisimsiz varlıqla, cisimli varlığın vəhdətinin olmasıdır. Başqa sözlə, görünməz varlıqla, görünən varlığın vəhdətidir. Elə isə, Məsihin doğulmasına nəzər salaq. Torpağın məhsulu olan Məryəmlə, görünməz varlıq olan Tanrının vəhdətindən doğulan İsa Məsih, həm görünən insan Məryəmin oğludur, həm də görünməz ruhun, Tanrının oğludur. Deməli, İsa hər iki varlığın vəhdətidir. Yəni “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinin məhsuludur. Canlı insan, Tanrının oğludur. Təsəvvüf elmi bu fəlsəfəni qəbul edir və daima onu müdafiə edir. Beləliklə, bu fəlsəfə, İsa Məsihi Allah oğlu kimi tanıyır. Ona görə də mütəsəvvüflər İsa Məsihini “Ruhullah, kəlimətillah” kimi qəbul edirlər. Bu yuxarıdakı qeydlərə əsaslanan böyük mütəsəvvüf Şeyx Əkbər Muhiddin bin Ərəbi, İsa Məsihini “Hatəmul-Evliya” adlandırır.

“İncil”də bu qədər təsəvvüfü müdafiə və təbliğ edən maddələrə baxmayaraq, xristian (İsavi) alimləri, xristianlıq dini ilə xristian təsəvvüfünün (mistikasının) bir-biri ilə qarışdırılmasının qəti əleyhinədirlər. Elə bu səbəblərdən də, xristianlığın ilk vaxtlarından xristian dindarları xristian mütəsəvvüflərini (mistikləri) şiddətli təqib etmişlər və vaxtaşırı bəzilərini ya edam etmişlər, ya da odda yandırmışlar.

Yalnız onu qeyd etmək lazımdır ki, orta əsrlərdə inkivizisiya zamanı, dualist din adamlarının və mistiklərin edamlarından başqa, cadugərlik və şər ruh (qara ruh) gəzdirənlər adı ilə 8 mindən artıq qız və qadın odda yandırılmış ya da asılmışlar.

Xristianlıqda təsəvvüf dünyagörüşü ilk öncə Denisin əsərlərində görünür. Bu şəxs, ilk havarilərdən olan Pavlosun əli ilə xristianlığı qəbul etmiş və Afina (Atina) yepiskopluğuna keçmişdir. O, əsərlərində təsəvvüf baxışlarını geniş izah edərək, onu Mistisizm (susmaq, ağız və gözünü qapamaq mənasını verir) adlandırmışdır. Denis, əsərində ruhun, duyğular aləmini tərk edərək, özünü unutmaqla haqqa qovuşmanın mümkün ola biləcəyini demişdir. Xristianlığın ilk vaxtlarından başlamış, bir çox xristian mütəsəvvüfləri tərəfindən Mistisizmə aid kitablar yazılmış, lakin bununla birlikdə, xristian Papalığı tərəfindən də bir çox mistik əsərlər odda yandırılmışdır. Bu gün, xristian aləmində olan bir çox cərəyanlar içərisində, təsəvvüf dünyagörüşünü yaşadan cərəyan, Mistisizmdir. O, heç nə ilə, heç bir dünyagörüşü və fəlsəfi baxışı ilə sofizmdən fərqlənmir. Papalıq tərəfindən güclü təqiblərə baxmayaraq, XVII əsrdə yenidən Mistisizm təbliğatçıları və mistik fəlsəfi görüş yenidən canlandı. Almaniyalı Yakob Bohmen Mistisizmə aid sanballı əsər yazdı. Bohmenə görə, bədəndə ruh necə yerləşmişsə, Allah da aləmdə elə yerləşmişdir. Sən Allahda yaşayırsan, Allah da səndə yaşayır. Əgər sən təmizlənmişsənsə, arınmışsansa, sən Allaha dönmüşsən. Bəşər mövcudluğunda iştirak edən dörd varlığın (işıq, hava, su, torpaq) hamısı Allahdır. Ulduzlara, yerə, göyə baxdığın vaxt sən Allahı görürsən. Allah, təbiət varlıqlarının hamısının içində gizli, örtülü yaşayır, demişdir. Bohmen Mistisizm baxışı ilə bütün müasirlərindən qabağa getmişdir. Ancaq o da bəzi yanlışlığa yol vermişdir. O hər şeyə, ən böyük evrənə də, ən kiçik damla olan iraha da allahdır deyir. Bohmenin düşüncəsinin əksinə olaraq hər şey Allahdadır demək daha düzgündür, çenke Allahdan geniş böyüklüyü olan varlıq yoxdur.   Bohmenin bu kiçik yanlışlığı onun böyüklüyünə kölgə salmır. Bu gün onun bir çox davamçıları yaşamaqdadır.

Pnoret (1646) Mistisizmə aid, 30-dan artıq əsər yazmışdır. Xristian aləmində bu gün, Mistisizm bir qədər zəifləsə də, onun tərəfdarlarına, ideya təbliğatçılarına  yenə də rast gəlmək olur. Mistisizm cərəyanında, təbliğ olunan anlayışlar mahiyyət etibarilə, bütün dinlərdə təxminən üst-üstə düşür. Fərqləri yalnız mistiklərin mənəvi həyatları və apardıqları təbliğatların yozulmasındadır. Mistisizmin əsas ideyası, insan əxlaqını yüksəltməyə və mənəviyyatını təmizləməyə xidmət edir. Hər bir mistik sistemin, bir sıra əxlaqi dəyərləri mövcuddur. Məsələn, “Nəfsin paklığı bütün mistik ideyaların əsas şərtidir”.

Təsəvvüf ideyalarını təbliğ edən təriqətlərdən biri də, Massonçuluqdur. Massonçular təriqətinin ilk mərkəzi Yerusəlimdə yaranmışdır. Rəvayətə görə, Massonlar Çar Solomonun (Süleyman peyğəmbərin) məbədini tapmışlar. Məbəddəki xəzinədən istifadə edərək, tezliklə xristian dünyasında böyük nüfuz sahibi olmuşlar.

Massonçular, qədim dini dünyagörüşü olan Misir ilahəsi Ozirisin ölüb-dirilməsini qəbul edirlər. Oziris ehkamlarında olan sınaqlara uyğun, özlərinin qardaşlıq cəmiyyətinə qəbul etdikləri yeni təriqət üzvlərini də böyük sınaqdan keçirirlər. Sınaqdan üzüağ çıxanlar, qardaşlıq cəmiyyətinin sıralarına qatılırlar.

Xristianlığın Qərbə - Avropaya yayılması ilə əlaqədər, Massonçuluq təriqəti də Avropaya yayılırdı. Massonların təmiz zəhmətlə yaşamaq şüarına əsasən, onlar hər hansı bir zəhmətlə məşğul olurdular. Buna uyğun olaraq,  ən çox bənnaçılıqla məşğul olduqları üçün “Qardaşlıq cəmiyyəti” ilə yanaşı, “Azad bənnaçılar” cəmiyyəti də yaratmışlar. “Azad bənnaçılar” cəmiyyəti, əsasən kilsələr tikməklə məşğul olmuşdur. Bu gün, XVII əsrə qədər Avropada tikilən bir çox kilsələrin əksəriyyətində, massonçuların izlərini görmək olur. Kilsə xadimləri, onları həmişə dinsiz, Allahsız hesab edirlər. Ancaq onlar, Allahı inkar etmirlər. Tanrını ilahi varlıq kimi qəbul edərək, ona sitayiş edirlər, bununla belə, kilsə ehkamını tanımırlar. Masson təriqətinə görə, hər bir massonun daxilində İsa Məsihin ruhu məskən salmışdır. Onların ideyasına görə, İsa Məsihin dinini təbliğ edən ən düzgün təriqət Massonçuluq təriqətidir.

Masson təriqətinin əsas ana xətti, ruhun təmizliyini qorumaq üçün, maddi və mənəvi saflığı qorumaq, doğrunu, düzlüyü, ədaləti müdafiə etməkdir. Yalana, pisliyə, şərə qarşı mübarizə aparmaq, İsa Məsih kimi, insanların günahlarının təmizlənməsi üçün, özlərini Allah yolunda qurban verməyə hazır olmaqdır.

Massonçularla kilsə xadimləri arasında həmişə ideloji mübarizə yaşanmışdır. Kilsə xadimləri massonçuları şeytana xidmət etməkdə günahlandıraraq, yeri gəldikdə, onları cəzalandırmışlar. XVII əsrdə massonçuların xalq arasında nüfuzlarının yüksəlməsini görən kilsə xadimləri, onları bədənlərində şeytan gəzdirən bir varlıq kimi kütləvi surətdə edam etmişlər. Jiordano Bruno, Molyen və bir çoxları inkvizisiyaçılar tərəfindən tonqalda yandırılmışlar. J. Brunonun suçu onda olmuşdur ki, o Yer yumrudur, Oxu ətrafında və Günəşin başına fırlanır demişdir.

Təqib və ölümlərə baxmayaraq, Masson təriqəti geniş yayılmış, İngiltərədən Amerikaya keçmişdir. Massonçular Amerikada özlərini azadlıq carçısı saymışlar. Amerikanın ilk prezidenti Corc Vaşinqton Massonçu olmuşdur. İlk dövlət quruluşunda, Massonçular fəal iştirak etmişlər, ilk senatorlardan bir çoxu massonçular olmuşlar. Masson təliminə görə, bəşər övladı, ancaq öz ağlına və biliyinə arxalanmalıdır. Bilik, insana Allahı dərk etməyi öyrədir. XIX əsrdən yenidən kilsə xadimləri Massonçulara qarşı aktivləşmiş, onları dinin düşməni elan etmiş və  dövlət idarəçiliyindən uzaqlaşdırmağa nail olmuşlar.

          İslamda təsəvvüf: İslam dünyası sürətlə genişləndikcə, hökmlərin və qanunların icrası da genişlənməyə başladı. Həzrət Osman tərəfindən Quran-Kərim tərtib olunduqdan sonra, islam qanunları Quranın hökmü əsasında işləməyə başladı. İslamiyyətin ilk illərindən, 200 il ərzində Peyğəmbər həzrətlərinin kəlamından və hədislərindən istifadə etmək qadağan olunmuşdur.  Bunu da onunla əlaqələndirirdilər ki, dini hökmün Qurani-Kərim və hədisi-şərif ilə birlikdə verilməsi, qanunlarda qarışıqlıq yarada bilər. Ancaq, islam imperyası böyüdükcə, Quranın ayələri ilə tənzimləmək çətinlikləri yarandı. Bu cətinlikləri ardan qaldırmaq üçün, Peyğəmbərin hədisi-şərifinə ehtiyac duyuldu və ondan istifadə edilməyə başlandı. Xüsusi ilə də İslam dünyasının mədəniyyəti xəlifə Harun ər-Rəşidin (763-809) zamanında yüksəlməyə başladı. O Yunan elminə və mədəniyyətinə yiyələnmək üçün qərbə adamlar göndərib, qiymətli əsərləri seçərək ərəb dilinə tərcümə etdirdi. Yunan mədəniyyəti İslam mədəniyyəti ilə qarışdıqdan sonra tədricən dində bir çox təriqətlilik yaranmağa başladı. Yeni yaranan məshəb və təriqətlər, Qurani-Kərimlə bərabər, hədisi-şərifdən də istifadə etməyə başladılar. Geniş islam dünyası ərazisində bir çox təriqətlər yarandı, onlardan ən geniş yayılanlardan və islam qanun-qaydalarında geniş işlənən təriqətlərdən bir neçəsinin haqqında qısa məlumat verək: 1. Cəbərilik 2.Sifətlik 3 Qədərilik 4.Sofilik

Cəbərilik: Cəbərilik dini fəlsəfi təlim, VII əsrin sonu, XIII əsrin əvvəllərindən yaranmağa başlamışdır. Cəbərilik dini təlimi, Allahı tanıdığı və onu qəbul etdiyi halda, onun atributlarını tanımır. Onlar Quranın vəhy vasitəsi ilə Məhəmməd peyğəmbərə endiyini qəbul etdiyi halda, onun Məhəmmədin (s.a.s) əsəri olduğunu təsdiq edirlər. Hədisləri isə, sonralar yardılmış böyük vəlilərin və övliyaların əsəri hesab edirlər. Cəbərilərin əqidəsinə görə, insanlar, gördükləri işləri yalnız Allahın təsiri altında görür, yəni, bütün kainatı idarə edən Allah, insanı da idarə edir. Onlar Allahın sifətlərini tanımamaqla, sifətlik təriqətinə qarşı çıxırlar. Onların əqidəsində Allah, elə bir qüvvətli varlıqdır ki, onun heç bir sifəti yoxdur. Göründüyü kimi, Cəbərilik, insan fəaliyyətini heçə endirir onu bir robot səviyyəsinə salır. Cəbərilik cərəyanının başcılarından biri olan Cəhm ibn Səhvvan Səmərqəndi, o zamanın islam ideologlarına qarşı çıxdığına görə, 745-ci ildə dinsizlikdə suçlanaraq, öldürülmüşdür.

Sifətlik: Sifətlik dini fəlsəfi təlimi, Qurana və hədislərə əsaslanaraq, Allahın bütün sifətlərini, atributlarını tanıyır, onları qəbul edir. Sifətlik, Allahın hər şeyə qadir olduğunu, onun bir çox sifətlərinin olduğunu, Onun bir cisim kimi var olduğunu,  həddinin və sonunun olduğunu deyir. Sifətlik təlimində, Quranın Allahın kəlamı olduğunu, insan tərəfindən yaradılmadığını, onun işarələri də, hərfləri də, sözləri də Allahdan olduğunu, əzəli və qədimi olduğunu deyir.

Qədərilik:  İslamın ilk dövrlərində insanın alın yazısı onun qədərini, taleyini özündə əks etdirir deyə təbliğ edənlərə, Qədərilər deyilmişdir. Qədərilərin dini təliminə görə, Allah hər şeyə qadirdir. Qədərilər, insanda iradə azadlığının olmasını da qəbul edirdilər. XIII əsrdə Qədərilərin təlimini mötəzililər daha da genişləndirdilər. Ərəbcədə mötəzillilər “kənar durmaq” mənasını verən sözdən götürülmüşdür. Mötəzililərin təriqət başında Həsən əl-Bəsri (642-728) durmuş və bir çox müridlər yetişdirmişdir. Onlardan Vasil ibn Əta və Əmr ibn Übeyd mötəzilik məktəbinin banilərindən sayılırlar. Mötəzililər, Allahın təkliyini və onun mənəvi varlıq olduğunu təbliğ edirlər. Qurani-Kərimi dini təriqətlərin mənbəyi hesab edirlər və eyni zamanda onu sonradan yaradılmış Məhəmməd (ə.s.ə)in əsəri olduğunu qəbul edirlər. Mötəzililər hədis və rəvayətlərə kor-koranə riyayət olunmasını rədd edirlər. Xəlifə Məmun (813-833) mötəzilik dini təlimi, ən mükəmməl ilahi din hesab edərək, ilahiyyat sistemi kimi, dövlət dini elan etmişdir. Bu vaxt mötəzililər özlərinin ehkamlar sistemini yaratmışlar. Ancaq bu dini təlim, çox uzun ömürlü olmadı. Xəlifə Əl-Mütəvəkkilin (847-861) dövründə mötəzililik yenidən küfr elan edildi, təbliğatçıları cəzalandırıldı. Islamiyyətin sürətlə imperiya halına gəlməsi ilə əlaqədər, genişlənən müsəlman ölkəsində dini dünyagörüşlər və  təriqətlər artdı. Ancaq, bu yaranan təriqətlərin heç birində, təsəvvüfdə olduğu kimi Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsi özünü göstərmədi. Yuxarıda adı çəkilən Cəbərilik, Sifətlik, Qədərilik  dini təriqətlərdə də Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsi görünmür. Bəziləri maddi aləmdən tamamilə təcrid olunaraq, mənəvi aləmi, ilahi varlığı qəbul edir, bəziləri isə ilahi varlıqları kor-koranə tanımağı inkar edirlər. Ona görə də, onların mürşidlərinə sofi deyilmir. Çünki onlar sofilik məqamına yüksələ bilmirlər.

  “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsi, tam varlığı ilə özünü daima sofilik təriqətində göstərir və yaşadır.Təsəvvüf elmi, insanlıq qədər qədim olsa da, o, başqa dinlərə nisbətən islamiyyətdə geniş yayılaraq, ilahi elm kimi yetkinləşmişdir. İslam dini ədəbiyyatlarında qeyd edilir ki, islamiyyətin II əsrinin ikinci yarısına qədər, sofi sözünə rast gəlinmir. Ancaq, dini ədəbiyyatlardan o da məlumdur ki, hələ gənc yaşlarından Məhəmməd əleyhissalam Hira dağına gedər, orada Hira mağarasında bir həftə, bəzən də bir ay zikr edərmiş. Rəvayətə görə, Məhəmməd (s.ə.) zikr zamanı İbrahimin (ə.s.) dini təriqətinin əsasları üzrə ibadətlə məşğul olarmış. İbadət zamanı Hira mağarasında ona Peyğəmbərlik (nəbilik) verilmişdir.

  Məhəmməd (ə.s.) ilk dəfə Səfa dağında moizə oxumuş, islam dinini aşkar etmişdir. Onun çağırışına ilk səs verənlərə, onunla həmfikir olanlara “Səfa qardaşlığı” deyilmişdir. Bu moizədən sonra Səfa qardaşları hər cümə məclis qurub Məhəmmədin (ə.s.) moizəsini dinləmişlər. Bu məclis əhlinə “Əhli Səfa” da deyilir. Səfa məclisinin əsas məqsədi və ideyası “Özünü dərk et, onda sən Allahı dərk etmiş olarsan!” idi. Tanrını dərk edən bu qardaşlar, sözün əsl mənasında, sofilikdə olan ideyaları dərk etmiş və onu dindarlar arasında yaymağa çalışmışlar. Səfa qardaşlıq məclisi, tədricən genişlənərək, “Peyğəmbərin əshabları” adlandılar. Onlar peyğəmbərə yaxınlıq sıralarına görə, doqquz dərəcəyə ayrıldılar. Bu baxımdan cənnətlə müjdələnən birinci təbəqəli on kişi bütün əshabdan üstün sayıldılar. O cümlədən ilk dörd xəlifə, yəni Əbu Bəkr, Ömər, Osman və Əli həzrətləri bu onluğa daxildilər. İkinci dərəcə, Həzrəti Ömərin islam olmasından sonra müsəlmanlığı qəbul edənlər olmuşlar. Üçüncü və dördüncü təbəqələri, ilk öncə biat (biət-şəxsi hökmranlığı tanıma, ona itaət etmə) edən ənsar təşkil edir. Beşinci təbəqə, hicrətdə rəsulullaha Kubada yetişən mühacirlər, altıncı təbəqə, bədr savaşında olan muhacirlər və ənsarlar, yedinci təbəqə, bədr savaşı ilə hüdeybiyə səfəri arasında hicrət edənlər, səkkizinci təbəqə, səcəreyi Ridvan (xoşnutluq ağacı) altında ibadət edən əshabdan, doqquzuncu təbəqə, hüdeybiyə anlaşmasından sonra gələn mühacirlər təşkil etmişdir.

 Ancaq, Səfa qardaşlıq məclisi ilə sofilik təriqətinin heç bir əlaqəsi yoxdur. Səfa qardaşları məclisi, islamın ilk günlərində yarandığı halda, sofilik təriqəti islamdan 200 il sonra yaranmağa başlamışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Məhəmməd (ə.s.) da dini təbliğata bir təriqət başçısı kimi başlamışdır. Elə ona görə də, haqlı olaraq Suhraverdi deyir: “Qurani-Kərimdə deyilən “mükarrabun (Allaha yaxın olanlar) elə islamın ilk sofiləridir. Onlara edilən işarədir”.   

İslamın ilk vaxtlarından, Abbasi xəlifəsi zamanı, yüzlərlə tərcüməçilər sanskritcədən, suryanıcadan, yunancadan, farscadan öz dövrünün elmi əsərlərini ərəbcəyə çevirmiş və ünlü əcnəbi sənətkarlarının Ərəbistana axınına şərait yaratmışlar. Tərcümə zamanı, ərəb dilində olmayan bəzi sözləri olduğu kimi saxlayırdılar. Xüsusilə, Harun ər-Rəşidin (766-809) hökmranlığı dövründə, dilmançlıq (tərcüməçilik) geniş inkşaf etdirildi. Bununla əlaqədar, müdriklərin (sofilərin) axını, sofilik dünyagörüşünü də özləri ilə Ərəbistana gətirmişlər. Beləliklə, Ərəbistanda elmi zümrələr və mərkəzlər yaranmağa başlamışdır. Misir və Yunan təsəvvüf ideyalarından bəhrələnən bəzi islam zahidləri, təsəvvüf elmini də inkişaf etdirmişlər. Kuşeyrinin rəvayətinə görə, zahidlər içərisindən ilk dəfə sofi adını alan Kufəli Əbu Haşim (hicri 160-cı ildə doğulub) olmuşdur. İslam aləmində ilk dəfə o, xirqə (əlbisə - arxalıq) geyinmişdir. Sofizm bir təriqət kimi, ilk dəfə Kufədə, sonra isə Bağdadda yayılmışdı. Hicri III əsrdən “xirqə” (arxalıq) sofilərin rəmzi geyimi olmuşdur. Sonralar islam dünyası genişləndikcə, təriqətlər çoxaldıqca, təriqət başçılarının hər biri öz dünyagörüşlərinə uyğun və şəxsi təcrübələrindən asılı olaraq, yeni-yeni təriqət yolları yaradırdılar, bunların da  Quran ayələrindən götürüldüyünü iddia edirdiər. Geyindikləri xirqə (arxalıq) və tacları da rəmzləşdirmişlər. Qədirilər yaşıl xirqə, yaşıl tac, yaşıl qurşaq və ya yaşıl kəmər geyinirdilər. Rufayilər qara rəngi, Bədəvilər qırmızı rəngi özlərinə rəmz seçmişdilər. (M.A.A səh.222). Təriqətə girərkən, edilən mərasimlər də bir-birinə bənzəmirdi. Buna baxmayaraq, bütün təriqətlərin ali məqsədləri, məqamları, haqqa qovuşma yolları bir-birindən seçilmirdi. Allaha qovuşmaq amalı, bütün təriqətlərin əsas qayəsi sayılırdı. İslam imperiyası genişləndikcə, sofilik təriqətlərinin genişlənməsi ilə əlaqədar, bir çox firqələr də yaranırdı. Hicrətin 555-ci (m. 1145) ilində sofilik təriqəti içərisində on iki firqə mövcud idi.

1.Sunniyə: Ən böyük firqə idi. İslam ölkəsinin hər yerində onlara rast gəlmək  mümkün idi. Onlar Məhəmməd (s.ə.)-in sünnətini özləri üçün ən gərəkli yol hesab edirlər.

2. Hululiyyə: Onlar gözəl sifətlərdə, haqqın sifətinin olduğunu bildirirlər. Onlara baxmağı caiz (savab) hesab edirlər.

3. Haliyyə: Onlar islamın şəriətinin qəbul etmədiyi bəzi halları, rəqs etməyi, dınqır vurmağı, çalğı çalmağı halal bilirlər.

4. Evliyaiyyə: Onlar vəlilik dərəcəsinə kimsələrə evliyalıq düşür deyirlər.

5.Şimrahiyyə: Firqənin yaradıcısı Abdullah Şimrahinin adı ilə bağlıdır. Onlara görə, Mövlananın başçılığı ilə dəf və ney sədaları altında səma oyunu etmək, gözəl qoxulu ətirlər işlətmək caizdir.

6.Hubbiyyə: Qul, Allahın məhəbbətini qazandıqda, onları sevdiyi üçün onlarda olan oruc, namaz və s. əmrlərin qəzasını bağışlayır deyirlər.

7.Huriyyə: Onlar deyirlər ki, biz hər bir zövqdən keçdiyimiz üçün, cənnətdə bizə hüri qızları qulluq edir. Ona görə də, özümüzdən gedəndən (cəzb olandan) sonra özümüzə gələn zaman, bizə böyük qusulun alınması lazım olur.

8.İbahiyyə: Onlar əmr və yasağı tərk edib, haramı halal bilir, və iştahları çəkən hər şeyi yeyirlər.

9.Mutəkəsiliyyə: Rizqilərini zəhmətlə qazanmağı özlərinə qüsur hesab edirələr. Qapı-qapı dilənməyi qazancların ən üstünü tuturlar.

10.Mütacəhilə: Guya riya və göstərişdən qaçınmaq üçün, əyinlərinə aşıqların əlbisəsini geyinib, içlərində taqva (günahdan uzaqlaşma) olanlardır.

11.Vaqifiyyə: Onlar Allahı tanımaqla, heç bir ibadətlə məşğul olmurlar, haqqı ancaq haqq bilir, deyirlər.

12.İlhamiyyə: Onlar şeri, qəzəli Quranla bərabər tuturlar və insana bütün ilhamı Tanrı verir deyirlər.     

                      İSLAM

İslam sofiləri bütün ideyalarını “Qurani-Kərim”də olan ayələrə əsaslanaraq, yaradırdılar. Qurani-Kərimdə belə ayələr çoxdur, bu ayələrdə cisimsiz (ilahi) varlıqla, cisimli (maddi) varlıqların vəhdəti (birliyi) fəal olaraq iştirak edir. Biz onlardan bəzilərini aydınlaşdırmağa çalışaq: Qurani-Kərimin 6-cı surəsinin başlanğıcı olan əlif(ə), lam(l), mim(m) səslərini cisimsiz varlıqla, cisimli varlığın vəhdəti olan “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsi daxilində izah etmək olar. Əlif-nur - işıq olan Allah, mim – torpağın məhsulu, canlı varlıq olan Məhəmməd, lam isə - lövfhi-məhfuzla əlaqələndirilir. Yəni, bütün ilahi həqiqətlər Əlifdən (Tanrıdan), Lam (Lövhü-Məhfuz) dalğaları (nurları) vasitəsi ilə, Mim maddi varlıq olan Məhəmmədə (s.ə.) göndərilir ki, bu da Quranda öz təsdiqini tapır. Başqa surədə olan ayə Əlif, Lam, Mam, Ra isə Tanrının həqiqətləri tək Məhəmmədə (s.ə.)yox, eyni zamanda onun Radi Allahu Ənhu adlandırılan ilk dörd xəlifələrinə işarədir. Göründüyü kimi, Allahla Məhəmməd (s.ə.) vəhdətinin özü də “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsidir.

Qurani-Kərim, İsa (ə.s.) haqqında İncildə olan təsəvvüf görüşü bir daha təsdiqləyərək deyir: “Mələklər deyirlər: ya Məryəm, həqiqətən Allah öz tərəfindən bir kəlmə ilə sənə müjdə verir. Onun adı Məryəm oğlu İsa Əl-Məsihidir ki, O, bu dünyada və axirətdə şan-şöhrət və (Allaha) yaxın olacaqdır” (Ali-İmran-45).

Təsəvvüfdə deyildiyi kimi, bu ayədə də cisimsiz varlıqla, cisimli varlığın tam vəhdətinin aydın nişanəsi İsa Məsihidir. Qurani-Kərimin Ən-Nur surəsinin 35 ayəsində deyilir: “Allah göylərin və yerin nurudur. Onun nuru içində çıraq olan bir taxçaya bənzər; o qəndil isə sanki parlaq bir ulduzdur. O çıraq nə şərqdə, nə də qərbdə olan mübarək bir zeytun ağacından yandırılır”.

Ayədən göründüyü kimi, cisimsiz varlıq olan nur, cisimli varlıq olan zeytun ağacından yandırılır. Bu ağac isə adi zeytun ağacı deyil, bütün kainatın yaradıcısı olan həyat ağacıdır. Bu da “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsidir.

Qurani-Kərimin 52-ci surəsinin aşağıdakı ayələrində deyilir:

“And olsun Tur dağına!”; 2) “And olsun yazılmış kitaba!”; 3) “Açıq dəri üzərində”; 4) “And olsun Beytul-Məura!”; 5) “And olsun yüksək tavana!”; 6) “Və dolub boşalan dənizə ki”; 7) “Rəbbin əzabı Mütləq vaqe olacaq”.

Göründüyü kimi, bütün andlar, cisimsiz varlıqla cisimli varlıqların vəhdəti ilə həmahəng səslənir. Yuxarıda söylənən Allah kəlamları, “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinin təməlidir.

İslam şəriətində, ruhun bir varlıqdan digər varlığa keçməsi qəbul edilmir. Qurana görə ruh daimi olaraq ya cənnətdə ya da cəhənnəmdə qalır. Ancaq Qurani-Kərimdə ruhun bir varlıqdan başqasına keçməsinə eyham olaraq, Bəqərə surəsinin 65-ci ayəsində deyilir: “Siz artıq içərinizdən şənbə günü həddi aşanları tanıyırsınınz, biz də onlara “mənfur meymunlar olun” dedik.” Bu ayədə “mənfur meymunlar olun” deyimindən belə nəticə çıxarmaq olar ki, bu ayə, ruhun insandan meymuna keçə bilməsinə bir  işarədir.

Sahih Buxarinin hədisində Allahın dili ilə deyilir: “Qulum ancaq nafilələrlə mənə yaxınlaşar və onu sevərəm. Mən qulumu sevdiyim vaxt, onun qulağı, gözü, əli, ayağı və dili oluram. O, mənimlə eşidir, mənimlə görür, mənimlə tutur, mənimlə uyuyur, mənimlə danışır”.

Sahih Buxari öz yazılarında deyir: Allah sevdiyi qulu ilə istənilən vaxt vəhdət yaradır, onunla istənilən mövzularda söhbət edir. İncildə deyildiyi kimi, “O mən olur, mən də o oluram”.

VIII əsrdən başlayaraq, islam mütəsəvvüfləri, öz ideya və məqsədlərini xalq arasında geniş yaymağa başlayırlar. İlk dəfə müsəlman sofilik hərəkatı, 815-ci ildə xristian monastırlığının beşiyi sayılan Misirdə yarandı. Misir Kadisi İbn. əl-Munkadirin (827) himayəliyi ilə sofi məclisi yarandı. Məclisə sofi Abr ar Rahman başçılıq edirdi. Məclis, tezliklə cəmiyyət halında geniş nüfuz qazanaraq, ətrafına çoxlu müdriklər (sofilər) cəmləşdirir. Zəmanəsinin məşhur əl-kimyaçısı Zu-n-nun, (859) Misirin sofilər məclisini böyük nüfuzlu bir cəmiyyətə çevirdi. Ondan sonra cəmiyyətə Az-zakkak başçılıq etdi. Fəqət, o, öldükdən sonra Misir sofilik cəmiyyəti zəifləməyə başladı. Tədricən cəmiyyətin mərkəzləşməsi Bağdada keçdi. Sofi Səri as Sakati ( 867) ilk dəfə Bağdad sofi cəmiyyətinə başçılıq etdi. Onun vaxtında sofi təriqəti, sürətlə ərəblər arasında yayıldı. Bağdad, sofilər mərkəzinə çevrildi.

Sofi Əbu Həmzə əs-Sədafi (-882) təriqətə başçlıq edən zaman, təriqətçilikdə həmrəylik, dostluq, təmizlik, ilahi eşq və dərvişlik kimi terminlər yarandı və sofilər arasında işlədilməyə başlandı.

Bəzi tarixi mənbələrdə yazılır ki, səma oyunu İmam Cəfər Sadıq (-m.765)-dan qalmışdır. Sofilərin dediklərinə görə, İmam Cəfər Sadıq, səma oyunu zamanı sol əli torpağa, sağ əli isə haqqa uzanmış oynamağı öz müridlərinə tövsiyyə etmişdir.

Çin sınırlarından başlamış, Atlantik okeanı sınırlarına qədər, Təsəvvüfdə Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsi ideyaları təbliğ olunaraq yayılır. Mükəmməl elm mərkəzləri, dərgahlar yaranır. Nüfuzlu mütəsəvvüflər, mürşidlər, minlərlə müridlər yetişir. Xüsusilə türk dünyasında, mürşidlərin əzəmətli türbələri yaradılır. Sofizmin və təsəvvüf fəlsəfi nəzəriyyəsinin geniş yayılması, xalq arasında müqəddəsləşdirilməsi, ucsuz-bucaqsız müsəlman dünyasına ayaq açması, islam mühafizəkarları olan Vacibül-Vücudçular arasında şübhə və qorxu yaratmağa başlayır. Bu şübhələrin sonucu olaraq, sofi mürşidlərə qarşı sıxıntılar və təzyiqlər çoxalır. Mütəsəvvüflərə qarşı təqiblər başlanır. Nəticədə Vəhdəti-Vücud Sofi ədəbiyyatları qadağan edilir, təsəvvüf kitabları yandırılır. Mütəsəvvüflər, təriqət başçıları edam edilir. Bütün bu təzyiqlərə baxmayaraq, təriqətçilər daha da artır.

Mütəsəvvüflərə qarşı olan təqib və təzyiqlərin bir neçə səbəbi var idi.

Birinci səbəb: Bəzi mütəsəvvüf baxışlarının şəriətə uyğun gəlməməsi, hərəkətlərinin (ayaqda, ayaqlarını sallayaraq, əllərini çarpazlayaraq zikr etmələri) bidad sayılması, zikr zamanı dəf, tambur, güdüm kimi musiqi alətləri çalmaları və s. ilə əlaqədar qatı dindarlardan çoxlu müxalifətçilər qazandılar.

İkinci səbəb: Qatı dindarlar tərəfindən “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinin ilahi elm kimi qəbul edilməməsi idi.

Üçüncü səbəb: Sofilər arasında bir çox rəmzlərin (mürşidə - sultan deyə müraciət etmələri), bənzətmələrin, işarələrin yaradılması idi.

Dördüncü səbəb: Təriqətdən istifadə edərək, bir çox pis niyyətlilər, sofi və ya dərviş qiyafəsində neçə-neçə saf niyyətli adamları yollarından azdırmaları və pis əməllərlə məşğul olmaları olmuşdur.

Əli ibn əl-Müvvafiq (- 878) təriqətə başçılıq edən zaman, təriqətçilər arasında dua edərkən deyirdi: “Ey Tanrı, əgər mən cəhənnəmdən qorxaraq, sənə qulluq edirəmsə, məni cəhənnəmdə yandır. Əgər cənnətə düşmək xatirinə qulluq edirəmsə, məni o istəkdən uzaq et. Əgər mən sənə təmiz məhəbbətlə qulluq edirəmsə, o vaxt mənə özün bildiyini et”.

Bağdadlı Əbu Səid əl-Xariz (- 890) zamanı, təriqətdə fanatiklik meylliyi çoxalmağa və sofilər arasında elmə yiyələnmək istəyi tədricən zəifləməyə başladı. Panteist sofilərlə islam tövhidi ideyalı dindarlar arasında qarşıdurmalar yaranırdı. Zamanın belə qarışıq dövründə, ünlü sofi alim olan Mənsur Həllac (858-922) yetişdi.

Mənsur Həllac (­­858-915/22) Təbrizdə doğmuşdur. Təsəvvüfə aid bir çox əsərlərin müəllifi olmuşdur. O, dünya və mövcud dinlərə açıq gözlə baxmış, dində olan qaranlıq məqamları elmi dəlillərlə izah etməyə çalışmışdır. Panteizmə güclü meyl göstərmişdir. Misir və Yunan müdriklərinin yaratdıqları Hüluliyyə təlimini qəbul etmişdir.

Hüluliyyə (daxil olma, ərimə) Allahın insanda həll olması, təcəssüm etməsi haqqında dini-fəlsəfi təlimdir. Bir çox dini etiqadlara və təlimlərə görə, Allah ardıcıl surətdə bütün peyğəmbərlərdə həll olaraq, bu və ya digər şəxslərdə özünü büruzə verir. “Allah-təala hər bir məkanda mövcuddur, hər bir dildə danışır, bəşərin hər bir şəxsində zühur edir”. Bu cəhət, sofi müdrikləri üçün səciyyəvidir. M.Həllacın fikrinə görə, kim öz nəfsini boğub, şəhvətinin məhrumiyyətinə dözüb, yüksək məqama - “ali” mərtəbəyə çatarsa, heyvani keyfiyyətdən arınar, ilahinin ruhu onda təcəssüm (yaranar) edər. Bu vaxt onun bütün işi Allahın şəxsi işinə bərabər olar. IX əsrin böyük mütəsəvvüfü olan Mənsur Həllacın “Haqq mənəm, haqq məndədir” sözü Bağdadda böyük narazılığa səbəb olmuşdur.  Başqa bir səbəbsə, onun  “Qurani-Kərim” Tanrının vəhyi olsa da o, Məhəmmədin (ə.s) əsəri olması ideyasını irəli sürməsi olmuşdur. Bütün bunlara görə, dindarlar onu mühakimə etmişlər.

X əsrdə Ərəb xilafətində zəifləmə, dağılma meylləri artmağa başlayır. Belə bir şərait, şübhəsiz ki, M.Həllacın dünyagörüşünə təsir etməyə bilməzdi. Həlləcın dünyagörüşündə, dualizm baxışlarından doğan yeni-yeni ideyalar yaranırdı. Qurani-Kərimi dərindən şərh edən Həllac, onda olan bəzi ziddiyətləri görür və buna biganə qala bilmir. Quranda Məhəmməd (s.ə.)-in özünəməxsus ideyasını görür. Ona görə də, bəzi ayələri Məhəmməd (s.ə.)-in təfəkkürünün məhsulu olduğunu deyir. Hər bir yeniliyə qarşı çıxan mühafizəkarlar, Həllacın yeni fikirlərinə qarşı çıxırlar və onu dinsiz elan edirlər. Öz əsərlərində  Məhəmməd (s.ə.s)-in ruhunu ilahi ruhla eyniləşdirən, “bütün peyğəmbərlər öz ruhunu Məhəmmədin(s.ə.) ruhundan almışdır” deyən Həllacın  belə bir mülahizə üstündə dinsiz elan edilməsi və edam olunması heç bir məntiqə sığmır. Onu qeyd etmək lazımdır ki, M. Həllacın lahut və nasut (ilahilik və insanlıq) nəzəriyyəsini Vacibül-Vücutçular heç cür qəbul edə bilmirdilər.    

Qeyd etmək lazımdır ki, M. Həllac bütün əsərlərində “Varlığın- gərəkliyi (vacibül-vücud) fəlsəfəsinə qarşı çıxmış, “Varlığın- birliyi fəlsəfəsini qorumuşdur. O əsərində Məhəmməddə (ə.s.) Tanrı ruhunun təcəlli tapması haqqında fikir söyləyir. Onu bütün peyğəmbərlərdən haqqa daha yaxın peyğəmbər kimi tanıyır. O deyir: “Ulu Tanrı bir ruh kimi özünü Məhəmmədin (ə.s.) sifətində təcəlli etmişdir. O da, möminlərə haqqın yolunu göstərmişdir. Həllaca görə, Məhəmməd (ə.s.) sofilərin qəlbində yanan bir nurdur. Bütün vəlilər və övliyalar öz ilahi nurlarını peyğəmbərin nurundan almışlar. Bununla M.Həllac Tanrı ilə adamı eyniləşdirir.

M.Həllac “Kitabət-təvasin” əsərində yazır: “ Kim desə ki, özümü itirməklə Onu tanıdım, itmiş var olanı necə tanıya bilər? Kim desə ki, varlığımla Onu tanıdım, iki əzəli var ola bilməz. Kim desə ki, “cahil olmaqla Onu tanıdım”. Cəhalət pərdədir, pərdə arxasındakını tanımaq olmaz. Kim desə ki, “adla onu tanıdım” Ad məxluq deyil, məxluq olmayanı tanımaq olmaz. Qəribədir! Bədənində bir tükün necə qara və ağ olduğunu bilməyən əşyaları yaradanı necə tanıya bilər.(M. Həllac və S. Tusi Bakı 2007. 4950) .M Həllac bu ideyası ilə bir çox dini dünyagörüşlərə və hədislərə qarşı çıxır.

 Həllac, hətta dustaq olan zaman belə ibadətdən qalmamış, daima öz Tanrısına xidmət etmişdir. Ancaq o, “Qurani-Kərim”in bəzi ayələri ilə razılaşmamış, onların Tanrı sözü olmasını inkar etmişdir. Məsələn, “Ali-İmran” surəsinin 25-ci ayəsində deyilir: “Kim İslamdan başqa bir din ardınca gedərsə, (o din) heç vaxt ondan qəbul olunmaz və o şəxs axirətdə zərər çəkənlərdən olar”. “Bəqərə” surəsinin 250-ci ayəsində deyilir: “.... Bizə kafir qövm üzərində qələbə qazandır”. “Qurani-Kərim”də buna oxşar bir çox ayələr mövcuddur. O, Quran ayələrinin çoxunda Allahla Məhəmmədin (ə.s.) vəhdətini görür, hz. Məhəmmədin huluhiyyəti üzərində dayanaraq, onun əbədi və əzəliliyini qəbul edən ilk sofilərdəndir. M.Həllac deyir: “Səninlə mənim aramda ilahilik və rabbilikdən başqa heç bir fərq yoxdur. Göründüyü kimi, Həllac iki varlığın – cisimsiz və cisimli varlığın vəhdətini ortaya qoyur. Bu da təsadüfi deyil. “Qurani-Kərim”də deyilir: “Allah onu (Adəmi) torpaqdan yaratdı. Sonra ona ol dedi, o da oldu”. (3-59) “Sizi yaratdıq, sonra sizə surət verdik” (İmran - 49, 7-11).

Həllac deyir: “Mən sevdiyim o, o sevdiyi isə mənəm. Məni görürsənsə, onu görürsən, onu görürsənsə, hər ikimizi görürsən. Biz bir bədəndə yerləşən iki ruhuq”. Həllaca görə, Quran ayələrində verilən fikirlər onu deməyə imkan yaradır ki, Allah insanı özünə oxşadıb. Əgər Quran ayələrindən belə bir baxış meydana çıxırsa, onda Həllacın dinsiz elan edilərək, edam edilməsi nə dərəcədə düzgündür? Belə məlum olur ki, Həllacın edam edilməsinin əsas səbəbi, onun bütün dinlərə hörmətlə yanaşması olmuşdur. Lakin o, “ən əl həqq” ideyasının Quran ayələrindən yarandığını söyləyərək, fikrindən dönməmişdir. Nəhayət, 20 illik həbsdən sonra ona hicri 309, miladi 915-ci il zülqədə ayının 22-də Bağdadda mollaların fitvası ilə ölüm hökmü kəsilmişdir. Əvvəl şallaqla döyülmüş, əlləri, ayaqları kəsilmiş, cəsədi isə Bağdad şəhər meydanından asılmışdır. Onun qəbrinin xalq tərəfindən müqəddəsləşdirilməsindən qorxan Vacibül-Vücudçu ruhanilər, bununla kifayətlənməyərək, onu yandırıb külünün yarısını havaya sovurmuşlar, yarısını Dəclə çayına səpmişlər. Məsləkdaşlarından bəziləri onu rədd etsələr də, çoxları onu müdafiə etmişlər. Bunlardan Qoven əzəm Abdülqadir Geylani “Behrətül-əsrar” əsərində Mənsurun “ən əl həqq” sözünü cəzb halındaykən huşu, qəlbi haq yanındaykən dili ilə söylədiyini deyir.

İbn Arabi “Həllacın sözünün açıqlamasında ən parlaq yol” adlı kitabında Həllacın, cəzb zamanı, haqqın qucağında olduğunu yazır. Mövlanə Cəlaləddin Rumi, Mənsur Həllac haqqında düşüncələrində söyləmişdir ki, “Allahın vəliləri cəzb halında çox vaxt belə sözlər söyləyirlər, sonra ayıldıqları vaxt, bunlar üçün üzr istəyirlər”. Mənsurun sözləri də o qəbildəndir və Mənsur Həllacın öldürülməsinin səbəbi “Mən haqqam, haqq məndədir” deməsi olmamışdır. O, bir gün küstahlıq edərək, demişdir: “Rəsullahla görüşsəydim, Mirac gecəsində nə üçün yalnız öz ümməti üçün bağışlanma istədiyini soruşardım. Bütün kafirlər və fasiqlər üçün də mərhəmət istəsəydi, əlbəttə əsirgəməzdi”. Əgər bu sözü döğrudan da Həllac söyləmişsə,  deməli, o, dinindən və millətindən asılı olmayaraq, bütün millətləri eyni dərəcədə sevmişdir.

Nəsrəddin Tusi öz araşdırmalarında deyir: "M. Həllac heç vaxt dinsiz olmamışdır." O, Həllaca müraciət edən zaman ona Radi Allahu Ənhu deməklə, onu Peyğəmbər (s.v.s) əshabələri ilə eyni səviyyədə tutmuşdur. O, Həllacdan misal gətirərək deyir: "Həllac" (R.Ə) "mən bizim aramızda sıxışdırılmaqdayam və sən öz lütfünlə bu ənahiyyəti (xüdpəsəndliyi) aradan qaldır" deməklə, Tanrıya olan müraciəti, onun Tanrını sevdiyini və Tanrının sevimlisi olduğunu bir daha təsdiqləyir." Tusi deyir: "Ən-Əl həqq" deyənlər, huluhiyyət, yəni Allahlıq iddiasında olmamışlar, əksinə, öz fərdi mənini fəna etməklə, təkcə Allahın vücudunun bəqasını etiraf etmişlər. (Xacə Nəsrəddin Tusi. "Övsafül-Əşraf"-Şərafət sahiblərinin vəsfi-Bakı 2002 səh. 32)

Dövrünün bir çox müdrikləri Əbu-l Abbas Əzdi (-ö. 1517), İbn Xəfif Şirazi (-ö.1575), Əbül Qasim Nəsrəbadi (-ö. 1570), Fasis Dinəvəri (-ö. 1546) və b. öz əsərlərində, Həllacın haqq yolunda qurban getdiyini demişlər.

Mənsur Həllacın bu əyilməzliyi, ilahi dözümlülüyü özündən sonra qəhrəmanlıq rəmzinə çevrilmişdir. Mehmet Ali Ayni, “Təsəvvüf tarixi” əsərində yazır: “Yusif adlı bir yazıçı, M.Həllacın bu iradəsini, qəhrəmanlığını tərənnüm edən əsər yazmışdır”. Bir çox şairlər onu mədh etmişlər. Onun ölümü davamçılarını daha da mətinləşdirmiş və qürurlu etmişdir. Bu mətinliyin nəticəsi olaraq, sofi təriqəti bütün İslam dünyasına  yayılmışdır.

Bağdad sofiləri ilə Bəsrə sofiləri arasında bir-birindən fərqli olan dünyagörüşləri yarandı. Təriqət iki yola ayrıldı. As-safi təriqəti tədricən genişləndi, Bağdadda və eləcə də bütün İslam aləmində yayılmağa başladı. Bir çox təriqət mərkəzləri yarandı.

Musa əl-Ənsari ( - 932) Xorasanda, ər-Ruzabarn ( - 934) Misirdə, əbu-Zaid əl-Adami ( - 952) Məkkədə, Əs-Sakkafi ( - 940) Nişapurda sofi təriqətinin başında dururdular.

X əsrdə Şiraz, sofi təriqətinin mərkəzinə çevrilmişdi. XI əsrdə müsəlman imperiyasında 300 sofi şeyxi var idi.

Şeyx Fixr İbn Cabir ( - 936) müsəlman ölkələrindən başqa bir çox xristian ölkələrində monaxlar ilə görüşmüş, İslam ilə Xristianlıq arasında olan oxşarlıqları müzakirə etmişdir. O, bütün dinlərin vəhdətinə çalışırdı. Buna nail ola bilməyən Şeyx, 50 yaşında Dəməşq yaxınlığındakı dağda tənhalığa çəkilərək, xristian monarxlarının həyat tərzi haqqında kitab yazdı.

Cəlal Əbu İshaq əl-Bağdadi özünün qırx müridi ilə birlikdə Suriya dağlarında ibadətlə məşğul olmuşdur.

Muhammad ibn Karrami insanlardan uzaqlaşaraq, rahiblik həyatı sürdü. Karraminin davamçısı olan Sofi Karramilər böyük rahiblik təşkilatı yaratdılar. Onlar İranda, Məvarinnəhrdə, Misirdə, Yerusəlimdə və s. yerlərdə rahiblik mərkəzləri yaratdılar. Əl-Müqəddəsinin bildirdiyinə görə, Karramilərin 700 rahib məbədləri olmuşdur.

Fərabi Əbunəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd əl Türki (879-950). Fərabi zamanının mütərəqqi və azad fikirli filosofu olmuşdur. O, əvvəlki islam filosoflarından fərqli olaraq, islam fəlsəfəsində dünyanın bir ilahi hökm ilə (dedi “ol”, oldu) xəlq olunması haqqındakı ideoloji təlimi qəbul etməmişdir. O, dünyanın tədricən vəhdət nəticəsində yarandığını demişdir.

Fərabiyə görə, bütün varlıq, səbəb və nəticə əlaqəsində yaranıb, mövcud olmuşdur. Fərabinin idrak nəzəriyyəsində, idrakın hissi və əqli mərhələləri geniş işıqlandırılır. O şeylərin mahiyyətinin yalnız ağılla dərk oluna bilməsini söyləyir. Onun fikrincə, məntiq ağılı kamilləşdirən, idrak, insanı düzgün yola, həqiqətə yönəldən, onu yanılmaqdan qoruyan bir amildir. Fərabiyə görə Tanrı, əsl gerçəklik,  doğruluq, yaxşılıq və gözəllikdir. Tanrı varlıqda əzəli və əbədidir, bütün varlıqların səbəbidir. Fərabi “Məşşai” fəlsəf nəzəriyyəni yaradır. Məşşai fəlsəfəsində müsəlman, xristian, yahudi, buddist arasında heç bir fərq yoxdur. Bütün dinlər bir Allahın iradəsinə tabedir. Fərabiyə görə fəlsəfə ağlın, din isə vəhyin sayəsində yaranır.

İbn Sina (980-1037) İslam dini, bir Fateh kimi ölkələrə yayıldığı zaman, dünya şöhrətli təbib və filosof İbn Sinanın fəlsəfi dünya görüşü, Vəhdəti-Vücud ideyalı sofiləri daha da ruhlandırdı. İbn Sina Fərabinin Məşşai fəlsəfəsini daha da yetginləşdirir. Həqiqətin kəşf olunması yalnız əqli yollara istinad etməkdən ibarətdir deyir. İbn Sinaya görə, Allah ilk səbəb və ya yaradıcıdır. Ancaq, yaradılmış dünyanı o, Allahdan gələn şüalanma (emanasiya) kimi başa düşür. İnsan ruhu nurdan doğulur, insan həyatı isə, insanın nura, Allaha doğru bir səyahət etməsi kimi görünür deyir. İbn sinaya görə dünya fani deyil, o əbədi və məhv edilməzdir. Dünyanın heç nədən yaranması cəfəngiyatdır deyir. İbn Sinanın materiyanın əbədiliyini qəbul etməsi, ilahi nurun şüalanması materiyanı doldurur, lakin, əmələ gətirmir deməsi, dolayısı ilə Allahın maddəni yoxdan yaratması fikrini rədd etmiş olur. Elə ona görə də əl-Qazali ibn Sinanın bu cür fəlsəfi dünyagörüşlərini tənqid edərək, deyir: “Əgər fəlsəfə, Quranala qarşı-qarşıya gələrsə, (Quranda yazılanı təsdiq etməzsə) o, geri çəkilməlidir.”

Bu fikri ilə əl-Qazalinin özü də səhvə yol verir. Hər bir dünya görüşü öz zəmanəsinin insanlarının məntiqi təfəkkürünün məhsuludur. XXI əsrin insanlarının təfəkkürü, VII-VIII əsr insanlarının təfəkkürü ilə müqayisə edilə bilməz. Elm daima Quranda olmayan bir çox kəşflər edir və bu gün də davam edir.  Əl-Qəzaliyə görə isə, elm, öz kəşfindən imtina etməlidir. 

Bakuvi əbu Abdulla Məhəmməd ibn Abdulla Şirazi (­ -- 1037). Azərbaycanın sofi mütəfəkkiri Şirazinin babası Ubeydulla bakılı olduğu üçün Bakuvi ayaması (təxəllüs) götürmüş, ancaq Şirazda yaşayıb, yaratdığı üçün, ona Şirazi deyilmişdir. Zamanının tarixçilərinin yazdığına görə, Bakuvi hədis və sofiliyə dair hekayələr toplayıb yazan, sofi alimlərdən olmuşdur. Bakuvi Şirazi, böyük sofi mütəfəkkiri M.Həllacın fikirlərinə tərəfdar olmuş və onun ideyalarını yayan ünlü sofilərdəndir. Onun “Həllacın həyatının başlanğıcı və sonu”, “ Ariflərin xəbərləri”, adlı traktatları və “Sofilərin hekayətləri” əsərləri, mütəfəkkir və müdrik sofilər arasında məhşur olmuşdur. Dünyanın bir çox kitabxanalarında onun əsərləri qorunub saxlanılır. Şirazi ömrünün axırında, doxsan yaşını keçdikdən sonra,  Şiraz yaxınlığındakı mağarada zikr edərək yaşamışdır və öləndə də həmin mağarada basdırılmışdır.  Bakuvinin qəbiri Babakuhi adı ilə ziyarətgahdır.   

Əbu Əli Farmədi (1016-1084) - Tus şəhərinin, Farməz qəsəbəsində 1016-cı ildə anadan olmuşdur. İlk təhsilini Nişapurda Mürşid Əbu Səid Əbu-Hairdən almış, sonra Əbul Qasım əl-Kuşeyri, daha sonra isə Əbul Qasım Kurqaninin tələbəsi olmuşdur. İmam Qəzalinin, Yusif Həmədaninin mürşidi və təsəvvüfdə İrşad elminin işıqlı nümayəndələrindən olmuşdur. Fərmadi, əsərlərində Vəhdəti-Vücud dünyagörüşünü müdafiə etmişdir. O, 1084-cü ildə axirət dünyasına qovuşmuşdur.

Bəhmənyar ibn Mərzban ( - 1066) İbn Sinadan dərs almışdır. Bəhmənyarın  "Mövcudatın mərtəbələri", "Metafizika", "Gözəllik və Səadət" və s. əsərləri, onu, bütün şərq dünyasına tanıtdırmışdır. O, “Vəhdəti-Vücud” nəzəriyyəsinə əsaslanaraq: “Hər bir nəticənin varlığı, öz səbəbinin varlığı ilə birlikdə zəruridir”, deyir. Bəhmənyar, kainatın vəhdət halında mövcudluğuna işarə edərək, “Təhsil” kitabında deyir: “Göy sferasında heç nə yoxdur, bu, materiya ilə formanın vəhdəti, onlardan birinin digərsiz mövcud olmaması ilə əlaqədardır”. O, deyir: “Göy və dörd ünsürdən (hava, su, od, torpaq) təşəkkül tapmış yer cisimləri, maddi aləmi təşkil edir. Minerallar, bitkilər və heyvanlar həmin ünsürlərin qarışığından əmələ gəlmişdir. Canlı varlıqlar nəfsə malikdir. Bütün canlılardan üstün olan insanlar, əqli qüvvə ilə bütün canlılardan yüksəkdir”. O, “mövcudatın mərtəbələri” traktatında ağlın üstünlüyünü göstərərək, yazır: “hər bir dərk edilən şey, dərk edəndə özünü göstərir. Eləcə də, hər bir ayrıca şəxsin əqllə dərk etdiyi, onun hissi ilə dərk etdiyinə uyğun olur”. Bəhmənyarın fikrincə, qazanılmış hər bir bilik insanın mənəviyyatını zənginləşdirməyə, onda gözəl məziyyətlər aşılamağa xidmət edir. Sonda haqqa yaxın kamil insan yetişir.

  Bəhmənyarın ağıl və nəfsə ideal substansiya kimi baxması, onların, cisimsiz varlıqlar sırasında özünü biruzə verməsindən irəli gəlir. Əslində, onlar da, maddi varlığın məhsulu kimi daima fəaliyətdədirlər. Bəhmənyar, idrak nəzəriyyəsində həm hissi, həm ağlı mərhələlərin bir-biri ilə sıx əlaqədə olduğunu qeyd edir, biliyə yüksək qiymət verir, onun fikrincə, qazanılmış hər bir bilik insanın mənəviyyatını zənginləşdirir və kamilləşdirir.

Pir Hüseyn (- 1071) Nişapurda Sofi təriqətinə Şeyx Əbu Səid Əbu-L-Xeyri başçılıq etdiyi zaman, onun ətrafına dövrünün ünlü Azərbaycan sofiləri, o cümlədən Əbu Abdullah İbn Xəfifi, Əbu Seyidin oğlu İbn Bakuyyə, Baba Kuhi, Məhəmmədəli Bakuyi və onun qardaşı Pir Hüseyn Şirvani də toplanmışlar. Mürşidlərindən sofi-irfan dərsi almışlar. Hər birisi sofilik məqamına çatdıqdan sonra, öz ideyalarını Azərbaycanda yaymaqla məşğul olmuşlar.

  Tarixçi Məhəmməd İbn Münəvvərin məlumatına görə, təkcə Şirvanda Əbu Səid Əbu-L-Xeyrin nəzəriyyəsini təbliğ edən 400-dən artıq Xanəgahlar mövcud olmuşdur. Yüksək nüfuza malik olan sofi filosof Pir Hüseyn, islam fəlsəfi dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.

Məşədixanım Nemətin qeydinə görə, Pir Hüseyn kitabəsində yazılan “Əl- Salik” kəlməsi onun çox nüfuzlu, 3-cü dərəcəli sofi olduğunu göstərir. İran tarixçisi Vəssafın (1264-1334) verdiyi məlumata görə, Pir Hüseyn Xanəgahının zəngin kitabxanası və həmişə kifayət qədər oxucusu olmuşdur.  Türk dünyasının hər tərəfində onun müridləri fəaliyyət göstərmişlər. (Adı çəkilən abidələrdəki yazıların tərcüməsi və oxunuşu tarixçi alim Məşədixanım Nemətindir).

Qəzali əbu Hamid Məhəmməd ibn Məhəmməd (1059-1111). Böyük sofizm nümayəndəsi Qəzali, maddi aləmin əbədiliyi və qanunauyğun inkişafı, ideyasına qarşı çıxmışdır. Qəzaliyə görə, dünya Allahın iradəsi sayəsində, pilləli, qarışıq proseslər yolu ilə mövcud olmuşdur. Qəzaliyə qədər islamiyyətdə bidət (qəbul edilməz) sayılan sofizmi, islam təliminin sisteminə ilk dəfə o daxil etmişdir. Qəzali intuisiyanı, mütləq həqiqətin dərkində yeganə vasitə saymış, şəxsi emosional etiqada üstünlük vermiş, Allahın intuisiya, ekstaz (cəzb) yolu ilə dərk olunmasını mümkün hesab etmişdir. Qəzalinin fikrincə, cəmiyyət ilə insanın harmoniyası mümkün deyil. Qəzali, insanın mistik halını, dini həyatın mahiyyəti kimi başa düşürdü. Sonralar bir çox mütəsəvvüflər (Ömər Xəyyam, İbn Tufeyl, İbn Rüşd və b.) Qəzalinin mistizm baxışlarını əsaslandıran fəlsəfəsini tənqid etmişlər. İdris Şah isə yazır: “İmam əl-Qəzalinin əsərləri Avropaya yayılan zamandan əlli il keçmədiki onun sxolastik (mistik) dünyagörüşü yahudi və xristian mistik ideyalı mütəfəkkirlərə çox böyük təsir etdi. Avropa müdrikləri arasında Qəzali ideyasına rəğbətlə yanaşanların sayı çoxaldı.” (İdris Şah, “Sufi”, Moskva 1999, s.179)

Qəzali “tahafut” əsərində Fərabinin və İbn Sinanın dini görüşlərinə  qarşı çıxır. Qəzali, öz dünyagörüşündə kəlamçıların görüşlərinə daha çox meyl edir. Kəlamçılara görə, kainat ağırlıqları olmayan, gəlib keçici, bir çox sifətləri olan, sayı bilinməz qədər çox olan, bir çox parçaların, boşluqlara üst-üstə qoyulması ilə meydana gəlmişdir. Tanrı, azad iradəsi ilə istədiyi qədər parçaları, istədiyi sifətlərdə, istədiyi anda yarada bilər. Zamanı isə “an” deyilən parçalardan yaradır. Tanrı bütün bu parçaları yaratmaqdan vaz keçərsə, onlar yox olar. Varlığa gəlməsini əmr edərsə, onlar yaranar və var olar. Tanrı zidd olanları, pislikləri heç vaxt əmr etməz.

Qəzali təbiətin varlıqlarının bir-birinə bağlılığını qəbul edir. Qəzaliyə görə Tanrı sifətləri öz iradəsi ilə ağlın sınırlarını aşa bilməz. Adam ağlının varlıqları, aləmində çeşidli imkanlara malikdir. Bu imkanların çeşidliyinin vəhydən asılı olduğunu deyir. Qəzali də özündən öncəki sofilər kimi, açıq-aydın “ən əl-həqq” demirdi. O, dolayısı ilə ağılda olan varlqları Allahla yanaşı tutur. “Tanrı ağlın sınırlarını aşa bilməz” deməklə, insanı Tanrı səviyyəsinə qaldırır.  

Eynəlqüzzət Əbulməali Abdulla İbn Məhəmməd Miyanəçi (1099-1131) -  XII əsrdə Güney Azərbaycanın Miyanə şəhərində doğulmuşdur. Azərbaycan filosofu, sofilikdə panteist sisteminin yaradıcısı olmuşdur. O, Həmədanın baş qazisi olmuş, dərin hörmət qazandığı üçün ona “qazilərin gözü” ləqəbini vermişlər.

O, idrak nəzəriyyəsinin hiss və ağıl mərhələsinin şərhindən başqa, sofilərdən fərqli olaraq, ağlın məhdudluğunu söyləyir. “Hissi idrak məhdud olduğu kimi, ağlı idrak da məhduddur”, deyir. O, Tanrının zərrəciyi yerləşən ağlın maddiliyini qəbul edir. Tanrıya yaxınlaşmaqda ilahi “eşq” anlayışının mühüm yer tutduğunu söyləyir. Onun fəlsəfəsində müşahidə edən müşahidə edilənə, müşahidə edilən müşahidə edənə çevrilir.

Burada, ideya tam mənası ilə M. Həllacın ideyasının eynidir. Yalnız deyiliş formasında fərq var. Mövcud ideoloji konsepsiyalara tənqidi münasibət bəsləyən Eynəlqüzzəti, nə ortodoksal müsəlman sxolastikası (kəlam), nə də müxtəlif dini cərəyanlar qane etməmişdir. O, yazır: “Təqlidin ətəyindən bəsirət zirvəsinə yüksəlmək axtarışı ilə kəlam kitablarını mütaliə etdim, məqsədimə çata bilmədim, bütün məzhəblərin yanlışlarını gördüm”. Filosof bütün dinlərin eyni mahiyyət daşıdıqlarını deyir. O, sofiliyin orijinal panteist təlimini hazırlamış, öz sistemində sofilərin panteist əhval-ruhiyyəli müddəaları ilə ərəbdilli peripatetiklərin elmi fikirlərini məharətlə birləşdirmişdir. (Peripateistik (açıq səma altında gəzinti) məktəbin əsasını Aristotel qoymuşdu, onların baxışlarını müsəlman aləmində Məşşanilər davam və inkişaf etdirmişlər).

Eynəlqüzzət, panteist sistemində həm varlıq təlimini, həm də idrak məsələlərini, orijinal olaraq həll etmişdir. Onun panteist fəlsəfəsində, ən ümumi mənada götürülən “varlıq” anlayışı, son məqamda Allah anlayışı ilə eyniləşdirilir. Bununla bərabər, Allah, varlığın mənbəyi və çıxış yeri sayılır. Eynəlqüzzətin baxışlarında, Allah saysız-hesabsız atributları olan varlıqdır. Atributlar mövcud şeylərin Allaha nisbətini ifadə edir. Filosofun varlıq təlimində atributlar həm bütöv halda Allahın xassələrini, onun mahiyyətini, həm də şeylər aləmini təşkil edir. Mövcudatın varlığı, haqqın varlığından xaricdə ola bilməz, əksinə, o elə odur ki, var. Yəni, mövcudatın varlığı Allahın varlığıdır. Eynəlqüzzət, hissi idrak kimi, ağlı idrakın da müəyyən imkan həddi olduğunu bildirir. Onun yaradıcılığına qədim şərq mütəfəkkirlərinin dini fəlsəfi baxışları qədim yunan filosoflarının təlimləri, böyük təsir etmişdir. Eynəlqüzzət, Allahı bütün varlığın mənbəyi və çıxışı sayır. “Ayrı-ayrı şeylər aləmi bütövlükdə həm vahid, həm də çox olan mütləq varlığın, yəni Allahın xarici təzahürüdür, günəş vahid olsa da, ondan çıxan şüalar çoxdur, saysız-hesabsızdır” deyir.

  Eynəlqüzzətin dünya görüşünə görə, Allah saysız-hesabsız atributları olan ölçüsüz və çəkisiz substansiyadır. Filosofun varlıq təqvimində atributlar həm bütöv halda Allahın xassələrini, onun mahiyyətini, həm də şeylər aləmini təşkil edir. Eynəlqüzzətin fikrincə, ən bəsit anlayışlar yalnız hissi orqanlar vasitəsilə əldə edilir.  Filosof, insan ağlının, gerçəkliyi dərk etməkdə böyük imkanlara malik olduğunu yazır. “Bilgi ağılın düzgün tərəzisidir. Onun hökmləri yalana yol verməyən doğru yəqinlikdir. O adildir, onda heç zaman ağılsızlıq təsəvvür edilməz.”

Eynəlqüzzətin bu sözündə həqiqət var, fəqət yalnız o halda ki, ağıl düzgün bir tərəzi kimi insanlığı, ədaləti müdafiə etsin. Əgər ağıl şərə xidmət edərsə, onun tərəzisi də şərə, zərərə, eybəcərliyə xidmət edəcəkdir. Eynəlqüzzətin bu fikrindən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, hər bir şəxsiyyəti də yüksək ağıl yetişdirir.

Eynəlqüzzat Miyanəçi qədəri, alın yazısını qəbul etmir, hər şeyi ağılda görür. Ağılı Tanrı varlığının məhsulu hesab edərək deyir :

                                             “Səbr eylə deyirsənki işin yaxşı olar,

                                            Qəlb ola, ona qabil ola, o yoxdur.

                                            Tamam pozmalıdır yazdısa hər nə,

                                            Atıb getməlidir yığdıqca hər nə.

                                            Səbr edə bilməyib dözümsüzlüyündən,

                                            Yazını pozmağa cəhtindən.”

                                          (Qədim və Orta əsr Az. ədəbiyyatı. Bakı-1982. s.43)   

Eynəlqüzzət, azad fikirlilik üstündə 31 yaşında kafir elan edilib, müsəlman qanunlarının təqibinə məruz qalmışdır. O, tutularaq, bir müddət Bağdad zindanında saxlandıqdan sonra, ölümünə fitva verilmiş, Həmədanda dərs dediyi mədrəsədə edam olunmuşdur.

Əhməd Yasəvi (1102-1165). Əhməd ibn İbrahim ibn İlyaz Yasəvi Piri Sultan (Sultanın Piri, Xoca Əhməd də deyilir) təxminən 1102-ci ildə doğulmuşdur. Atası İbrahim, gənc yaşlarında ölmüşdür. Arslan baba adlı bir sofi, gənc Əhmədi Yasi kəndində öz himayəsinə götürmüş və ona ilk bilik vermişdir. Arslan babanın ölümündən sonra o, Buxaraya gedərək, biliyini Yusif Həmədaninin yanında davam etdirmiş, 1140-cı ildə təhsilini tamamlamışdır.

Dövrünün ünlü alimi, mütəsəvvüfü olan Yasəvi, yüzlərlə mürşüd və müridlər yetişdirmişdir. “Divani Hikmət” adlı qiymətli əsər yazmış və 63 yaşında diri ikən yerin altında hücrə qazdırmış, ömrünün qalan hissəsini burada keçirmişdir. Əhməd Yasəvi yerin altında yaşamağının səbəbini   özünün “Hikmətlər”ində Məhəmməd (ə.s.) 63 yaşında vəfat edərək, yer altına basdırıldığını və bu səbəbdən özünün yer üzərində peyğəmbərdən artıq gəzməkdən həya etməsini ilə izah edir. Hörmət əlaməti olaraq, sofilər ona “Həzrəti Türküstan” və ya “Şahi Türküstan” adı vermişlər. O, 1165-ci ildə haqq dünyasına qovuşmuşdur. Onun türbəsi Qazaxıstanın Türküstan şəhərindəki Türküstan kəndindədir və türk dünyasının ziyarətgahıdır. Türbəni böyük və qüdrətli hökmdar əmir Teymur öz mürşidinə olan rəğbətinin rəmzi kimi tikdirmişdir.

Əhməd Yasəvi bir pir kimi, sofilikdə özünün yeri olan “Yasəvilik” təriqətini yaratmışdır. Sofiliyi aşılayan, bir çox dini və əxlaqi öyüdlər verən şerlər yazmışdır. Onun “Divani Hikmət” əsəri, Ural-Altay mədəniyyətinin incisi kimi Anadoluda “təsəvvüf” mədəniyyətinin özülünü qoymuşdur. O, 144 “Hikmət” şerlərin və 1 minacatın müəllifidir.

Yunis İmrə, Hacı Bektaşı Vəli, Pir Sultan Abdal, Qayğısız Abdal kimi ünlü sofi şairlərin dünyagörüşləri onun “Divani Hikmət”indən mənəvi qida almışdır. Yasəvinin bütün hikmətlərinin hamısı, sofiliyi təbliğ edən şerlərdən ibarətdir. Onun hikmətlərindən:

Birdən-birə durduğum yerdə bütün ulular

Haqq eşqini könlüm içinə saldı, dostlar.

Xızır babam hazır olub, lütf edərək

Yardım edib, əlim tutub aldı, dostlar.

  Otuz dörddə alim olub bilgə oldum

  Hikmət söylə, dedi rəbbim! Söylər oldum,

  Qırxlar ilə şərab içdim, yoldan oldum

  İç və dışım hak nuruna doldu dostlar.

Piri Kamil içkisindən damla daddım

Yol bulayım deyib, başım ilə gecələrə dondum

Allaha həmd olsun, lütf eylədi, nura batdım

Könül quşu laməkana ulaşdı, dostlar.

Peyğəmbərin (ə.s.) ölümündən sonra yaşamaq istəməməsini belə söyləyir:

 

Yer üstündə dostların matəm tutdu

Bütün aləm “Sultanım deyib nərə çəkdi”

Haqqı bulan gerçək sofilər kanlar yurudu,

Mustafaya matəm tutub girdim yerə.

Əbülqədir Gilani (Geylani)  Güney Azərbaycanda Giyan ölkəsinin(1077-1166)Neyf köyündə doğdu. Soy düzümünü həz. Əlinin oğlu Həsənə aparırlar. Kiçik yaşlarında atasını itirən Abdulkadiri babası Savman böyüdür. Qədriyyə məktəbinin banisi Əbdülqədir Gilani 18 yaşında Bağdada gəlmiş, bir neçə bilginlərdən hədis, hüquq və dilçilikdən bilik alır. Təsəvvüfçü bilgin Mühəmməd bin Müslümdən təsəvvüf biliyinə yiyələnir. Berilən bilgilərə görə ustad Müslüm əd-Dəbbasın qızı ilə evlənir.Qayınatasının əli ilə də təriqətci xirğəsini geyinir.Məzhəblərdən hənbəli hüquq sisteminə yiyələnmiş və 50 il Ön Asiya ölkəsini zahid kimi gəzib-dolaşmışdır. Nəhayət, 1127-ci ildə Bağdadda dayanaraq, vaiz kimi şöhrət tapmışdır və müridləri tərəfindən 1133-cü ildə onun üçün Mədrəsə tikilmişdir. MƏdrəsədə hədis, təvsir, qiraət, fikihdən dərs deyir. Onun müridləri Qədriyyə təriqətini təbliğ etmək üçün Ərəb ölkələrinə, Afrika, Hindistan və Türküstana yayılmışlar. Xüsusilə Afrikada, Sudan, İrak və Pakistanda çox güclü nüfuza malik olmuşlar. Sudanda, Dəməşqdə Qədriyyə mərkəzləri yaradılmış və fəaliyyət göstərmişdir. Təsəvvüflə ilgili bir çox əsərlər yazmışdşr. Onlardan 50-dən çox əsəri dönəmimizədək gəlib çatmışdır.

  Tarixci alim Məşədixanımın yazdığına görə, Gilani Cəbrayıl rayonunda doğulmuşdur. Şeyx Əbdülqədir Gilaninin qəbri Cəbrayıl rayonu ermənilər tərəfindən 1993-cü ildə işğal olunanadək Şıxlar kəndində ziyarətgah olmuşdur. Rəvayətə görə, şeyx Gilaninin bu kənddə təriqət mərkəzi olmuş və Şıxlar kəndi də öz adını bu mərkəzdən almışdır. Əbdülqədir Gilaninin mübarək məqbərəsi yerli xalq arasında “Şıx Baba Piri” adı ilə məşhurdur.

  Ancaq böyük türk mütəsəvvifi M.A.Ayni şeyx Gilaninin qəbrinin Bağdadda olduğunu və pərəstişkarlarının ziyarətgah ocağı olduğunu yazır.

  Suhraverdi Əbunnəcib Əbdülqahir ibn Abdulla (1097-1168). Azərbaycan mütəfəkkiri, sofiliyin görkəmli numayəndəsidir. Bağdadda Nizamiyyə mədrəsəsində təhsil almışdır və həmin mədrəsədə də  dərs demişdir. On iki il Nizamiyyə mədrəsəsinə başçılıq etmişdir. Suhraverdi “Təsəvvüfə dair müridlərin əxlaqı”, “Çıraqların qəribəsi” və s. traktatların müəllifidir. Suhraverdinin sofilik dünya görüşü sofiliyin möötəzil (aza qanə olmaq) qoluna mənsub olmuşdur. Onun fikrincə, təsəvvüf şəriətdən başlayıb təriqətdən keçərək həqiqətdə sona yetir. Şəriət mərhələsində elmə yiyələnmək, təriqət mərhələsində gözəl əməllərə sahib olmaq, həqiqət mərhələsində isə, ilahi vergilərlə haqqa yaxınlaşmaqdır.

  İslam dini daxilində VII əsrdə möötəzillilər cərəyanı yaranmağa başlamış, ilk möötəzili məktəbinin banisi Əmir ibn Übeyt sayılır. Möötəzililər antropomorfizmə (insana xas olan xassə və sifətlərin Allaha və ruha köçürülməsi)     qarşı çıxırlar. Möötəzillilər Allahın təkliyini, onun mənəvi varlığını qəbul edirlər,  onu kainatın varlığı sayırlar. Qurani-Kərimi dini həqiqət mənbəyi kimi tanımaqla, onu müqəddəs bilməklə bərabər, eyni zamanda, onu sonradan yaradılmış Məhəmməd (s.ə.)-ın əsəri sayırlar. Möötəzililər Qurani-Kərimdəki rəvayətlərə kor-koranə riayət olunmasını qəbul etmirlər. İnsan təfəkkürünün iradəsinin azadlığı haqqında qədərilərin təlimini qəbul edirlər. Qədərilərin bu təlimini möötəzililər daha da inkşaf etdirmişlər.

  Xəlifə Məəmun (813-833) möötəzilizmi, ən mükəmməl ilahiyyat sistemi kimi qəbul etmiş və onu dövlət dini elan etmişdir. Xəlifə Əl Mütəfəkkilin dövründə isə (847-861), möötəzililik dini küfr din elan edilmiş, təbliğatçıları təqib edilərək, cəzalandırılmışlar.      

Suhraverdi Şihabəddin Əbülfət Yəhya ibn Həbəş (1154-1191). Azərbaycan filosofu, şair, işraqilik (parıltılıq) təliminin banisidir. İlk təhsilini doğulduğu Marağada almış, İsfahan, Diyarbəkir, Konya və s. şəhərlərdə yaşamışdır. Şərqin filosofu, nəqşibəndilik təriqətinin davamçılarından biri olan şeyx Sədi ilə yaxından dost olmuşdur. O, ikinci qılınc Aslanın ən yaxın adamı olmuşdur. Şahın uşaqları, Nəsrəddinə və Qiyasəddinə dərs demişdir. Saraydakı hörməti və şaha yaxınlığı da, onu, qatı mövhumatcı dindarların fitvasından qurtara biməmişdir. Dünyəvi baxışlarına görə,  dinsizlikdə günahlandırılaraq, ölümünə fitva verilmiş və Hələb şəhərində edam edilmişdir.

Bəzi tarixi mənbələrdə yazılır ki, Suhraverdinin şah sarayında yüksək nüfuza sahib olduğunu görən ruhanilər və şəhər üləmaları onun dinə zidd ideyada olduğu haqqında Misir, Yəmən, Suriya vilayətlərinin hökmdarı Səlahəddin Əyyubiyə şikayət etmişlər. Səlahəddin Əyyubi üləmaların dəstəyindən məhrum olmamaq üçün oğlu Məlik Zahirə Suhraverdini öldürmək əmri verir. Məlik Zahir atasının bu qərardan əl çəkməsi üçün nə qədər çalışırsa onu qərarından döndərə bilmir. Son halda istəməyərəkdən atasının əmrini yerinə yetirmək zorunda qalır, Suhraverdini öldürtdürür. Suhraverdinin necə öldürüldüyü bu günə qədər müəmmalıdır. Bəziləri onun qılıncla, bəziləri boğulmaqla, bəziləridə ac-susuz saxlanılmaqla öldürüldüyünü yazırlar. Ancaq onun tələbəsi Şahzuri onun həyatından danışan zaman yazır: “Suhraverdi ac-susuzluqla  öldürüldü.

Məlik Zahir atasının yerinə taxtda oturduğu zaman Suhraverdi haqqında atası Səlahətdin Eyyubiyə şikayət edərək öldürülməsinə fitva verdirən alimlərdən bəzilərini öldürdü, bəzilərini də mülklərini əllərindən alaraq özlərini zindana saldı.

Suhraverdiyə görə həqiqətin kəşf olunması üçün iki yol olmalıdır. 1. İnandırıcı aydın dəlil və sübut olmalıdır. 2. Əməli mərhələlər olmalıdır.

Dönməz əqidəsi uğrunda mübarizə üçün ölümü qəbul etdiyinə görə, tarix ədəbiyyatlarında “öldürülmüş filosof” kimi əbədiləşdirilmişdir. Böyük sofi filosof Suhraverdinin sofilikdə işraqiliyə dair əllidən çox sanballı əsəri elmə məlumdur. Suhraverdinin sofi-fəlsəfi risalələrində varlıq təlimi, idrak nəzəriyyəsi, əsasən, təsəvvüfdə işlənən rəmzlərlə əlaqəli sübut kimi ifadə edilmişdir. Onun  fikrincə, sofilər müəllimi Həllac, özünün diriliyini yalnız belə ölümündə görür. Suhraverdi özünün risalələrində açıqladığı işraqilik fəlsəfəsinə görə, daha məşhur olmuşdur. O, bu əsərində sofilik üçün yeni bir təlimin əsasını işləyib hazırlamışdır.  İşraqilik “aydınlanma”  “parlanma”və ya “işıqlanma” anlamını verən sözdür. İşraqilik elə bir nəzəriyyədir ki, insan qəlbini günəş kimi isidir və onu nurlar-nuruna (Allaha)            qovuşdurur. Filosofun zəngin irsi, orta əsrlər boyu geniş təbliğ edilmişdir. Bütün şərq və qərb ölkələrində Suhraverdinin əsərlərinə bir çox müdrik mütəfəkkirlər müraciət etmişlər.

Suhraverdi, “Vəhdəti-Vücud” nəzəriyyəsindəki “varlıq” və “yoxluq” anlayışlarını “işıq” və “qaranlıq” anlayışları ilə ifadə edir. Vacib varlıq haqqında irəli sürülən bəzi müddəaları müəyyən mənada, işıqlar işığına (nurlar nuruna) aid edir. Suhraverdi fəlsəfəsində işıqlar işığı bütün mövcud şeylərin varlığının səbəbidir. Mövcudatın mənbəyi işıqlar işığıdırsa və işıq da mövcuddursa, o, şüalanmalıdır. İşraqilik fəlsəfəsi ilə tanışlıqdan sonra, yəqin etmək olur ki, Babəkilik hərakatındakı Xürrəmilik “işıqlar işığından çıxan mənəvi işıq” mənasında işlədilmişdir. İşraqilik fəlsəfəsinə görə, hiss və ağıl vasitəsilə maddi aləmin şeyləri və hadisələri haqqında bilik əldə edilir. İşraqilərə görə, həqiqətin bilgisi, mənəvi kamillik, Tanrı işığının yerləşdiyi ağıla gələn işrak yolu ilə əldə edilir. Bütün nurlar, nurlar nuru olan nur əl-ənbardan süzülür. Bu, nur-işıq Tanrısının özüdür. Suhraverdi, müsəlman hüquqşünaslarının ciddi tələblərinə görə, Misir, Yəmən, Suriyanın hökmdarı olan Səlahəddin Əyyubinin əmri ilə hicri 541, miladi 1191-ci ildə 37 yaşında   dərs dediyi mədrəsənin meydanında öldürülmüşdür.

Suhraverdi “Əl-Məşari” adlı kitabında hər şeyin ağılla çözüləbiləcəyini, ağılla tək xaric yox daxili aləmində çözüləbiləcəyini deyir. O İşraqilik fəlsəfəsinin qaynaqlarını İdris (Hermes) peyğəmbərdən gəldiyini bildirərək deyir: “İdris (ə.s.) işraqiliyin babasıdır (banisidir), sonra isə işraqiliyin sahibi Əflatundur.” İdris fəlsəfəsi sonralar iki qola iran və yunan qollarına ayrılır. Hər biri ayrı fəlsəfə kimi sərbəst inkşaf etdirilir. Ancaq sonralar Suhraverdi bu iki qolu yenidən “İşraqi Hikmət” fəlsəfəsində birləştirir. O “Mutahirrat” kitabında bu qolların təhlilini verərək hər iki qolun eyni fəlsəfi fikir düşüncəsi olduğunu söyləyir. Bu fəlsəfi dünyagörüşünü ibn Sina, Fərabi, Kindi, Qəzali inkşaf etdirərək Vəhdəti-Vücut fəlsəfəsində yaşatmışlar. Suhraverdi bir müsəlman filosofu kimi bütün görüşlərini Quran ayələrinə istinad edərək onun əsasında yazıldığını deyir. Onun “Hikməti İşra” adlı kitabında işraqi hikmətlərinin dərinliklərini Quran ayələrindəki “mən yer üzünün və göy üzünün nuruyam” (24/35) ayəsi ilə əlaqələndirmişdir. Suhraveridyə görə bütün ilahi dinlərin hamısında tək hədəf olan bir Tanrı iştirak edir. Bu tək hədəfə qovuşmağın yollarıda İşraqilikdə göstərilən bilginlikdən və kamillikdən keçir.

Suhraverdi, öz nəzəriyyəsində işığı (ən-nur) qaranlıqla (əz-zülm) qarşı qarşıya qoymur, onları bir biri ilə əlaqələndirilir. Onaların ikisi birlikdə, tamamlanmış Vəhdəti- Vücud fəlsəfəsində bir varlıq yaratdıqlarını qeyd edir.

  Suhraverdi deyir: “Aksident işıq, öz-özlüyündə olan işıq deyildir, onun varlığı başqasına məxsusdur, o  başqasının işığıdır. Xalis işığın heç bir cisimlərlə əlaqəsi yoxdur. İşığı həmişəlik davam edən cisim, daimi qalır. Cisimdən ziya (işıq) kəsildikdə zülmət baş verir. Günəş də belə bir cisimdir. Ali (ən-nur) olan cisim, efirdən ibarət olan göy sferalarının aşağı cisimlər (dörd ünsürdən ibarət olan cisimlər) isə, ay səmasının altındakı aləmi təşkil edir. Ən ali zirvədə işıqlar işığı (nur əl-ənvar) durur.

  Suhraverdi “İşraq fəlsəfəsi” kitabında deyir: “ Bu aləmdə istər xalis, istərsə də aksident işıq olmasaydı, kainatdakı hərəkət əsla baş verməzdi. İşıq, hərəkətlərin və hərarətlərin səbəbidir.”

Suhraveridyə görə, ən yaxın işığın sayəsində bir bərzəx (iki aləm arası - o dünya bu dünya arası) və bir mücərrəd işığın hasil olması mütləqdir və labuddur.

Ş, Suhraverdi “filosofların görüşü” əsərində yazır: “İlk materiya (Allah) elə bir substansiyadan ibarətdir ki, o gah od formasına, gah hava formasına,  gah su formasına, gah da torpaq formasına keçir”. (R. Əliyev.”Məxvilikqrifi yaxud mif, fəlsəfə, din və dil düyünü” Bakı 2002). Demək Suhraverdi allahı hər şeyin yaradıcısı olduğu kimi hər şeyə çevrilə bilməsini də alımlayır.

Suhraverdi nəfsi heyvan və insani nəfslərə ayırır. İnsani nəfsi düşüncəli nəfs adlandırır. O deyir: “Bədənmizin düşüncəli nəfsi olduğu kimi, göylərində diri, bilici, öz yaradıcısına aşiq, əbədi ehdirasla sevilən düşüncəli nəfsləri vardır ki,  onlar həmişə vəcd, aramsız həzz içindədilər.(Ş.Suhraverdi. “ Filosofların görüşü” Bakı 1980 s.13).

Suhraverdi hal ilə məqam arasınada möhkəm həddin olmadığını bildirərək deyir: “Bəzilərinə hal halında görünən şey başqalarına məqam halında görünə bilər.”  Demək, hal, hər bir məqamı tam anlayan yolçunu, yeni məqamlara hazırlayan həqiqətə, haqqa qovuşduran ilahi bir vergidir. Məqam isə, sofilərin ciddi cəhdləri sayəsində çatdıqları yüksək kamillik mərtəbəsidir.

  İşragilik nəzəriyyəsinə görə, ali işığın yaratdığı ilk xaotik varlıq kainat olmuşdur. Tədricən xaotik materiyadan, ilk cismli varlıqlar, o cümlədən yer yaranmışdır. Yer süxurlarında olan su ilə işığın vəhdəti, palçıqlı suda ilk koaservatları yaratmışdır. Yaranan koaservatların fəaliyəti nəticəsində, dördüncü ünsür olan hava yaranmışıdır ki, bununla da, kainatın ilk mənbəyi olan dörd ünsürün vəhdəti tədricən canlı varlıqları yaratmışdır. O cümlədən də tədrici pilləli yol ilə, bəşəriyyətin əşrəfi olan insan yaranmışdır. Suhraverdinin bu ideyası və nəzəriyyəsi, Darvinin təkamül nəzəriyyəsindən öncə verilmişdir. Ola bilsin ki, Darvin, şərqə səyahəti zamanı Suhraverdinin nəzəriyyəsi ilə tanış olmuş və sonralar onu sistemli halda işləmişdir.

Bir çox müəlliflərin qeydlərinə görə, Suhraverdi, öz nəzəriyyəsini zərdüştlük təlimi əsasında yaratmışdır. Ancaq onu qeyd etmək lazımdır ki, Suhraverdinin işrakilik nəzəriyyəsi, zərdüştlüyün tamamilə əksini təbliğ edən bir nəzəriyyədi. Zərdüştlükdən fərqli olaraq, israqilikdə işıqla qaranlıq bir-biri ilə əks mübarizə aparmır, əksinə, vəhdət yaradaraq, bir-birini tamamlayır.  

 Suhraverdinin  işraqilik nəzəriyyəsi  zərdüştlükdən çox tanrıçılığa yaxındır. Tanrıçılıqda da işıqla qaranlıq vəhdət təşkil edir. İşığın itməsi qaranlığı yaradır. Ama qaranlıq işığı yaratmaq  bacarığında deyil. Suhraverdi eyni tanrıçılıq dünyagörüşünü  “ İşraq fəlsəfəsi” əsərində dərindən işlənmiş və fəlsəfi nəzəriyə səviyyəsinə qədər qaldırmışdır.   

Zülfüqar Şirvani (- 1192) Azərbaycanın mütəfəkkir şairi Zülfüqar Şirvani məntiq, astronomiya və fəlsəfəni dərindən bilmiş, şerlərində öz dünyagörüşünü daima açıqlamışdır. Onun şerlərində, dünyagörüşlərində sofilik ideyaları əsas yer tutur. Şerlərində real gözəlliklər və ilahi məhəbbətlə tərənnüm olunan baxışları ilə bərabər, dini mistik meyillər də bəzən özünü göstərir.

Şeyx Əbu Bəkr ( - 1197) Şeyx Əbu Bəkr şeyxlərin məliki (başçısı) sofilikdə üçüncü dərəcəyə çatmış, sofi təriqətinin başçısı Əbu Bəkrin türbəsi, Dəvəçi raonunun Uqah kəndində “Sultan Baba Piri” adı ilə yerli xalqın ziyarətgahıdır. Şeyx Əbu Bəkr bir ruhani alim kimi bir çox müridlər yetişdirmiş və onlar ətraf bölgələrdə Şabran, Quba, Xaçmaz, Qonaqkənd və s. bölgələrdə fəaliyyət göstərmişlər. Bu sofi təriqətçilərin bir çoxunun qəbirləri hələ də xalq arasında müqəddəs sayılır.

İbn Rüşd əbu-l-Valid Məhəmməd ibn Əhməd (1126-1198) xristian ədəbiyyatlarında Averroes kimi qəbul edilmişdir. İspaniyada doğulmuşdur. “Averroizm” təliminin yaradıcısı kimi xristianlıqda da böyük nüfuza malik olmuşdur. Filosof İbn Rüşd ikili həqiqət nəzəriyyəsini müdafiə etmişdir. Bu nəzəriyyənin müdafiəsi əsasında, özünün Averrizm təlimini yaratmışdır. “Fəlsəfə və din arasındakı əlaqəyə dair qərar çıxardan mühakimə” əsərinin müəllifidir. O, əsərində ruhun ölməzliyini və axirət həyatını inkar etmişdir. İkili (dualist) baxışına görə, həm müsəlman, həm də xristian qatı dindarları daima onu təqib etmişlər. Averroizm təlimi XIII əsrdə hakim kilsə və eləcə də tövhid İslam ehkamlarına qarşı yönəldilmiş mütərəqqi bir cərəyan olmuşdur. XIV–XVI əsrlərdə Fransada və İtaliyada Averroizm təlimindən, xalq üsyanında kilsəyə qarşı istifadə etmişlər. Averroizm, dualist baxışları, ideya cəhətdən sofilik baxışlarına yaxın olan bir dünyagörüşüdür. Sonralar İbn Rüşdü müdafiə edən bir çox dualist davamçıları olmuşdur.

İbn Rüşdə görə, kainatda heç zaman “maddə” surətdən ayrı ola bilməz. O halda Tanrının da maddədən ayrı olması mümkün deyil. Belə olan halda maddə surətlə birlikdə olan varlıqdır. İbn Rüşdə görə adamdakı fərdi ruh keçicidir, ölümlüdü. Əzəli ruh, “küllü ruh” ölməzdir. İbn Rüşd bu küllü ruha ortaq ağıl deyir. Fərdi ruh ortaq ruha (ortaq ağıla) nisbətən maddidir, maddə kimidir. Ortaq ruh da ( ortaq ağılda) maddi ruha nisbətən “surətdir”. Maddi ruh “ağıl”, küllü ruhdan “surət” pay “zərrə” alır. Göründüyü kimi, İbn Rüşd fərdi ruhu maddi aləmin yəni maddənin bir parçası hesab edir. 

Sühraverdi Şihabəddin Əbuhəfs Ömər ibn Məhəmməd (1145-1234) - Azərbaycanın müdrik (sofi) mütəfəkkir hüquqşünas alimidir. Böyük sofi nəzəriyyəçisi Suhraverdi hicri 495, miladi 1145-ci ildə Suhraverd şəhərində doğulmuşdur. Suhraverdi şərqdə ən nüfuzlu və ilk universitet olan "Nizamiyyəni" bitirmişdir. Zamanının ünlü alimlərindən, həm dünyəvi, həm də dini biliklər almışdır. Fuad Köprülünün “Türk ədəbiyyatında ilk təsəvvüflər” əsərində Suhraverdinin ən məşhur əsəri olan “Biliklərin töhvələri” kitabını, “mükəmməl bir əxlaqi sofiyyə məcmusu” adlandırır. Onun əsərləri, sofizmin mötədil qolunu öyrənmək üçün qiymətli mənbədir. Suhraverdi sofilərin təbiətini, daxili aləmini onların geyimləri və zahiri cəhətləri ilə əlaqələndirir. “Ağ onların əlaməti, Allaha görə, elm onların sifəti, ibadət onların bəzəyi, möminlik onların şüarı və haqqın həqiqətləri, onların sifətləridir” deyir. Suhraverdinin ağıla əhəmiyyət verməsi, onun sofizm təliminin məziyyətidir. O, deyir: “Təsəvvüf yolçusu, hər şeydən öncə, öz nəfsini paklaşdırmalıdır”. Suhraverdi “Biliklərin töhvələri” kitabında “tövbə”, “zühud”, “ehtiyatkarlıq”, “fəqirlik”, “səbirlilik”, “razılıq” və s. məqamların geniş çözümünü Vəhdəti-vücud çəmbərində verir və aydınlaşdırır.

 Bu terminlər “Qurani-Kərim”in ayələrindən götürülmüş olsa da, sofilər, xüsusilə, tövhdçi ifrat sofilər, onları tamamilə özlərinə məxsus bir anlamda yozmuşlar. Belə ki, əgər şəriətdə tövbə günahı boynuna almağı, onu təkrarlamamaq arzusunu bildirirsə, təsəvvüfdə tövbə, Allahdan başqa bütün hər şeydən tövbə etməkdir. Çünki sofilərin nəzərində yeganə gerçəklik Allahdır.

Sonralar Suhraverdi Bağdada köçmüş və qısa müddət ərzində Bağdadın baş şeyxi rütbəsini tutmuş və ictimai-siyasi həyatda fəal iştirak etmişdir. Onun “Təsəvvüfə dair risalə” və “Ruha dair risalə” əsərləri, sofilikdən bəhs edən ən sanballı əsərlərdir. Sofi mütəfəkkirə görə, fəlsəfə elə dərin bir dəryadır ki, hər filosof onda üzə bilməz. Suhraverdinin yaradıcılığında təsəvvüfün, demək olar ki, bütün başlıca məsələləri və məqamları, sofi sözünün təfsiri, insanın özünü dərk etməsi, ən nəhayət, insanın kamillik rütbəsinə qalxması və s. hallar geniş işıqlandırılmışdır. O, əsərlərində əxlaqi keyfiyyətlərin işıqlandırılmasına geniş yer vermişdir. Suhraverdi  deyir: təsəvvüf hər bir yüksək əxlaqi xasiyyətə yiyələnmək və hər bir alçaq xasiyyətdən uzaqlaşmaqdır. Suhraverdiyə görə, sofilik edən kəs, özünə hesabat, nəzarət və daxili müşahidə yolu ilə bütün rəzilliklərdən çəkinib,  paklaşdmalı və kamilləşməlidir. O, insanla Allahın birliyini, eyniliyini qəbul edən panteist əhval-ruhiyyəyə qarşı çıxaraq, sofiliyin monoteist sistemini yaratmışdır. Azərbaycan sofi alimlərindən Əhməd ibn İsmail Nakili, Mühyiddin Ərdəbil və Baba Məzid Təbrizi Suhraverdidən bilik almış, Sədi Şirazi, Bəhaəddin Girmani, Nəcibəddin Bozquş Şirazi və başqaları onun sofi ideyalarını geniş təbliğ etmişdir.

Suhraverdi nəslindən yetişmiş başqa bir ünlü sofi şeyxi, “Heyakilin-Nur” əsərinin müəllifi Suhraverdi Maktul da din alimləri tərəfindən dinsiz küfr elan edilərək, 1227-ci ildə hələb şəhərində edam edildi.

Nəcməddin Sabit Tiflisi (-- 1234) Tiflisin sofi mütəsəvvüfü Nəcməddin Tiflisinin həyatı haqqında geniş bilgilər olmasa da, onun böyük sofi şair olması haqqında, zamanının məhşur sofi mütəssəvvüfləri söz açmış şeirlərindən örnəklər vermişlər. Hələ sağlığında (1215) ünlü sofi Əbu Talib əl Məkkin öz əsərində onun iki şeirini, sofi Əbul Fərəc dörd şeirini öz traktatlarına salmışlar.

XII əsrdə islam dünyasının hər yerində olduğu kimi, Tiflisdə də təsəvvüf elminə yiyələnmiş mütəsəvvüflər yetişmişdir. İbn əl Ruminin, əl-Mütənəbbinin yaradıcılıqlarının təhlilinə həsr etdiyi ədəbi tənqidi risaləsində Nəcməddin Tiflisi, özünü bir mütəsəvvif kimi, sofi təriqətinin bilicisi kimi göstərmişdir. O irşad elminin yaradıcısı, mürşidi Suhraverdinin ideyalarının davamçısı olmuşdur. Nəcməddin Sabit Tiflisinin poeziyasında halallıqla əldə olunan qazancın həmişə haram qazancdan üstün olduğunu deyir. İnsanları haramdan qaçmağa çağıraraq, yazır:

“Haram qazancındır ən ziyanlı şey,

    Özündə bilmirsən qazandın niyə;

    Dərk etdin o vaxt ki, var-dövlətlisən,

    Xərcləyib xeyrini verərsən yelə.”

  

   “Bu gün heç kəs bilməz nə vaxt gələcək gündəlik ruzun,

     Haramla halalı bir tərəziyə qoymaq heç olmaz.

     Ancaq ki, birinin əli gödəkdir, birinin uzun.”

                                        (Ədəbi tərcümə A. Binnətoğlunundur.)

Nəcməddin Tiflisi Şam (Dəməşq) şəhərində bir müddət imam olmuşdur. 1215-ci ildə əbədiyyətə qovuşmuş və Dəməşqdə məşhur olan sofilər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir.      

İbn əl-Ərəbi (Arabi) Mühiəddin Məhəmməd ibn Əli (1165-1240) - böyük mütəsəvvüf İspaniyanın Andalus şəhərində doğulmuşdur. Babası və əmisi zamanın bəlli sofilərindən olmuşdur. O, ilk islamlığa aid biliyini Lizbonda şeyx Əbu Bəkr ibn Xalafidən almış, sonra Əndəlus sofilərinin mərkəzi olan İşbiliyə getmiş, orada 30 il yaşamışdır. O, çox erkən islam dünyasında böyük nüfuz qazanmışdır. Sofi dünyagörüşünə görə, qatı dindarlar onu bir neçə dəfə zəhərləmiş, zəhərlənmədən ölmədiyini görəndə, onu öldürməyə cəhd göstərmişlər. O, hörmətli bir Misir şeyxinin himayəsi və yardımı ilə  bu dəfə də ölümdən qurtulmuşdur və miladi 1240-cı ildə Şam şəhərinə gəlmiş, ölənə qədər orada yaşamışdır. Mühiddin ibn Arabi, beş yüzə qədər əsərin müəllifidir.

Təsəvvüfün ən inandırıcı qolu olan Vəhdəti-vücud fəlsəfəsinin ilk kıkləri insanlıqla bərabər yaransa da, onu bir sistemli fəlsəfi təlim halına gətirən İbn əl Ərəbi olmuşdur. Ərəbiyə görə bu fəlsəfə “Allahın dünyadakı varlığında təzahür etməsidir. Allah özünün yaratdığı varlıqlarla vəhdət təşkil edir.” İbn Ərəbi iradə azadlığının nisbiliyini qəbul edir. “Kamil insanda Allah və insan vəhdət təşkil edir”deyir. Vacibül-vücud fəlsəfəsinə qarşı olan bu görüş də onun ölümünə səbəb olmuşdur.

Onun sofiliklə əlaqəli düşüncələri və əsərlərində təbliği, təsəvvüf müxaliflərini həmişə rahatsız etmiş, təsəvvüf dünyagörüşünün qatı düşməni olan Ali Yur Kari onun ölümünə fitva vermiş və bunun nəticəsi olaraq da, öldürülmüşdür.  Böyük sofi filosofu-şair Suriya, İran, Hicaz və digər ölkələrə səyahət etmişdir. O, dövrünün fəlsəfi təlimlərini dərindən öyrənmişdir. Bir çox fəlsəfi və sofi əsərlərin müəllifidir. İbn Ərəbinin dünyagörüşü panteist məzmun daşıyır. Ərəbiyə görə, məxluqatın varlığı xalqın varlığı ilə eynidir. Ərəbi deyir: “Şübhəsiz, yaradılanların olma varlıqları yaradıcının varlığının görünüşüdür”, “Qul rəbbdir, rəbb də quldur”, “Fürqan  mənəm və yeddi cüt fatihə surəsi də mənəm”.

Şeirinin birində deyir:

Mən haqqın sirriyəm, haqq`məndən ibarət deyil,

Bəlkə mən də haqqam, aramızdakı farkı böylə bil,

Mən Allahın eyniyəm əşya içində,

Onun üçün varmı kainatda görünən,

Bir şey bizim eynimizdən başqa?

Şeirdəki fəlsəfi dünyagörüşlərinə nəzər salsaq Həllacın ideyasının eyni olduğunu görürük.

İbn Ərəbi zamanının sofiləri arasında çox sevilmişdir və bu sevgi əlaməti olaraq, ona, Şeyxi Əkbər (böyük şeyx) demişlər. Şeyx Əkbərin ideyalarına qarşı çıxan dindarlar, onun ölümünə fitva vermişlər. 1240-cı ildə Şam şəhərində edam edilmişdir. Onun qəbrinin xalq tərəfindən müqəddəsləşdirilməsindən qorxan mollalar, qəbrini murdarlamışlar. Şair və bilik sahibi olan böyük komandan Sultan Səlim, Şam şəhərini tutduqdan sonra, Şeyx Əkbərin qəbrini tapdırmış, onu təmizlətmiş, üstündə türbə tikdirmişdir. Şeyx Əkbərin ittihamına yenidən baxılması üçün, Sultan Səlim fərman vermişdir. Fərmanın icrası məkkəli Şeyx Əbul-Feth Mühəmmədə həvalə edilmişdir. Məkkəli şeyx, İbn Ərəbinin ittihamlarına yenidən baxaraq, ona bəraət vermişdir.

İbn Ərəbinin mürşid və müridləri, bütün İslam aləminə yayılmışlar. Bir çox görkəmli sofilər, o cümlədən Cəlaləddin Rumi, Konyalı Sədrəddin, İraki Cami, Cili, Şəbüstəri və digəri, İbn Ərəbinin elmindən bəhrələnmişlər. İbn Ərəbinin sofi dünyagörüşündən xristian filosofları və mistikləri də öz əsərlərində istifadə etmişlər. O cümlədən Lulley, Dante, Em. Palaçiosun əsərlərində İbn Ərəbinin təsiri  aydın duyulmaqdadır. E.A.Əffifi yazır: “Doğuda da çeşidli yazarlar İbn Ərəbiyi incələmiş və haqqında bir çox risalələr yazmışlar. Onun sofi yönlü fəlsəfəsi nə dərəcədə İslamın şəriəti ilə uyğunluğu məsələsi ələ alınmışdır. Bu haqda münaqişələr müsəlmanların zehinlərini əsrlərcə məşğul etmiş və İbn Teymiyyə, Cəlaləddin, Əs-Suyüti, Firuzəbədi, Mahzumi, Tafdazəni və başqaları kimi, insanlar tərəfindən, İbn Ərəbinin sünnüliyini müdafiə etmiş və ya inancsızlığını (küfrünü) isbat etmək üçün kitablar yazmışlar. Bəziləri ona İslamın ən böyük vəlilərindən biri nəzəri ilə baxmışlar”.

İbn Ərəbinin fəlsəfəsində 3 ayrı-ayrı ünsür bir araya gətirilmişdir.

a)     Əşarilərin “Külli-Cövhər” nəzəriyyəsi

b)    Həllacın “Lahud” (İlahi) və “Nasud” (İnsanlıq) nəzəriyyəsi

c)  Yeni əflatunçuların nəzəriyyəsi.

İbn Ərəbinn şəsi dünyagörüşü arılıqda u nəzəriyyələrin heç birinə bənzəməsə də, bu üç nəzəriyyənin birlikdə olan tərkib hissəsidir. İbn Ərəbinin dünyagörüşündə onun mütləq monizmi və Həllacın dualizmi birləşmişdir. Xüsusilə Həllacın dünyagörüşü İbn Ərəbinin “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfi görüşünün formalaşmasında böyük təsiri olmuşdur. İbn Ərəbinin baxışında yaranan qeyb ruhlar və mənalar aləmi, Həllacın “Lahud” (İlahi), xalq, təbiət, cəsədlər aləmi,  “Nasud” (İnsanlıq) ideyası ilə eynilik təşkil edir. Bir çox mütəsəvvüflər və araşdırıcılar İbn Ərəbini munist sofi kimi qələmə vermələrinə baxmayaraq, onun ideyalarından və əsərlərindən görünür ki, o, dualist bir sofidir.

Həllac ideyasına uyğun olaraq, İbn Ərəbi yazır: “Böyük varlığın (aləmin) ruhu bu kiçik varlıqdır (insandır). Onsuz Allah deməzdi, ən böyük, qüdrətli mənəm”.

İbn Ərəbiyə görə, böyük varlıq olan Allah, ona görə güclü və qüvvətlidir ki, o, insanı özünə bənzər yaratmışdır. İbn Ərəbi deyir: “Yetkin (kamil) insan Həqiqətin (Allahın) kiçildilmiş bir surətidir”. Bununla o, kamil insanın, Allahın aləmdə bütün sirlərə yiyələnmək gücünə sahib olmaq bacarığında olduğunu göstərməkdədir. Başqa bir halda İbn Ərəbi deyir: “İnsana ehtiram göstərən kimsə, Allaha ehtiram göstərmiş olur. Allah insanı o dərəcədə yüksəltmişdir ki, ən yüksəkdən ən aşağıya qədər göylərdə və yerdə olan hər şeyi onun şərəfinə yaratmışdır”. İbn Ərəbinin bu fikri “Qurani-Kərim”in 8-61, 14-33, 16-12, 29-61, 31-20 ayələri ilə təsdiqlənir.

İbn Ərəbi, yetkin insanlar arasına peyğəmbərləri, övliyaları, vəliləri daxil edir. Ona görə, yaradıcı varlıq və ağıl bir-birini tamamlayır və özünün “Kəlam” nəzəriyyəsini sistemli şəkildə təhlil etməklə, M.Həllacın fikirlərindən geniş istifadə etmişdir.

İbn Ərəbi yetkin (kamil) insan olmaq üçün, bilgi qazanmaqda altı hiss orqanlarının iştirakından danışır. Ona qədər məlum olan beş hiss orqanlarına ağılı da əlavə edir və kamilliyin ən yüksək məqamında ağılın durduğunu deyir. Elm ilə insani tərbiyə birlikdə nə qədər aşılanarsa, o qədər ilahi nura yaxınlaşar, kamilləşər. İnsan kamilləşdikcə arınlaşar, təmizlənər. Bu zaman o, sofilik məqamına yaxınlaşar. İbn Ərəbiyə görə, Allahın insan əzaları kimi əzalarının olması təşbih anlamındadır. Çünki Quranda deyilir: “Allah bir nurdur”. Nur isə daima vəhy halında təcəlli olur. İbn Ərəbi xristianlıqda böyük nüfuz qazanmış “Hülul” nəzəriyyəsini (İsanın Allah olma nəzəriyyəsini) də inkar edir. O, deyir: “İsanın Allah olduğunu söyləmək, hər şeyin Allah olduğu anlamında doğru olur. İsanın Məryəmin oğlu olduğunu söyləmək də doğrudur. Fəqət, Allahın Məryəmin oğlu İsa olduğunu söyləmək yanlışlıqdır”.

İbn Ərəbi, Allahı sınırsız bir varlıq kimi tanıyaraq, Allahın hər şeydə olduğunu aşağıdakı fikrində göstərir:

“Tənzihdən bəhs edərsən, Allahı sınırlamış olursan,

Təşbihdən bəhs edərsən, onu incitmiş olursan,

Fəqət, hər ikisini birdən irəli sürərsən,

Doğru yolu izləmiş olursan,

Və sən irfanda bir mürşid və bir şeyx olursan”.

Şeyxin bir çox əsərləri içərisində 5 böyük külliyyatı mövcuddur. O, əsərlərində “Vəhdəti-Vücud” (varlığın birliyi) nəzəriyyəsində varlığın iki anlamını açıqlayır.

1.Qavram olaraq olan varlıq

2.Var olan varlıq.

Qavram olaraq olan varlığı, ağılın məhsulu olan fikri varlıq kimi izah edirlər. Var olan varlığı isə “külli” mütləq varlıq və ya daimi olan ilahi varlıq kimi qəbul edir. O, deyir:

O, məni övər, mən də onu,

O, mənə tapınar, mən də ona.

Bir durumda onu etiraf edər,

Ayanda isə inkar edərəm.

Bu misralarda hər iki varlığın birliyi bir-birini tamamlayır. O da Həllac kimi haqq ilə xalqı birləşdirir. Burada iki ünsür - ilahi varlıqla insani varlıq birləşir. Şeyx deyir:

Mən haqqın sirriyəm, haqq məndən ibarət deyil,

Bəlkə mən də haqqam, aramızdakı fərqi böylə bil.

Göründüyü kimi, Ərəbi də Mənsur kimi, Allahı özündə görür. Ancaq bir qədər fərqli olaraq, Mənsur “Haqq mənəm, haqq məndədir” dediyi halda, Ərəbi “Mən haqqın sirriyəm, bəlkə mən də haqqam” deyir. Həllac “Mən haqqam” deyərkən, özünü birinin qoynunda görür, İbn Ərəbi “Mən haqqın sirriyəm” deyərkən isə, özünü haqqın geniş sirlər aləmində görür. “Bəlkə mən də haqqam” deyərkən, özünü birlə çoxun arasında görür. İbn Ərəbiyə görə, dünyada xalqlar tərəfindən qəbul olunan bütün dinlər, Allaha doğru yönələn bir doğru yoldur. Müxtəlif yollarla və formalarla olan ibadətlərin hamısı, bəsit formada olan bütlərdən tutmuş ən mükəmməl dini fəlsəfəyə qədər hamısında yalnız bir Allaha ibadət olunur. O, deyir: “Qul rəbbidir, rəbbi də quldur”, “tək Tanrıçılıqla çox Tanrıçılıq arasında fərq birlə çox arasındakı fərqə bərabərdir”. İbn Ərəbi fəlsəfəsində “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfi görüşü çox böyük dolğunluq təşkil edir. O, maddi varlığı dörd növə bölür:

Bir şeyin dış aləmdə varlığı (gözlə görünən bütün varlıqlar)

Ağılda olan varlıqlar (yaddaş, təfəkkür və s.)

Bi r şeyin yazıda olan varlığı

Şeyin sözlərdə olan varlıqları.

qoyduğu varlıq xalqdır. Bir tək mənasını verdiyi halda, birlik çoxun toplusudur, ikilik çoxluğun başlanğıcıdır. Ancaq ondan sonra yetişən mütəsəvvüflər, öz fəlsəfələrində tədricən monoteistliyi (tövhidi) sofiliyə gətirirlər.

  Şeyx  Nizami Gəncəvi (1141-1209). Zamanının alim və şairləri daima  təsəvvüf dünyagörüşündən bəhrələnərək, öz əsərlərində ondan istifadə etmişlər.N.Gəncəvi Varlığın-birliyi fəlsəəsinin haradan, hansı eldən qaynaklandığını əsərində açıqlayarak deyir:

 “Onların ki, vahid bir sahibi var,

  Atası hindlidir, anası türükkən,

  İki irqdən doğmuş naxışa bax sən”

(N.Gəncəvi. “Xosrov və Şirin  Bakı 1947.s.375). İslamın qılıncının iti dönəmində Nizami “vəhdəti- vücud” fəlsəfəsinin yaradıcıları Hindlilərlə türklərdir deyir.

  Nizami Gəncəvi ol dedi o da oldu demir. Tanrı ilə doğa varlıqlarının günəşlə yerin birlikdə birlikdə çalışmalarından danışaraq deyir:

Altı yaxa açdı tərəflərə o,

Dörd gövhər bəxş etdi qara yerə o.

Nizami Tanrının yerə bağışladığı dörd ünsürün (od, hava, su, torpaq) vəhdətini cisimsiz (ilahi) varlığın cisimli (maddi) varlıqla vəhdətini Tanrı varlığı kimi qəbul edir.

            Eşqdən başqa söz könlümə yaddır,

            Eşq könül quşuna bir qanaddır.

            Eşqdir mehrabı uca göylərin,

            Eşqsiz ey dünya nədir dəyərin.

            Eşqsiz olsaydı xilqətin canı,    

            Dirilik sarımazdı böyük cahanı.

  Burada Nizami Vəhdəti-Vücut fəlsəfəsini dolğunluğunca göstərmişdir. Nizami özünü Təsəvvüfçü sofi saymasada əsərlərində bir çox Vəhdəti-Vücut nəzəriyyəsini təsdiqləyən ideyalar olduqca çoxdur.

            

Hər sadə damcının əsl cövhəri

            Dəryaya meyl edir əzəldən bəri

Şair dünya hikmətlərinin, varlıqlarının zərrəciklərini, damcılarını və s. hamısı küllü varlığın vəhdətidir deyir. Damcı ilə dəniz arasında olan vəhdət, kainatda olan vəhdətin bir parçasıdır və bu vəhdət heç bir zaman pozulmur deyir.

            Bir qara pul olsun bir arpa əgər,

            Onda dört gövhərdən tapılar əsər

Şair deyir ki, varlıqların hamısının ilk mənbəyi dört ünsürdür. Həyatda olan varlıqların hamısını yoxlasaq onun tərkibində bu dörd ünsürdən pay olacaqdır.

            Bu yeddi örtüklü, altı barmaqlı,

            Bir gözlü, dört əlli, doqquz ayaqlı.

 

Şair burada bütün kainatın, yəni yeddi qat göyün, altı yönlü yerin, doqquz tərəfli fələyin, eləcədə onda olan varlıqların hamısı günəşlə aralarında olan vəhdətə, Vəhdəti-Vücut fəlsəfəsinə bağlı olduğunu deyir.

            Yeddi xəzinəni açaraq birdən,

            Dörd gövhər üstünə basmısan qədəm.

  Şair deyir ki, ey ulu Tanrı yeddi qat göyünlə, dörd müqəddəs gövhərin üstünə qədəm qoymusan burada da yenə demək istəyir ki, vəhdət yaratmısan. Bu vəhdət heç vaxt pozulmaz.

           

            Bu fala mən qurrə atdığım anda,

            Ulduzlar keçirmiş eyni zamanda.

Burada Nizami İslamdan əvvəl türk xalqlarında olan Tanrıçılıq mifologiyasına müraciət etmişdi. Tanrıçılıq inancına görə hər bir uşaq doğulanda onun göydə ulduzu da doğulur və ona nəzarət edir. Öləndə onunla bərabər ulduzu da ölür. Tanrıçılıq ideyasına sadiq olan Nizami deyir. “Ulduz falıma baxdığım zaman bəxt ulduzumun düşdüyünü gördüm.”

            Saqi ver şərabı, dərdimə bir qal,

            Söz mənim oduma nal oldu nal.

Şair yenə də qədim Tanrıçılığa müraciət edərək Xızırın müqəddəs nalına müraciət edir. Qədim türk inancına görə at və nal Tanrıdan gəlmə müqəddəs varlıqdır. O səbəbdən də bu inanca görə evdən səfərə çıxan türkün atının nalını yanar oda atarlarmış və igid qayıdana qədər nal müqəddəs odda qalarmış.Burada Nizami özünü od  sözünü isə nal hesab edir. Türklərdə olan bu adət bu gün unudulmuşdur. Hər hansı səbəbdən isə Avropaya keçmişdir.  

            Biz kimik, nəçiyik, aç göstər artıq,

            Büt qayıranmıyıq, yoxsa büt qıranmıyıq.?

Burada Nizamini dinin ehkamları təmin etmədiyini görürük. Nizami öz etirazını bildirərək deyir: “Biz müsəlmanmıyıq yoxsa bütpərəstmiyik. Eyni zamanda Nizami bu şeir ilə bütün xalqları birliyə çağırır.

                   Libasım ətrimlə süslənir mudam!      

                   Buyam ya Dirəmnə yada Udam!

Şeirdə deyilən Dirəmnə pis qoxulu otdur, Ud isə yaxşı qoxulu otdur. Şair yenədə öz etirazını səsləndirir. Pis olsamda, yaxşı olsamda sən yaratmısan deyir.

                   Dərdini danan kəs, birdə sağalmaz,

                   Çərşənbə cinlisi ağıllı olmaz.

         İslam inancına görə çərşənbə günü nəs gün sayılır. Cəhənnəmin rəmzi kimi verilir ki, çərşənbə günü ölənlər guya cəhənnəmlikdir. İslam inancına görə çərşənbə günü şeytanlar fəallaşır. Ona görə Nizami deyir ki, çərşənbə günü cin vuran sağalmaz. Yeri gəlmişkən onuda qeyd edim ki, qədim türk Tanrıçılıq inancına görə çərşənbə günü bütün günlərdən müqəddəs və əzizdir. Ona görə Tanrıçılıqda Xızırın doğum gününü, müqəddəs ünsürlər (od, torpaq, hava, su) gününü və novruz bayramını türklər çərşənbə günü bayram edirər.

                   Dörd atdan sən piyada qalsan əgər,

                   Bu düyün o zaman açıla bilər.

         Burada Nizami bir sofi kimi müdriklik göstərərək “Çox yeməkdən, çox danışmaqdan, çox yatmaqdan, çox şəhvətdən uzaq olun!” deyir. Eyni zamanda elmlə məşğul olan müdrik ən çətin açılan düyünü də aça bilər deyir.

Böyük yaradanı düymağa meyyar,

            Dəlildən, qiyasdan başqa nə var?

           Ağıl qiyas ilə çalışıb durar,

            Onu dərk etmək üçün dəlil axtarar.

             Sənin ağlın bir candır,onun da cismi sənsən,

            Canın bir xəzinədir,onun tilisimi sənsən.

                                        (N.Gəncəvi”Sirlər xəzinəsi” Bakı 1947.s.126).

Nizami də özündən qabaqkı mütəsəvvüflər kimi, insana bəxş edilən Tanrı varlığını ağılda görür, onun tədqiq edilməsi üçün dəlil axtarır. Bi dəlili yenə adamın özündə onun cismində görür.

Nizami Gəncəvi, insan üçün aşkar görünən bütün varlıqları ilahi sirrinin möcüzələri hesab edir. Bütün aşkar olan varlıqların daxilində bizə aydın olmayan ilahi sirləri görən şair deyir:

“Hər şey ki bizə aşikardır,

 Orada da gizli bir xəzinə vardır.”

Nizami adamı Allah səviyyəsində tutur əgər ağlını yaxşıya işlədərsənsə allahla yanaşı olarsan deyir:

              “Çalış həqiqətlə özünü bil sən,

              Allahı bilərsən özünü bilsən”.

                                               (N.G. “Xosrov və Şirin” Bakı 1947.s.339)

Burada Nizami iki gizli düyünü çözür. Bir yandan allahla adamı yanaşı qoyur. Başqa yandan da allahın dərk edilməzliyini çözərək, adamoğlu özünü dərk edərsə, allahı dərk etmiş olduğunu deyir.  

Şeyx Nizami, bütün əsərlərində Tanrı varlığını Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsində görür, adamın yetkinləşməsində, kamilləşməsində Allahın hədiyyəsi olan ağıla geniş yer verir. Ağılla elmə yiyələnməyi, zəhmətlə çörək qazanmağı haqqa yaxınlaşmanın ən yaxın yolu hesab edir. Bu da, təriqətin əsas məqamlarından biridir.

Əfzələddin Xunaçi. (1193-1248) Böyük filosof Xunəçi 1193-1248-ci ildə Azərbaycanın  Xalxal bölgəsinin Xunəçi şəhərində anadan olmuşdur. Ona ərəb mənbələrində hörmət mənasında “alim və filosofların cənabı” deyə müraciət edilir. Zamanın tibb elminə yiyələnmiş, şərqdə tibb alimi kimi tanınmaqla bərabər, İslam fəlsəfəsini də öyrənmişdir. Məntiqə aid sanballı əsərlər yazmışdır.  O, Qahirədə və uzun müddət Misirdə yaşamışdır. Orada dövlət işlərində, Misirdə və onun bir çox əyalətlərində baş qazi vəzifələrində çalışmışdır. Qahirə şəhərində vəfat etmiş və orada da dəfn olunmuşdur. Ə.Xunəçi, orta əsr mənbələrində ən çox məntiqçi filosof kimi yad edilir. O, idrakın hissi və ağlın mərhələlərini vəhdətdə görür. Hisslərin vasitəsilə qazanılan anlayışları “birinci ağlı məlumatlar” adlandırır. Bunların əsasında qəbul edilən anlayış və müddəaları isə “ikinci ağlı müddəalar” adlandırır. Xunəçi İdrak hissi ilə ağlın funksiyalarının vəhdətini qəbul etməklə, “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsini də qəbul etmiş olur. Elə ən böyük sofilik də budur. Ümumiyyətlə, XII əsrdə təsəvvüf elminin bir çox ünlü mütəsəvvüflərinin yetişdirdiyi mürşid və müridlər islam dünyasının hər yerində yüksək nüfuz sahibi olmuşdur.

Hacı Bektaşi Vəli. (1209-1271) Seyid Mahmud ibn İbrahim Bektaşi Vəli 1209-cu ildə Xorasanın Nişapur şəhərində doğulmuşdur. Atası Xorasan eltəpəri (hökmdarı) İbrahim əs-Sai, anası Nişapurlu şeyx Əhmədin qızıdır.  O, zamanının ən nüfuzlu mütəsəvvifi olan Əhməd Yəsvinin xəlifəsi şeyx İshakın xəlifəsi, şeyx Loğmanın tələbəsi olmuşdur. Əhməd Yasəvi məktəbinin aydın simalarından biri olmuş Bektaşi “Yasəvilik” təriqətinin xəlifəsi seçilmişdir. Bu, onun sofilər arasında yüksək nüfuza malik olmasını göstərir. Hacı Bektaşi Vəli Anadoluya gəldikdən sonra, qısa bir zamanda tanınmış və bir çox mürşid və müridlər yetişdirmişdir. O, Karasahoyükdə 1271-ci ildə axirətə qovuşmuşdur və burada da torpağa tapşırılmışdır. Qəbri üzərində türbə ucaldılmış və bu türbə tezliklə dərgaha çevrilmişdir. Hacı Bektaşi Vəli, Osmanlı dövlətində, sadəcə, təriqət xəlifəsi kimi qalmamış, həm də dövlət quruculuğunda fəal iştirak etmiş, siyasi xadim kimi tanınmışdır. Bəzi sofilər ona, Bektaşı soyadının müridləri tərəfindən verildiyini söyləyirlər. “Bəytaş” mənasını verən bu söz, onun yüksək nüfuza malik bir sofi olduğunu göstərir. Hacı Bektaşi Vəli, Tapdıq İmrənin, Tapdıq İmrə də Yunus İmrənin mürşidi olmuşdur. Hacı Bektaşinin təriqətinə qulluq edən dərvişələr, başqa təriqət dərvişlərindən seçilmək üçün qulaqlarına həlqə taxırdılar.

 Gögxan Yılmaz yazır: Qanı islamdan öncəki türk tanrıçılıq uyğarlığı ilə yoğrulmuş Bektaşilik yeni bir sintez olaraq, Anadolu xalqının qonuşduğu dillə yeni inanc, yeni təriqət gətirdi. Bu təriqət tezliklə Anadolu və balkanlara yayıldı. Sonra bektaşilik bir-birinə rəqib iki ana qola ayrıldı. Çələbilər qolu və babalar qoluna ayrıldılar.Bu qollar dort qapı ilə örgütləndilər.

1.     Şəriət qapısı. Bu qapı Yel və ya abitlər qapısı adlanır.

2.     Tarikat qapısı. Bu qapı od, ya da zahitlər qapısı adlanır.

3.     Marifat qapısı. Bu qapı su, və ya ariflər qapısı adlanır.

4.     Həqiqət qapısı. Bu qapı torpaq və ya muhiplər (dost və sevənlər  İ.M. qapısı adlanır. Yazar hər qapının geniş açıqlamasını verir.(Gögxan Yılmaz İnter 04.01. 2004)

          Burada  tanrıçılıq dini dünyagörüşünün izi açıq-aşkar ortalığa çıxır. Tanrıçılıqdan başqa heç bir dində 4 nəsnənin (ünsürün) birlikdə qatqısından danışılmır. Ancaq Bektaşilik təriqətinə aparıcı qollar kimi qatılırlar.

         Tarixçi Xaqan Kutlay yazır:Təriqətin yaradılışı H.B. Vəlidən başlasa da sonralar təriqətin qoluna və yoluna bir çox dəyşiriklər edilmişdir. Təriqət mürşid olaraq, H. Muhəmmədi, rəhbər olaraq,H.Əlini, pir olaraq, H. B.Vəlini tanıyan bu təriqət tamamən batinidir.

           H.B.Vəli Monqol basqılarında xalqa öndərlik etmiş, xalqı birliyə çağırmış, Monqol basqılarının qarşısının alınmasında onun böyük əməyi olmuşdur. XVI əsrdə təriqətə Sultan Balım başçılıq etmiş, Onun dönəmində təriqət “Əhli-beyid”ə baölanmış və bu günədək o yolla gedir. 1826-cı ildə islama batini təriqət kimi bağlanmış, Sultan Abduləzizin dönəmində yenidən açılmışdır.   

  

Ümrəvi Siracəddin Mahmud ibn Əbu Bəkr (1198-1283). Azərbaycan filosofu sofi təriqətçiliyinin müdafiəçisi olmuşdur. Ədaləti bütün hökmlərdən, xidmətlərdən yüksək tutaraq deyir: “İbadətsiz ömrü başa vurmaq olar, ədalətsiz ömrü başa vurmaq olmaz”. “Ədalət ibadəti əvəz edə bilər, ibadət isə yox. Hökmran bir saat ərzində on naib təyin edə bilər, ancaq bir xarabalığın abadlığına illər lazımdır”.

Mövlanə Cəlaləddin Rumi (1207-1273). Məhəmməd Cəlaləddin Bəhaəddin Rumi, 1207-ci ildə Əfqanıstanın Bəlx şəhərində doğulmuşdur. Atası Bəhaəddin Vələd Xarəzimşahlara gedib çıxan əsilzadələrdən olmuşdur. Monqol istilası zamanı ailəsi ilə birlikdə Bəlxdən Nişapura getmişdir. Nişapurda məşhur mütəsəvvüf olan Fəriduddin Əttarla görüşmüşdür. Bəhaədddin Vələd sonra ailəsi ilə birlikdə Nişapurdan Bağdada, sonra Kəbəyə, oradan Şama, Malataya, Ərzincana, Sivasa, Kayseriyə, Karamana getmişdir. Nəhayət, Bəhaəddin Vələd, 1222-ci ildə Karamanda Əmr Musanın mədrəsəsində yeddi il dərs demişdir. Mövlana Cəlaləddin 1225-ci ildə Şərafəddin Lalanın qızı Gövhər xanım ilə evlənmişdir. Bu evlilikdən Mövlanənin Sultan Vələd və Əlaəddin Çələbi adlı iki oğlu olmuşdur. Mövlanənin birinci arvadı öldükdən sonra, ikinci dəfə evlənmiş və bu evlilikdən də Müzəffərəddin və Əmr Alim Çələbi adlı iki oğlu olmuşdur.

Səlcuqlar Sultanı Cəlaəddin Keyqubad, Üləma Bəhaəddin Vələdi Karamandan Konyaya dəvət edir. Bəhaəddin Vələd, Sultanın dəvətini qəbul edir və 1228-ci ildə Konyaya köçür. Sultan Cəlaəddinin yanında 3 il yaşadıqdan sonra 1231-ci ildə vəfat edir. Mövlanə Cəlaləddin, atasının xəlifəsi olmuş, Seid Burxanəddin Tirmizidən doqquz il dərs almışdır. Təsəvvüf elmini, Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsinin sirlərini öyrənmiş, müridlər arasında yüksək nüfuz sahibi olmuşdur. Atası Bəhaəddin Vələd öldükdən sonra, üləmanın müridləri oğlu Mövlanə Cəlaləddinin ətrafına toplanıb onu, atasının varisi kimi görmək istəmişlər. Tezliklə Mövlanə Cəlaləddin şöhrətlənərək, bir din alimi kimi mədrəsələrdə dərs demişdir. Mövlanə Cəlaləddin, könül xoşluğunun qorunmasını, könül qırmağı kəbədən və ibadətdən üstün tutur. O, deyir: "Əgər səndə bəsirət varsa könül kəbəsini təvaf et! Torpaqdan tikilmiş sandığın-kəbənin əsl mənası könüldür. Sən Allah nəzərgahı olan bir könülü incidib qırsan, Kəbəyə yayaq getsən də, qazandığın savab könül qırmağın günahını əvəz edə bilməz.(Osman Nuri. Təsəvvüf səh.261).

İdris Şah yazır: “Ruminin qərbdə şöhrət tapmış mistiklərə onların dünyagörüşünə çox böyük ideoloji və ədəbi təsiri olmuşdur. Ona görə ki, onun bir çox əsərləri qərblilərin dilinə tərcümə olunmuşdur.” (İdris Şah. “Sufi”. Mosk 1999. s. 147)

Mövlanə Cəlaləddin 1273-cü ildə Konyada əbədiyyətə qovuşan zaman, ölümünü yenidən doğum kimi qəbul edir, Allaha qovuşmaq yolunda olduğunu deyərək dostlarına, müridlərinə ağlamamağı vəsiyyət edir. Mövlanənin ölüm gününü hər il onu sevənlər bayram şənliyi ilə yad edirlər. Onun "Məsnəvi","Divani-Kəbiri", "Məclisi-Səba" əsərləri dünya kitabxanalarını bəziyir.

Mövlana Cəlaləddinin təsəvvüf dünyagörüşü bu əsərlərdə özünə yer almışdır.  O, burada doğru yoldan ayrılmamağı, ağıl yolu ilə qəflətdən oyanmağı, inancda olan ilahi qüdrəti, tövbə edib, doğru yolu tutmağı və biliyin dəyərləri ilə Allahın sevgili qulları olmağı haqqında geniş danışaraq, nəsihətlər vermişdir. (www.kimkimdir.gen.tr)  M. Rumi deyir: “Bir dinin digərindən üstünlüyü yoxdur. Bütün insanlar dünyaya eşit olaraq gəlirlər”.

Bütün millətləri bir Allah sevərəkdən yaratdığını və bütün dinlərin bir Allah tərəfindən yaradıldığını deyən Mövlanə, “Genə gəl, Genə, nə olursan ol, istər kafir ol, istər atəşə tap, istər buta, istər yüz kərə tövbə etmiş ol, istər yüz kərə tövbəni pozmuş ol, umutsuzluq qapısı deyil bu qapı, necəsən elə gəl” deyərək, millətləri və dinləri birliyə çağırır. Ancaq o böyük şəxsiyyətin çağırışından yeddi əsr keçməsinə baxmayaraq, hələ də insanlar birləşməmişlər, əksinə, didişmələr daha da geniş meydan almağa davam edir. Həzrət Mövlanə, ünlü bir mürşid kimi milliyətindən, din və məshəbindən asılı olmayaraq, hər bir şəxsin güvənlik və öyüdçülük tərbiyəçisi olmuşdur. “Kim olursan ol yenədə gəl” deyə hamını haqq yoluna, ədalət yoluna çağırır. Təxminən iyirmi altı min beytdən artıq olan “Məsnəvi”si, islam dünyası mütəsəvviflərin incisi hesab edilir. O Tanrını insandan ayrılırıqda görmür. “Tanrı kainatda hər an, hər yerdə, hər zərrədə, eyni anda hər insanın içindədir.” deyir.

Mövlanə öz “Məsnəvi”sinin 3640-cı bəndində deyir: "İnsan başlanğıcdan etibarən yaradaılış halları, cansız oluşdan nəbat (bitki) halına ulaşdı. Nəbat halından heyvani halına ulaşdı. Heyvani halına gəlincə, nəbat halı heç xatirinə gəlməz. Burada o inkarın inkar qanunun olmasına işarə edir. Demək inkarın inkar qanunu da, Allahın qanunudur, demək istəyir. Eyni zamanda, onun bu dünyagörüşü dində Adəmin yaranma əfsanəsini də inkar edir.

Cəlaləddin Rumi 1244-cü ilin 26 noyabrda Konya karvansarasında Şəmsəddim Məhəmməd ibn Əli Təbrizi ilə görüşmüşdür. Bu görüş, onların dostluğunun başlanğıcı olur. Təbrizi, Rumini özünə mənəvi mürşid qəbul edir. Rumi də gənc Şəmsəddinin zəngin biliyindən bəhrələndiyini əsərlərində dönə-dönə qeyd edir. Şəmsəddinin zəngin hafizəsinə bağlanan qızı Kimyəni, Şəmsəddinə verir. Onun şərəfinə silsilə şerlər yazır.

Mövlanənin həddən artıq Şəmsəddinə bağlılığını görən müridlər, xoşagəlməz dedi-qodu yayırlar. Bunu eşidən Şəmsəddin, Rumidən gizli 1246-cı ildə Konyadan Dəməşqə köçür. Rumi, oğlu Sultan Vələdi bir xahişnamə məktubu ilə Dəməşqə göndərir. Şəmsəddin məktubu oxuyandan sonra geri Konyaya qayıdır. Hər iki mürşidin görüşlərindən xoşhal olmayan müridlər yenidən dedi-qoduya başlayırlar. Dedi-qodudan cana gələn Şəmsəddin, ikinci dəfə Konyanı həmişəlik olaraq tərk edir. Şəmsəddin Təbrizinin anadan olduğu il, gün bilinmədiyi kimi, öldüyü il,gün və yer də  bilinmir. Onun zəngin biliyi də, yazdığı əsərlər də izsiz soraqsız itir.                                         

Həzrət Mövlanə ilə Həzrət Şəmsi Təbrizinin görüşlərini xatırlayan oğlu Sultan Vələd nəzmə çəkərək buyurur:

Gördükü Mövlanənin kitabları var,

Mövlanə otururkən, bir hovuz kənarında,

Gəldi Şəmsi Təbrizi və oturdu yanında.

       Onları göstərərək, sordu ki, “nədir onlar”?

Arz etdi ki; “Babamın yazdığı kitablardır,

Hamsı da inci kimi qiymətdə bi-bahadır.”

Şəms onları istəyib aldı öz əlinə,

Və qaldırıb hamısını, atdı suyun içinə. 

Mövlanə çox üzülüb, dedi: “Eyvah pədərdən,

Qalan kitablarımın, tamamı getdi əldən.”

Lakin Şəmsi Təbrizi, əlini uzadaraq,

Çıxartdı hər birini, sudan quru olaraq.

Mövlanə görüncə də, ondan bu kəraməti,

Daha da sağlam oldu, ona təslimiyyəti.

Evladı Sultan Vələd deyir ki, “Şəmsi Təbrizi,

Birdən gəlib gördü ki, bir gün pədərimizi.

Öyləki babam onu, dinlərkən hüzurunda,

Yok olmuşdur kölgəsi, o Vəlinin nurunda.

Bu şəkildə aylarca, davam etdi bu söhbət,

Çok yüksək məqamlara çatdı babam nəhayət.

Yenə bir gün gecənin, bir mehrablı anında,

Söhbət edirlərkən, mədrəsənin damında.

Baxdı Şəmsi Təbrizi ətrafına bir azacıq,

Buyurdu: “Heç bir evdə görünməyir az işıq.

Ölü kimi qəflətlə, uyuyur bu kimsələr,

Keşkə qalxıb Allaha ibadət eyləsələr.”

O böylə söyləyincə, Həzrət Mövlana da

Əllərini qaldırıb dua etdi o anda.

Dedi: “Şəmsi Təbrizi hörmətinə ilahi,

Oyandır ölü kimi, yatan bu əhaliyi.”

Mövlanə həzrətləri edincə böylə dua

Başladı göy üzündə, bulutlar toplanmağa.

Şimşək çaxıb, qüvvətlə göy gürlədi peşindən,

Oyandı şəhər xalqı bu göy gürləməsindən.

Ətrafdakı evlərdən, səslər yüksəlirdi,

Hər kəs qorxularından, “Allah! Allah! Deyirdi.”

Bir çox ədəbiyyatlarda Şəmsi Təbrizinin ölümünün vaxtı və yeri, qəbri bilinmədiyini yazırlar. Möhsün Nağısoylu yazır: “Ziya bəy bizi ayrıca olaraq, şəhərlə tanış etməyi öz öhdəsinə götürdü. O, sübh tezdən öz maşını ilə gəlib bizi əvvəlcə Konyadakı Şəmsi Təbrizinin türbəsinə apardı.” (M. Nağısoy “Ömürdən anılar, yadda qalanlar.” Bakı 2011. s.210)

M. Nağısoyun yazdığından görünür ki, Şəmsi Təbrizinin qəbri Konyadadır.

Şeyx Babi Yaqubi (- 1273) Sofilikdə ən yüksək dərəcəyə, üçüncü dərəcəyə çatmış Şeyx Babi Yaqubin türbəsi Füzuli rayonunun Babi kəndindədir. Şeyx Babi Yaqubinin nüfuzlu bir mürşid olması, bir çox müridlər yetişdirməsi, məşhur din alimi olması ilə bərabər, onun siyasi nüfuza da malik olmasını haqqında yazılan xatirələrdən də görmək olar.

Rəşiddəndin yazır: “Sultan Əhməd Hulaki xanın oğlu Təkadur, Şeyx Babi Yaqubun müridlərinə çox hörmət edirdi. Sultan Əhmədin qardaşı Arqun, onun əleyhinə çıxış edən zaman Sultan Əhmədin özü də Şeyx Babi Yaqubidən və onun müridlərindən kömək istəmişdir”. Bu cümlədən aydın olur ki, Şeyx Yaqubinin yüksək nüfuzu tək sıravi xalq arasında olmamışdır, onun nüfuzu ilə ölkənin sultanı da hesablaşmışdır.

Şeyx Tacəddin İbrahim Zahid (-1300). Şeyx Zahidin mübarək türbəsi vaxtı ilə Lənkaran rayonunun Şıxakəran kəndində olmuşdur. Onun qəbrini ziyarət edən Məşədixanım Nemət yazır: “Şeyx Zahidin türbəsinin yerində biz 1966-cı ildə ancaq bir yığın torpaq qalığı, tikinti tör-töküntüsü görmüşdük”. Məşədixanımın dediklərindən görünür ki, baxımsızlıq ucbatından, böyük şeyxin məzarı dağılıb yox olmuşdur.

Ömrünün çox hissəsini Gilanda, Muğanda keçirən Şeyx Zahidin Azərbaycanda bir çox müridləri olmuşdur. O, Səfəvilərin ulu babası Şeyx Səfiəddinin mürşidi olmuşdur və eyni zamanda onun qızı Bibifatimə ilə evləndirmişdir. Bu evlilik Səfəvilər sülaləsinin əsasını qoymuşdur.

Seyid Əli ibn Kazımbəy “Cavahirnamei Lənkəran” əsərində yazır: “Qədim adı Heyləkəran olan kənd, Şeyx Zahidin irşad etdiyi kənddir ki, şeyxin zühurundan sonra onun adı ilə Şeyxəkəran adlanmışdır”.

Şeyx Zahidin irşad elmini Azərbaycana yayan bir çox müridlərin adları bu gün də xalqın yaddaşında yaşamaqdadır. Onlardan Şeyx Səfiəddin, onun oğlu Şeyx Cəmaləddin Zahid və Mir İsmayılın adları çəkilir.

Yunis İmrə (Əmrə) (1238-1320). Türkiyə ədəbiyyatlarında Yunisin təxəllüsü Əmrə, Azərbaycan ədəbiyyatında isə İmrə deyildiyinə görə, bu adın açıqlanmasına aydınlıq gətirək. Aydındir ki, “əmrə” sözünün kökündə “əmr” sözü durur. Bu söz ərəb mənşəli olub, iş, şey mənasını verir. Farsca isə,  “hökm” mənasını verən sözdür.

F.Köprülü “Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvvüflər” əsərində yazır: “Əmrəm, əmirəm, əmir, əmrə kimi təsadüf olunan söz, bəzi fikrə görə aşiq, şair, digər fikrə görə qardaş mənasındadır”.

Bu sözə sofilərin baxışı ilə yanaşsaq, görərik ki, “Əmrə” sözü təsəvvüf ideyalarına yad olan sözdür. İmrə sözünə nəzər salsaq, bu sözün ən qədimlərdən Qafqaz türkləri arasında işləndiyini görərik. İmrənmə sözü bu gün də yaşlı nəsillər və maldarlar arasında işlənməkdədir. İmrənmə yəni “yaxınlaşma”, “meyl etmə” anlamını verir. “İmrənmək” sözü xalq arasında bu gün də işlədilir.

Bu baxımdan, demək olar ki, Tapdıq İmrə haqqa yaxınlaşma, haqqa meyl etmə mənasını verən “imrənmə” sözünü Tanrı eşqinə yaxınlaşmaq üçün özünə ayama (təxəllüs) götürmüşdür. Onun müridi Yunis İmrə də eyni məqsədlə imrənmə sözünü ayama kimi qəbul etmişdir.

Belə isə, bəs nə üçün İmrə, Əmrə ilə əvəz olunmuşdur? İmrənmə sözü ərəb yazısında “ayın” hərfi ilə yazılır. “Ayın” hərfi qalın səsli olduğu üçün ərəb danışığında “a”, “ı” səsini qəbul edir, ancaq farslarda isə “ayın” incə səs kimi qəbul edilmişdir. Ona görə də “ayın” “ə”, “i” səsləri ilə səsləndirilir. Görünür, dilimizdə olan fərqli deyim də buradan irəli gəlmişdir. Ərəb yazısından yaranma yanlışlıqdır ki, bu gün türkiyyə türkləri işlədirlər. Bu gün məntiqi araşdırma aparmadan Azır türklıri də yanlış olaraq əmrə sözünü işlətməyə başlamışlar.

Qax rayonunun Oncallı kəndindəki Oğuz qəbiristanlığı, yerli əhali tərəfindən müqəddəs sayılan ən önəmli ziyarət yerlərindən biridir. Meşənin içərisində yerləşmiş Oğuz qəbiristanı, Hacı Taptıq baba və ondan bir neçə addım yuxarıda olan Şeyx Yunisin baş daşındakı kitabədə yazılmışdır: “Bu qəbri mərhum Şeyx Yunisin xatirəsini əziz tutmaq üçün Mirzə ibn Çələbi, məşhur Sultan ibn Saleh ibn Məhəmməd ibn Məhəmməd Zaman ibn imam Əli-Allah onları bağışlasın – 821 (1411) tarixində bina etdi”.

Hacı Tapdıq babanın qəbri üzərindəki baş daşında yazılmış kitabənin tərcüməsi belədir. “Bu evi (qəbri) Şeyx Mirzə ibn Çələbi və Şeyx Səlman ibn Saleh 1207-ci (1790) ildə bina etmişdir”.

Kitabədəki yazıların heç birində “dəfn olundu” kəlməsi yoxdur, hər ikisində də bina etdi deyilir. Ancaq ölümlərindən nə qədər sonra bu abidələrin bina edildiyi göstərilmir.

Məşədixanım Nemət, özünün elmi araşdırmalarında Yunis İmrənin doğumu və ölümünü dəqiqləşdirərək, yazır: “Onun vəfatı hicri 720, ömür müddəti 72 ildir. Bu qaydaya görə, Yunisin hicri 648-də (m. 1250) doğulub, hicri 720-də (m. 1320) vəfat etdiyi anlaşılmaqdadır. Ola bilsin ki, qəbirüstü abidədə olan tarix abidənin tikilmə tarixidir və bu səbəbdən, fərqli illər göstərilmişdir”.

Yunis İmrə dünyagörüşündə olan “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsi, onun şerləri vasitəsilə bütün dünyaya yayılmışdır. Ondan sonra gələn bir çox sofi mütəsəvvüflərdə onun ideyasından bəhrələnmiş və dönə-dönə onun şerlərinə baş vurmuşlar. O, “Vəhdət-Vücud” fəlsəfəsinin sofi ideyalarını sadə şer dili ilə xalqa çatdırmaq bacarığında olan bir sofi dərviş şair olmuşdur.

O şeirlərində Mənsur Həllacın ideyalarına bağlandığını deməklə tanrının, haqqın adamda yaşadığın dilə gətirərək deyir:

    Mənsur idim mən əzəldən,

    Onun üçün gəldim bura.

    Ver külümü sovur göyə,

    Mən “ənəl- həq” oldum axı.

        *********

    O eşqin bir zərrəsin,

    Buraxdı Mənsur könlümə.

    Daşdı “ənəl-həq” deyərək,

    Haykırdı fəryad eylədi.

                          (Y. İmrə “Güldəstə” Ankara 1990 s.90-92)

O ənəl həq deməklə özünün M.Həllacın təriqətini yaşatdığını demək istəyir.

Yunis İmrə deyir:

  Əvvəl mənəm, axır mənəm,

  Canlılara can olan mənəm.

  Ağ üstünə qara düzən mənəm,

  O yazılan Quran mənəm.

Bu şerində Yunis həm canlı varlıq olan insan olur, həm ilahi varlıq olur, həm də hər iki varlığın arasında vəhdət yaradan “Qurani-Kərim” olur.

Yunis İmrə “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsində vəhdət yaradan dörd ünsürü öz fəlsəfəsinə uyğun olaraq seçir. O deyir:

           

            O dördün biri can,

            Biri din, biri iman,

            Biri nəfsimdir düşman,

            Yolda savaşıb gəldim.

Yunis İmrə nəfsini özünə düşmən saymasına baxmayaraq, onu yalnız ilahi varlığın ixtiyarına vermir, nəfsi ağlına tabe etməyə çalışır. Nəfsi ilə savaşır, vuruşur, ona qalib gəlir. O, ağılı insan fəaliyyətində ön plana çəkir.

Yunus İmrə, daima haqqa imrənərək onu özünə maşuq hesab edir. Bu aşıq-məşuqliyi fəxrlə şerlərində işıqlandırır. O deyir:

  Halal qıldı maşuqa aşıq öz qanını,

  Maşuq naqşından oxuyar eşq yeri Quranını.

Yunis aşiq olduğu haqqın yolunda canını, qanını verməyə hazır olduğunu, maşuqun nişanı olan eşq yerinin müqəddəs “Qurani-Kərim” olduğunu deyir. O, maşuqun yolunda aşıqın ölməsini dirilik hesab edir. Harada olur-olsun, haqq yolunda ölməyi cənnət bilir. Cənnətə girmək üçün arzu etmədiyini bildirərək deyir:

            Bu gün canım yolda qoyan,

            Yarın ivazın versin.

            Arzu eyləmə uçmağını heç,

            Arzum yox uçmaq üçün.

(İslamiyyətdən öncə qədim türklərin dini baxışlarında cənnətə “uçmaq”, cəhənnəmə isə “damodu” deyilmişdir).

Yunus İmrə deyir: "Dost üzü qiblədir, daimidir salat".

 O döstun üzünü görməyi qiblə ilə bərabər tutur.

Yunis İmrə deyir: “Yaradılanı sevirik biz yaradandan ötrü”.

Bu cümlədən aydın olur ki, Yunis, bütün yaradılanları, o cümlədən bütün insanları eyni məhəbbətlə, haqq məhəbbəti ilə sevir. Heç kimə ayrı-seçkilik niyyəti ilə baxmır. Onun şerlərində saysız qədər təsəvvüfün “Vəhdəti-Vücud” baxışlı ideyaları yaşamaqdadır.

Yunis İmrə bir müddət Hacı Baktaşi Vəlinin dərgahında qulluq etmiş və öləndə də Hacı Bektaşi Vəlinin vətəni olan Sarıköydə dəfn edilmişdir. Bu gün Yunis İmrənin türbəsi onu sevənlərin ziyarət yeri olaraq yaşayır.

Yunis İmrənin Azərbaycanın Qax rayonunda Tapdıq İmrənin qəbri ilə yanaşı da qəbri mövcuddur. Hər iki qəbir ziyarətgah yeridir. Türk ədəbiyyatlarında Yunus İmrənin bir çox yerlərdə qəbrinin olduğu deyilir. Sağlığında mürşidi Bektaşi ilə çox yaxın olduğu üçün Yunus İmrənin də türbəsi, Bektaşinin türbəsi yanında olduğu bir çox mütəsəvviflər tərəfindən qəbul edilmişdir.

Şeyx Ədəbalı (1206-1326) Türkiyənin Karaman şəhərində doğulmuşdur. Osmanlı dövlətinin qurucusu olan Osman Qazinin müəllimi (hocası), həm də qaynatası olmuşdur. Şeyx Ədəbalı ilk təhsilini Karamanda aldıqdan sonra, Şama gedir, orada yüksək təhsil alaraq təvsir, fikih və hədisi-şərif elmlərinə yiyələnir. Təsəvvüf elminin sirlərinə bələd olur. Şeyxlik rütbəsinə çatır. Ölkəsinə qayıtdıqdan sonra, Cəlaləddin Rumi həzrətləri ilə tanış olur, onun dərya biliyindən kamala çatır, Biləcikdə məktəb açır, başqa elmlərlə bərabər, təsəvvüf dünyagörüşünü də tələbələrinə öyrədir, xeyriyəçiliklə məşğul olur, ehtiyacı olanlara fağur-fuğaralara təmənnasız  hər  köməkliyi göstərir.

Alim və sofiləri sevən Osman Qazi, Şeyx Ədəbalı ilə tanış olur, onun məktəbinə gedir, hədis və qiymətli məsləhətlərinə qulaq asır, tez-tez kitabxanasında olan kitablarla məşğul olur. Rəvayatə görə Osman Qazi, bir gün Şeyxin kitabxanasında məşğul olan zaman, maraqlı bir kitabdan ayrılmayaraq, gecəni orda qalır. Kitabxanada yatan zaman, tuşunda (yuxuda görmə) görür ki, Şeyxin qoynundan (qoltuğundan) doğan bir ay, onun qoynuna girdi, bu anda göbəyindən bir ağac bitdi və bu ağacın kölgəsi dünyaya yayıldı, altından dağlar yüksəldi, dağların altından da sular fəvvarə verib çıxdı. Səhər ayılan zaman Osman Qazi tuşunu Şeyxə danışır, Şeyx Ədəbalı da Osman Qazini diqqətlə dinlədikdən sonra deyir: “Haq-tala sənə və nəslinə padşahlıq verdi, mübarək olsun. Qızım Malxatun da sənin halallın oldu.” Çox keçmir ki Osman Qazi, Malxatun ilə evlənir. Tuşda deyildiyi kimi Osman Qazi, Osmanlı dövlətini qurur, qaynatası Şeyx Ədəbalı da, Osmanlı dövlətinin ilk qazısı və müftisi olur. Bir çox mürşid və müridlər yetişdirir, dövlətin qurulmasında yaxından iştirak edir. Onun tələbələri təsəvvüf dünyagörüşünü Osmanlı imperyası genişləndikcə ətrafa yayır. Şeyx Ədəbalı 1326-cı ildə ilk mədrəsə açdığı Biləcikdə yüz iyirmi yaşında vəfat edir və orada da haqqa tapşırılır.

Nəqşibəndi Məhəmməd Bəhaəddin (1317-1389) Buxaranın Kəsri Arifan adlanan kəndlərinin birində andan olmuşdur. (Nəqşibənd naxış vuran deməkdir). O, hələ uşaq ikən Şeyx Məhəmməd Babi Səmmasi (-ö. 1339) tərəfindən mənəvi övladlığa götürülmüş və tərbiyəsi ilə şeyx əmir Gülal məşğul olmuşdur. Bəhaəddin əmir Gülalın elmindən bəhrələnsə də, onu özünə mürşid hesab etsə də, bir çox qaynaqlarda özündən xeyli öncə vəfat etmiş şeyx Əbdulxaliq Gücduvani onun mürşidi olduğunu bildirmişdir. Təsəvvüfdə bu cür tərbiyə yoluna "Üveysilik yolu" deyilir. Mürşidi əmir Gülal Nəqşibəndiyə belə bir tövsiyə edir ki, "sən könül al, gücsüzlərə xidmət et, könlü qırıqları, zəifləri qoru. Belə kimsələri axtarıb tap və onlara xidmət et!".  Nəqşibəndi mürşidinin vəsiyətinə əməl edərək, əsərində yazır. "Xocamın əmr etdiyi yolda yeddi il çalışdım. Bütün xidmətləri yerinə yetirdim. Bu xidmətin müqabilində elə bir hal təcalla etdi ki, onların inilti şəklində həzin-həzin səslər çıxardıb haqqa yalvardıqlarını duymağa başladım." Nəqşibəndi bir çox şeyxlərlə görüşmüş, dərviş məclislərində iştirak etmiş, onlarla bir çox fikir mübadiləsi aparmışdır. Tez-tez mürşidi şeyx əmir Gülal ilə görüşmək üçün onun yanına getməsini mütəsəvvüflər əsərlərində yazmışlar. Şeyx Nəqşibəndi mənəvi mürşidi hesab etdiyi Xacə Abdulxaliq Gücduvanin tərtib etdiyi təriqət şərtlərini, nəqşibəndilik təriqətinin əsas yolu kimi qəbul etmiş və müridlərinə də bu 11 prinsipə riayət etmələrini tövsiyə etmişdir. Hənəfi məhsəbinə bağlı olan Bəhaəddin Nəqşibəndi bir çox müridləri mürşidlik məqamına yüksəltmişdir. O, 72 yaşında 1389-cu ildə Kəsri Arifanda vəfat etmiş və tikdirdiyi məscidin həyətində haqq yerinə qoyulmuşdur.

Nəqşibəndinin vəfatından sonra onun tələbələri Əlaəddin Əttar, Zahid Bədaqşi və Məhəmməd Parsa tərəfinədn Nəqşibəndilik təriqəti geniş yayılmağa başladı. Təriqət imam Rabbanin dövründə Hindistana və ona yaxın olan ölkələrə də yayıldı. İmam Rabbanidən sonra, oğlu Məhəmməd Məsum atasının yolunu davam etdirərək, daha da genişləndirdi. O, Yasəvi şeyxlərindən, şeyx Küsəm və Xəlil Atay ilə görüşüb, elmini daha da kamilləşdirir. İki dəfə Həcc ziyarətinə gedir. Sultan 2-ci Mehmet Fatehin hakimiyyəti zamanı, təriqəti molla İlahi, İstanbulda yaymağa başlayır. Molla İlahidən sonra təriqətə başılıq edən Mövlanə Ziyəddin Bağdadinin zamanında təriqət, bütün Osmanlı ərazisinə yayılır və yüksək nüfuza malik olur. Nəqşibəndi təriqəti türk dünyasının bəzi bölgələrində bu gün də yaşayır.

Şeyx Səfi Əd-Din İshaq Ərdəbili (1252-1334) Şeyx Səfi güney Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində, dindar ailəsində anadan olmşdur. İlk biliyini ailədə almış, sonra Şiraza gedərək, təhsilini davam etdirmişdir. Uzun müddət şeyx Zahidi Gilaninin müridi olmuş, ondan elmin sirlərini öyrənmişdir. Şeyx Zahidinin qızı Bibi Fatimə ilə evlənmişdir. 1294-cü ildə Şeyx Gilani axirətə qovuşduqdan sonra, onun yerinə keçərək, təriqətin mürşidi olur. Şeyx, müridlər arasında yüksək nüfuza sahin olur və özünün Səfəviyyə təriqətini yaradır. Şərqdə geniş yayılan Səfəviyyə təriqəti Azərbaycanda yaranan siyasi qarışıqlıqdan kənarda qala bilmir. Səfəviyyə təriqəti Azərbaycanda siyasi və mədəni dünyagörüşlərinin formalaşmasında böyük rol oynayır. Səfəviyyə təriqəti, bir dini ideoloji təriqət kimi bütün islam dünyasına yayılır.

Əbu Səid Əbu Xeyri ( - 1357) XIV əsr sofi təriqətinin başçılarından biri olan Əbu Səid Əbu Xeyri, Azərbaycanda islam fəlsəfi dünyagörüşünün formalaşmasına böyük töhfə vermiş və eləcə də Azərbaycanın suverenliyi uğrunda Monqol işğalçılarına qarşı olan xalq hərəkatına başçılıq etmiş, bir çox sofilərin mürşidi Şeyx alim Xorasanlı Əbu Səid Əbul Xeyrinin yeddinci arxa nəvəsidir. Əbu Səid XIV əsrdə Ordubad bölgəsində şeyxülislamlıq etmişdir. Onun müridləri Azərbaycanın bir çox yerlərində sofi təriqətini yaymaqla xaliq və xalq vəhdətini təbliğ etmişdir.

Fəzlullah Nəimi Təbrizi (Astarabadi). (1339-1393) (1340-1386) Nəimi ilk təhsilini doğulduğu şəhər Astarabadda alır. Sonra Təbrizdə təhsilini dəvam etdirir.. Gənc illərində çətin dolanışığı ilə əlaqədar Təbrizdə papaqçılıqla məşğul olur. Nəimi zamanının görkəmli sofi şeyxi Şiblinin ideyalarına yiyələnir. Onun dəvamçısı kimi, ilk vaxtlar mütərəqqi sufilik mövqeyindən çıxış edir. Həm fikirliləri arasında sofizm ideyası olan “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsini təbliğ edir. Sonra isə o, Hürufilik təriqəti ilə məşğul olur.1386 –cı ildə Təbrizdə hürufilik təriqətini elan etməklə onun əsasını qoymuş və Hürufilik məktəbini yaratmışdır.. Ona görə də “Əl-Hürufən” adı ilə məşhur olmuşdur. O bir çox müridlər, mürşidlər yetişdirirə Sonra Təbrizdən Bakıya gələrək, Bakıda Hürufilik mərkəzi yaradır. Mərkəzə, müridi Əli ül-Əla başçılıq edir. Nəimi Azərbaycanı hürufilik təriqətinin oyanış mərkəzi adlandırır. Bakı sofilik təriqətinin başcısı Əli ul- Əla özünün  “Kürsünamə” əsərində yazır: “ Sevimli Fəzlin vəhdət günəşi ilk dəfə Azərbaycanda doğdu. O, müqəddəs ölkəmizdən biridir”. Sonra “Qiyamətnamə”əsərində göstərir ki, “Fəzl Bakıdan getdikdən sonra onun ardıcılları fəaliyyətlərini dayandırmadılar”. Nəiminin Nəsimi və başqa müridləri tərəfindən hürufilik təriqəti İrana, İraqa, Türkiyəyə, Suriyaya və başqa müsəlman ölkələrinə yayıldı”.

Hürufilik təriqətinin əsas ideyası odur ki, “Allah özünün bənzəri kimi, yaratdığı insanın simasında özünü və adını təcəlla edir. İnsanın sifətində Allah adının yazılması insinda allahın təcəllasıdır deyir. İnsanın düz bədəni əlif “ə-a” hərfidir. İnsanın burunu “L” lam  hərfidir. İnsanın qoşa gözü, hey hərifidir. Beləliklə ƏLLƏH insanın sifətinə həkk olunmuşdur deyir. Hürufilər sözləri varlığın əsası kimi götürürlər. Qurandakı sözlər Allahın varlığı ilə insana təcəlla edir deyirlər.  

Nəimi Hürufilik ideyalarının ona tuşunda (yuxusunda) gəldiyini deyir.  “Əlimdə par-par  yanan bir qılınc tutmuşam və bir münəccim öz elminə uyğun olaraq, onun üzərində yazıb ki, “bir neçə üsyan olacaq”. Bu üsyan sözündən sonra bir neçə dəfə  “Astarabatlı Fəzl” sözləri yazılmışdı və həmin qılınc mənim əlimdə idi” deyir.

 Nəimi həbsdə olan zaman, "Cavidan-Namə" (əbədiyyət haqqında kitab) əsərini yazır və orada hürufilik təriqətinin yollarının icra olunması haqqında məlumatlar verir.

Fəzlullah gələcək taleyini yuxusunda görməsi haqqında əsərində yazır. "Cümadi-əl-Üla ayında tuşumda gördüm ki, çərşənbə günü bir çolaq adam məni edam etməyə gətirdi. O məni öldürdü. Ancaq gördüm ki, mən ölməmişəm, sağam."Nəimi “Vəsiyyət-namə” əsərini də tustaq olan, ölmünə hökm veriləcəyinə inanandan sonra yazmışdır.

 Qeyd etmək lazımdır ki, Nəimi hürufilik təriqətini təsadüfi yaratmamışdır. Bu gün elmə məlumdur ki, müqəddəs ilahi hərflərin mövcudluğu dini kitablarda,  “Brahma”da, “Tövrat”da və “Qurani-Kərim”də dəfələrlə qeyd edilmişdir. Nəimi isə “Qurani-Kərim”də olan Hürufi işarələrdən istifadə etməklə, onu genişləndirərək, təriqət səviyyəsinə qaldırmışdır. Nəiminin hürufi görüşləri bütün insanların dinindən, irqindən asılı olmayaraq, bir ilahi eşqlə sevilməsini və qorunmasını təbliğ edirdi. Nəimiyə görə, Allahın sifətindəki varlığının təbiətdə, əşyada, xüsusilə insanda təcəssümü mövcuddur.  Nəimi hürufilik dünyagörüşünü vəhdəti-vücud fəlsəfəsi əsasında izah eləməyə çalışmışdır.

Hürufilik təlimində, ulu Tanrı, özünü həm özünə bənzətdiyi insan sifətində, həm də ilahi səsdə və hərflərdə təcəlla edir. Nəiminin hürufilik dünyagörüşündə Tanrının nitqi müqəddəs Qurandır. Qurani-Kərim bütün şeylərin varlığının səbəbidir. Dünyanın vəhdəti haqqında təlimində o, əsasən materialist mövqedən çıxış etmişdir. Nəimi idrak prosesində nitqdə hərflərin, ağlın, ruhun roluna xüsusi yer vermişdir.

Nəimi “Cavidannamə”, “Cavidani-Kəbir” (böyük əbədilik) , “Cavidani-Səğir” əsərlərində təsəvvüf baxışlarından istifadə etmişdir. O, təsəvvüf və hikmət elmlərində yüksək rütbəyə çatmış, hürufiliyin sirləri haqqında tədqiqat aparmışdır.

Bu gün Nəiminin davamçısı kimi, Nəimi ideyasına uyğun açıqlamalar verərək, “Qurani-Kərim”də olan surələrin başlanğıclarında yazılmış hərflər haqqında izah verərək, surələrin əvvəlində olan əlif, lam, mim və s. hərflərin sirlərini “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsi çərçivəsində izah edən zaman, Allahla insan arasındakı vəhdəti görürük. Bu da vəhdəti-vücud fəlsəfəsidir.

Nəimi, dünyanın yaradılışında özündən əvvəlki sofilərin qəbul etdiyi dörd ünsürün varlığını qəbul edərək, deyir: “Dörd ünsürün vəhdəti olan aləm dərk ediləndir və onu insan dərk etməlidir”. O, deyir: “Bu aləm, əbədi dövrü inkişaf prosesindədir. Hər bir əvvəlki pillə özündən sonrakının başlanğıcıdır”. Nəiminin bu dünyagörüşü, aləmin tədricən, təkamül yolu ilə yaranma ideyasına dayanır.. İslamın və “Qurani-Kərim”in şərhçisi kimi tanınan Nəimi, əslində daha çox onların qismən inkarı meylində durur. Nəiminin ideya mərkəzində ilahiləşdirilmiş və hər şeyə qadir insanın ağlını ön plana çəkən nəzəriyyə durur.  

Nəimi dönəmində xalq arasında sofilərin nüfuzu o dərəcədə yüksək olmuşdur ki, onlara “işıq tayfası” (burada işıq Allaha yaxın, nur mənasında işlənir) adını vermişlər. Sofilərin nüfuzunu xalq arasında azaltmağa çalışan ruhanilər, onlara şər atmaqdanda çəkinmirdilər. İslam tarixcisi Əbd-ür-Rəhman  əsərində yazır: “ Nəiminin yaratdığı bu təriqət çoxlu tərəfdar toplamış, o öz küfrü ilə Cığatayların və başqa qeyri ərəb xalqlarının əksər qismini zəhərləmişdi”. Bir çox belə şərlərdən sonra, Əmir Teymur onu dinsizlikdə suçlandıraraq1393 cü ildə Əlincə qalasında edam edilir. Nəimi orada da dəfn edilir. Nəiminin ölümündən sonra da ruhanilər onun dəvamçəlarını dövlətin əli ilə əllərindən gələni edirlər, onların kitablarını yandırır, özlərini öldürürdülər.

Deyilənə görə Nəiminin canlı yadigarı olan başdaşı hələ də Əlincə qalasında durur. Çox yazıqlar olsun ki, onu sevərlər qəbri üzərində ona yaraşası türbə ucaltmırlar. Bir də təssüblənirəm ona görə ki, onun əsərlərini bu gün Azərbaycanlılar oxuya bilmirlər. Əldə heç bir tərcüməsi yoxdur.  

İbn Xəldun –(Əbu Zeyid Vəluyuddin Əbdurrəhman ibn Xəldun əl-Maliki əl-Hədrami) (1332-1406) Tunisdə doğulmuşdur. Xəldun, onun IX babasının adıdır. Bu şəxs, Peyğəmbər əfəndimizdən yetmişə qədər hədis və rəvayət etmişdir. Bu nəsildən bir çox məşhur şəxsiyyətlər yetişmişdir. Xəldun soyundan olan İbn Xəldun, ilk təhsilini atasından almışdır, sonralar isə, bir çox ünlü alimlərdən müxtəlif biliklərə aid dərslər almış, 18 yaşında o, artıq dövrünün bütün elmlərindən halı olmuşdur. İbn Xəldunun elmi dünyagörüşü bir-birini əvəz etdikcə, düşüncə tərzi də bir təkamül yolu keçmişdir,  özünü mütəsəvvif hesab etməsə də, təsəvvüf elminə aid bir çox qiymətli fikirlər söyləmişdir. O, “Şəfaüs-Səil, Li-təhzibil-məsail” adlı əsərində təsəvvüf görüşlərini geniş işıqlandırmışdır. Filosof, təsəvvüfi görüşlərini “Şəfaüs-səil” əsərində dörd müqəddimədə izah edir. Birinci müqəddimədə o, nəfs, ruh, qəlb və ağılın nə demək olduğunu, necə yarandığını izah edir, ilahi bilgilərin necə meydana gəldiyini aydınlaşdırır. İkinci müqəddimədə, elmlə biliklər almaq istəyən qəlbin, maddi və mənəvi olmaq etibari ilə, elmə yiyələnməsi, elmə yiyələnmək istəyinin ruha, qeyb aləmdən necə verilməsini açıqlayır. Üçüncü müqəddimədə, səadətin nə demək olduğunu, onun mərtəbələrini və növlərini göstərir. Allahın təcəlilərinin bu dünyada müşahidə edilməsini göstərir. Bu dünyada Allahı müşahidə edən, axirətdə də Allahı müşahidə edər. Bu dünyada müşahidə etməyən, Allahı axirətdə də müşahidə edə bilməz deyir. Dördüncü müqəddimədə, kəşflə əldə edilən elmlərdən danışır. Nəfsdə saflığın və təmizliklərin dərəcələrini anladır, əxlaqi keyfiyətləri qiymətləndirir.

İbn Xəldunun müqəddimələrdə aşkarlanan fikirləri, Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsinin məzmunları ilə eynilik təşkil edir. O, varlığın yaranmasını izah edən zaman deyir: “Biri digərinə necə bağlı olaraq tədricən torpaqdan suya, sonra havaya, sonra oda necə çevrilməkdə, bunlardan hər biri özündən sonra gələn bir alt və bir üstdəki varlıq halına çevrilmə qabiliyətinə dönməkdədir. Daha yuxarıdakı, özündən aşağıdakına nisbətən daha incə, daha lətifdir.”

İbn Xəldun fələklərin də göydə ibtidaidən aliyə doğru sıralanaraq, daha yüksəkdəkinin özündən aşağıdakına nisbətən daha şərəfli olduğunu göstərir.

İnsanın yaranma prosesindəki təkamülü izah edərək deyir: “Bitkilərin ən yüksək növü olan xurmadan, heyvanların ən sadəsi olan böcəklər, sadə heyvanlardan mürəkkəb heyvanlar, ən yüksək heyvanlardan da insanlar törəmişdir.” İnsanı ən ali varlıq hesab edərək deyir: “Dünyanın bu xırda məxluqu insan özünün ağıl fəaliyyətinin, imkanlarının, arzularının, duyğularının, niyyətlərinin, düşüncələrinin genişliyinə və rəngarəngliyinə görə özüdə bir kainatdır.”

  İbn Xəldun elmi axtarışlarındakı dünyabxışlarında Vəhdəti-Vücut və Vacibül-Vücut baxışlarını tənqid edir. O təsəvvüfi hökmləri iki hökmə (əmələ) bölür. 1. Zahiri hökm: Buraya görünən və icra olunan əməlləri aid edir. Məsələn namaz vaxtı edilən hərəkətlər və dualar.

   2. Batini hökm: Buraya imanı və qəlbdə yaranan hökmləri daxil edir. Batini əməlləri insanın iradəsindən kənarda görür. Bu əməlləri təhlil edən zaman batini əməllərə üstünlük verir. Bu üstünlükləri də Quran hökmləri və hədislərdə olan rəvayətlərlə əlaqələndirir. Ali varlıq olan ağlın və təfəkkürün fəaliyyətini unudur.

İbn Xəldun maddi varlıqların təhlili ilə yanaşı, o dünya varlığı olan mələklərlə əlaqəli verdiyi təhlili fikirlər, onun Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsini qəbul edən böyük bir filosof olduğundan xəbər verir. Eyni zamanda Darvinin təkamül nəzəriyyəsini, ondan  dörd əsr əvvəl İbn Xəldun olduğu kimi vermişdir.   

Seyid İmadəddin Nəsimi (1369-1417). Seyid Əli İmadəddin Nəsimi 1369-cu ildə Şirvanşahların mərkəzi olan Şamaxıda doğulmuşdur. İlk biliyini Şamaxıda atasından almışdır. Nəsimi mürəkkəb yaradıcılıq yolu keçmişdir. Gəncliyini lirik şeirlərlə başlayan Nəsimi, sonralar sofiyyə hərəkatına qoşulmuş, aşiqanə ilahi əsərləri ilə məşhur olmuşdur. Nəsimi ayaması ilə bağlı bir neçə tür var. Onlardan biri F. Nəiminin adına uyğun olaraq, özünə “Nəsimi” təxəllüs götürmüşdür. Başqasına görə nəsim ərəb sözü olub “səhər yeli” anlamını verir.

F.Salimin araşdırmasına görə “Nəsimi hürufi şairidir və hürufilik təriqəti də Sufi (təsəvvüf) fəlsəfəsinin bir qoludur. Şərq filosoflarının yazdıqlarına görə “nəsim Allahın insanda əks olunması” deməkdir. (F. Salim “Milli yaddaş sistemində ürfan və təsəvvüf” Bakı2010 s. 213).

 Nəsimi, təmiz ana dilində yazılan fəlsəfi şeirlərin ilk yaradıcısı olmuşdur. Nəsimi də Nəimi kimi, ardıcıl olaraq, həmişə panteizm mövqeyindən çıxış edir. İlahi varlığın əşrəfi olan insan zəkasının, bütün sirləri açmağa qadir olduğuna inanan Nəsimi, insanları həqiqəti dərk etməyə çağırır. O, insanı yaradıcı bir varlıq kimi ucaldır. İnsan gözəlliklərinin tərənnümü, şeirlərində xüsusi yer tutur. Nəsimi acgözlülük, paxıllıq, riyakarlıq kimi sifətləri tənqid edir, hakim təbəqənin zülüm və ədalətsizliyini, onların ilahi hökmlərdən qorxmayaraq, özbaşnalığını cəsarətlə qamçılayır. Teymur hakimiyyətinə qarşı üsyancasına çıxış edir. Nəsimi bir çox yerləri Türkiyəni, Misiri, Surianı gəzir. O, Bursada böyük sofi alimi Mürşid Hacı Bektaşı Vəli ilə görüşür. Nəhayət Hələb şəhərinəd dayanır.

Nəsimi kainata sığmayan bir varlıq kimi, hər şeyi insan oğlunun həyatı ilə bağlayır.

“Məndə sığar iki cahan,

  Mən bu cahana sığmazam”.

“Yüzün müshafdı, ey ruhi müsəvvər,    

 Təala şaneyhu Allahu əkbər!”

                         

Allahın günəşlə yerin vəhdətini yaratdığı, günəş ışınlarının həmişəlik qırılmazlığını görən  Nəsimi, gözəlin də zülfünün tellərini günəş ışını (şuası) kimi qırılmaz və həmişəlik olduğunu deyir.

Vəhdətin simi qırılmaz silsilə yar zülfüdür.

 Mən o zülfə bağlıyam, etməz rəha xoşdur mənə. 

Adamın varlığını Tanrı varlığı ilə yanaşı tutaraq deyir:

         “Hər kim səni bildi, buldu haqqı,

          Hər kim həqqi bildi, Adəm oldu.”

                  Ya da

     “Haqqı təala adəm oğlu özüdür,    

      32 hərfi kəlamı özüdür”

Deyən Nəsimi, insanı ilahiləşdirir. Özündən qabaqkı mütəsəvvüflər kimi, Nəsiminin də sofi təsəvvüfü ruhaniləri narahat edir. Onlarda Nəsimiyə qarşı kin yaranır və nəticədə onun ölümünə fitva verirlər. Türk alimi İbrahimoğlunun verdiyi məlumata görə, ərəb tarixçisi Əhməd ibn İbrahim Əl-Hələbi “Kunuzüz-zəhəb, tarixi Hələb” adlı əsərində yazır: “Mühakiməni aparan Hələbin ülaması ibn Şanqatül-həmədan Nəsiminin dinsizliyini sübut edə bilmədiyi üçün, mühakimədən geri çəkilir. Sonra mühakiməyə Şəhabəddin ibn Hilal gəlir. O, qazi Malikdən soruşur ki, nə üçün Nəsimini öldürmək olmaz. Malik ona cavab verir ki, sən öz əlinlə “öldürülməyi lazımdır” sözünü yaza bilərsənmi? O isə “bəli” deyib, fitvanı yazır. Bundan sonra onun xətti, o biri qazilərə və məclislərdəki din xadimlərinə göstərilsə də, onlar Nəsiminin öldürülməsi qərarından çəkinirlər. Bir qədər sonra Sultan Müəyyəddindən əmr gəldi: “Dərisi soyulsun və yeddi gün Hələbdə göstərilsin, sonra əl-ayağı kəsilsin, bir parçası Zülqədioğlu (Zülqədəroğlu) Əlibəyə, qardaşı Nəsrəddin və Osman Qarayolükə göndərilsin”.

Çingiz Qacar yazır: "Bundan sonra Dar-ül Ədildə (ali məhkəmə binasında) şeyx ibn Xatib Ən-Nasir, Naib baş qazı şeyx İzuiddin Şəmuiddin ibn Amin-ud Dövl, baş qazı Fatxuddin əl-Maliki və baş qazı Şixabuddin əl-Xanbalinin iştiraki ilə məhkəmə işə başladı və məktubun hökmü yerinə yetirildi.

Nəsimi Allahı dərk etməklə, hər şeyin vahid varlığın təzahürü olaraq, qalması fikrinə şərik olur. Nəsiminin əsərlərində “haqq” ilə “cümlə aləm” arasındakı eyniyyət üçün “insan” anlayışından istifadə olunur. Nəsimi, Allahı təbiətdən ayrı hesab etməyi korluq sayır. Ruhun cansız aləmdən nəbatət və heyvanatdan keçərək, tədricən insana doğru inkşafını qəbul edir. Nəsimi, yaradıcılığının ilk dövrlərindən sofizm mövqeyində dayanır. Şeirlərini X əsr sofi şair-filosofu Hüseyn Həllac Mansura olan sevgisi sayəsində “Hüseyni” və ya “Seyid Hüseyni” ayaması ilə yazır. Əqidəsi uğrunda fədakarlıq göstərməyə hazır olan Nəsimi, Mansuru özünə mürşid saymış və əsərlərində onu tərənnüm etmişdir. Şair, hürufi təlimini qəbul etdikdən sonra da, Həllaca vurğunluğundan qalmamışdır. Elə taleyi də onun taleyi kimi faciəli qurtarmışdır. Nəsimi eşqinin mərkəzində Allah dayanır. O, bu yoldan çəkinmir, çünki yalnız bu yol insanı Tanrıya, Tanrı həqiqətlərinə çatdırır. 1417-ci ildə bir çox təsəvvüf əsərlərinin müəllifi Siməvəli şeyx Bədrəddin Mahmud da ruhanilərin fitvası ilə asdırılır.

Şeyx Dursun ( - 1399). Şeyx Dursun XIV əsrdə sofi təriqətinin başında durmuş və onun müridləri Azərbaycanın hər yerində fəaliyyət göstərmişlər.

Ağsu şəhəri yaxınlığında olan şeyx Dursun türbəsini hələ də, yerli xalq ziyarətgah hesab edərək, orada yatanın böyük hörmətli övliya, sofilərin mürşidi olduğunu qeyd edirlər. Onun bu günə qədər xalqın yaddaşında yaşaması, onun böyük nüfuza malik olmasını göstərir. Onun türbəsi üzərindəki ərəbcə yazıda deyilir: “Bu xoş riyahəli müqəddəs və işıqlı məqbərə övliyaların görkəmlisi Şeyx Dursun ibn Əhməd Padarındır. Onun vəfatı 821-ci ildə (1399) baş vermişdir.

Akademik B.Dornun fondunda, Şamaxı şeyxləri haqqında bir arayış saxlanılır. Arayışda yazılıb: “Şeyx Dursunun əsli Şirvan əhlindən, Xançobanı mahalından padar tayfasındandır. Şeyx Dursun ibn Əhməd Padar şərəfli bir adam olub ki, qoşun hissəsindən Kələxana qəryəsinin qərbində vaqe olan məşhur 7 günbəz bu Şeyx Dursunun övladlarındandır”.

Şamaxı rayonunun Kələxana kəndində olan 7 günbəz qəbiristanlığındakı türbələrin birinin kitabəsində Çilğari şeyxlərindən Şeyx İsrafilin oğlu, Əmir Əhmədin oğlu Şeyx İbrahimin adı çəkilir. O, h. 1074-cü (1663) ildə vəfat etmişdir.

Kitabələri oxuyan Məşədixanımın mülahizəsinə görə, Şeyx Dursunun və onun nəslindən olan şeyxlərin məqbərələrinin ziyarətgaha çevrilməsi, onların şeyx ləqəbi daşıması, arayışda onların hərbçi adlandırılması, sofiliklə bağlı cərəyanın və yaxud xalq hərəkatının başçıları olduqlarına dəlalət edir.

Hacı Bayrami Vəli (1352-1430). Ankaranın Çibuq çayı üzərindəki Solfasol (zül-fadal) kəndində dünyaya gəlmişdir. Əsl adı, Numan Əhmədoğludur. İlk biliyini öz kəndində aldıqdan sonra, Ankarada davam etdirmişdir. Bursanın tanınmış alimlərindən dərs almışdır. Ankara və Bursada Kadı (qazı)lıq etmiş, sonradan isə orada müdərisslik etmişdir. Müdərissliyi buraxıb, həyatını təsəvvüf elminə bağlamışdır. Böyük təsəvvüf mürşidi Somunçu babanın müridi olmuş, ondan təsəvvüfün sirlərini öyrənmişdir. Ağ Şəmsəddin, Yazıçızadə, Əhməd kimi alimlərlə yaxın dostluq etmişdir. Molla Fənari, şeyx Ağbıyıq və Fatehin müəllimi olmuşdur. Onun ilahilərinin çox az bir hissəsi zamanımıza gəlib çıxmışdır. Minlərlə tələbə yetişdirən, bir çox mürşid və müridlər yetişdirən Hacı  Bayrami Vəli 1430-cu ildə Ankarada axirətə qovuşmuşdur. Mübarək türbəsi, Ankaradakı Hacı Bayram camesinin bağçasında ziyarətgahdır.  

Qeyd: Şeyx Hamiduddin Aksarayi, Kayseridə dünyaya gəlmişdir. O elm almaq üçün Kayseridən Şama, Şamdan Təbrizə, Təbrizdən Ərdəbilə gedib, təhsilini davam etdirmişdir. Ərdəbildə Şeyx Səfiəddin İshaqın Nəvəsi Xacə Əlaüddin Ərdəbiliyə mürid olmuşdur. Müəllimindən zahiri (dünyavi) və batini (qeyb) elmləri öyrənmişdir. Elmini davam etdirmək üçün Anadoluya gəlmiş, Bursada sofi təriqətinə başçılıq etmiş, eyni zamanda Bursada iki somu (qalın çörək) fırını tiktirərək, somu bişirməklə məşğul olduğu üçün, ona xalq arasında Somunçu Baba ayaması verilmişdir.    

Ağ Şəmsəddin­—Şəmsəddin Muhamməd bin Hamza (1390-1459). Saçının, saqqalının və geyindiyi arxalığın (əlbisənin) ağ olması üzündən, Ağ Şeyx və ya Ağ Şəmsəddin deyilir. O, Şamda (Dəməşq) doğulmuş, kiçik yaşlarından biliyin həvəskarı olduğu üçün, yeddi yaşında ikən Qurani-Kərimi  əzbərləyərək, hafiz olmuşdur. 1397-ci ildə ailəsi ilə Anadoluya köçən Ağ Şəmsəddin, Türk dünyasının böyük mütəsəvvifi Hacı Bayrami Vəlinin müridi olmuş, ondan təsəvvüf elminin Vəhdəti-Vücud sirlərini öyrənmiş, mürşidlik zirvəsinə qədər yüksəlmişdir. Ağ Şəmsəddin dini elmlə bərabər, tibb elmi ilə də məşğul olmuş, tibb elminə bir çox yeniliklər vermiş. Tibbə aid sanballı əsərlərin müəllifidir. O, eyni zamanda istedadlı bir şair kimi tanınmışdır. Osmanlı imperyasının fəxri olan Sultan Mehmet Fatehin müəllimi olmuşdur. Fateh zamanında dövlət işlərində siyasi xadim kimi də tanınmışdır. Bir çox mürşid və müridlərin mürşidi olmuşdur. Təsəvvüfə aid bir neçə əsər yazmış, böyük mütəsəvvüf kimi islam dünyasında tanınmışdır. Dünyanın qapısı olan istanbulun fəthində iştirak etmiş, Ayasofya kilsəsində ilk xütbə oxumuş, Fatehlə yanaşı ilk cümə namazını qılmışdır. Sultan Mehmet Fatehin vəfatından sonra, Göynüyə gələrək, ömrünün axırına qədər orada yaşamış, 1459-cu ildə orada da vəfat etmişdir. Süleyman paşa camesinin bağçasında haqqa tapşırılmışdır. Mübarək türbəsi onu sevərlərin ziyarət yeri olmuşdur.

Yusif Hamidi Sinanəddin Şeyxi h.775 (m.1428) ildə anadan olmuşdur. Ərdəbilin ünlü mürşidlərindən, sofi ədəbiyatının böyük nümayəndələrindən olan təsəvvüfçü şeyx Hacı Bayram Vəlinin Şeyxiyyə təriqərinə mənsub olmuş və bu münasibətlə də Şeyxi təxəllüsünü götürmüşdür. Yusif Şeyxi təsəvvüf elmilə yanaşı dönəminin böyük həkim bilgini və şairi olmuşdur. Lətifi adlı bir yazarın təzkirəsində deyilir: “Yusif Şeyxi elmin bütün sahələrinin və təsəvvüfün uzmanı idi. Onun biliyinə, kamilliyinə, müdrikliyinə tay tapılmazdı. Hikmət və nücum elmlərində  çox hazır və mahir idi. Həkimlikdə ad-san qazanmışdı. H.818-ildə Anadoluda sultan Çələbi Məhəmmədi ağır xəstəlikdən sağaltmışdı. El arasında şairliyi ilə ad çıxarmışdı”. O, Nizaminin “Xorov və Şirin poemasını türkcəyə çevirmiş, bəzi yerlərinə əlavələr etməklə daha da zənginləşdirmişdir. H.838 (m.1474)-ci ildə vəfat etmişdir.

Həzrət Şeyx Mənsur (- Ö. XIV əsr). Qəbələ rayonunun Həzrə kəndində meşəlik  içərisində yerləşmiş qədim qəbiristanlıqda bir neçə övliya türbəsi var ki, onlardan ikisinə yerli xalq, pir deyə ziyarət edirlər. Birinci qəbrin üzərindəki sanduqədə ərəbcə belə bir mətnli yazı var - “Ən böyük xalqın, əzəmətli Sultan Şeyx İbrahimin – yüksək Allah onun hökmranlığını əbədiləşdirsin – hakimiyyəti zamanında, mərhəmətli Həzrəti Şeyx, Şeyx Mənsurun məqbərəsi tikilmişdir. Allah onun qəbrini nurlandırsın!”. Şeyx Mənsur türbəsinin arxa hissəsində oğlu mövlana Bəkirin də dəfn olunduğunu, tarixçi alim Məşədixanım Nemət müəyyənləşdirmişdir. Kitabədə Şeyx İbrahimin adı çəkilir və ona dua edilir. Bu yazı onu göstərir ki, Şeyx Mənsur, onun hökmranlığı zamanında dəfn olunmuşdur. Şeyx İbrahimin hakimiyyəti zamanı, 1382-1417-ci illər qeyd olunduğu üçün tam əminliklə demək olar ki, Şeyx Mənsur da bu dövrdə yaşamışdır.

Şeyx Mənsurun müridləri, oğlu Mövlana Bəkir, Şeyx Bədrəddin, Şeyx Məhəmməd və digərləri onun sofi ideyalarını Qafqazda yayaraq, daha da genişləndirmişlər.

Seyid Cəmaləddin Gilani (XIII əsr). Eynəzzəman Cəmaləddin Gilaninin Lənkəran-Astara şose yolunun üstündəki Pensar kənd qəbiristanlığında olan “Seyid Cəmaləddin” pirindəki yazılı kitabənin məhv olması ucbatından, onun yaşadığı zaman məlum deyil. Məşədixanımın verdiyi məlumata görə o, Şeyx Səfi Ərdəbinin Şeyx Zahid adı ilə tanınmış ustadı, Tacəddin İbrahimin mürşidi olmuşdur - deməsinə və eyni zamanda Bakının İçərişəhərində XIV əsrə aid olan kitabədə oxuduğu “Bu xeyriyyə idarəsinin bina olmasına peyğəmbərin məşəli, risalətin tacı, Seyid Cəmaləddinin oğlu, seyidlərin görkəmlisi, xeyrat sahibi, Allahın mərhəmətinə çatmış Seyid Sədulla əmr etmişdir.” Buradakı yazılara əsaslanaraq, Seyid Cəmaləddin Gilanin yaşadığı zamanı XIII əsrin ikinci yarısına aid etmək olar.

Ömrünün çox hissəsini Astarada keçirmiş ətrafına çoxlu mürid toplamış və sofizmin təbliği ilə məşğul olan Seyid Cəmaləddin Gilaninin öz dünyagörüşünə uyğun təriqət nəzəriyyəsi olmuşdur. Ancaq bu nəzəriyyənin məzmun və məqsədindən heç nə qalmamışdır.

Seyid Cəmaləddin Gilani təriqət nəzəriyyəsini Azərbaycanda geniş yaymaq üçün, sofilikdə mürşidlik dərəcəsinə çatmış oğlu, müridi Seyid Sədullanı Bakıya göndərmişdir. O, Bakıda və Şirvanda sofiliyin yayılmasında müridlərə mürşidlik etmiş, eyni zamanda xeyriyyəçiliklə məşğul olmuşdur.

Siməvnəli Şeyx Bədrəddin Mahmud (--1440). Şeyx Bədrəddin Mahmud Siməvnədə doğulduğu üçün, bu adı almışdır. İlk təhsilini Misirdə dini məktəbdə almışdır. Təsəvvüfə aid bir neçə kitabın müəllifidir.

Misir sultanı Fərəc bin Bərkuka dərs demiş, ona müəllimlik etmişdir. Bir müddət Misirdə yaşadıqdan sonra, Türkiyəyə qayıtmışdır. Sultan Musa Çələbiyə Kazaskar (qazilər başçısı) olmuşdur. Musa Çələbidən sonra Çələbi sultan Mahmud xanın zamanında təsəvvüf baxışlarının Quranla uzlaşmadığı üçün, ruhanilər başçısı Burhanəddin Heydar Hərvaninin fitvası ilə 1440-cı ildə Sirozda asılaraq edam edilmişdir. Ancaq onun təsəvvüf dünyagörüşü müridləri tərəfindən uzun müddət yaşamışdır.

Bakuvi Seyid Yəhya Cəlaləddin ibn Bəhauddin Şirvani (1410-1463) - təxminən 1410-cu ildə Şamaxıda anadan olmuşdur. İlk təhsilini Şamaxıda aldıqdan sonra, Təbrizdə davam etdirmiş və bir müddət orada yaşamışdır. Xəlvətiyyə təriqətinin mürşidi Həzrət Sədrəddin, hocadan xəlvətiyyə təriqətinin sirlərinin yolunu öyrənmişdir. Xəlvətiyyə təriqətinin inkişaf etməsində göstərdiyi böyük xidmətinə görə, ona təriqətin “Piri-sani”si (ikinci Piri) ayaması verilmişdir. O, filosof, ilahiyyatçı və sofi mütəfəkkir kimi şərqdə şöhrət qazanmışdır.    

Bakuvi Şirvanşahlar dövlətinin mərkəzi olan Şamaxıda, sonra Bakıda Şah Xəlilullah sarayında yaşamışdır. Bir təsəvvüf alimi kimi, xəlvətiliyin orta şərqdə yayılmasında Yəhya Şirvaninin böyük xidməti olmuşdur. O, Bakıda ilahiyyat-fəlsəfə məktəbi açmış, Azərbaycanın Bərdə, Təbriz və digər şəhərlərində şöbələr yaratmışdır.

Bakuvinin irşad ocağında minlərlə müridlər yetişmiş və bütün türk dünyasına yayılmışlar. Mürşidlik dərəcəsinə yetişmiş müridlərindən Pir Şükürullah, mürşidi Bakuvinin ölümündən sonra onun təriqətinə başçılıq etmişdir. Şeyx Ələddin ər-Rumi, Yəhya Şirvaninin əmri ilə Ruma irşadı yaymaq üçün xəlifə göndərilmişdir. Şeyx Həbibi Qaramani yenə də Ruma mürşid göndərilmişdir. Şeyx Pir Məhəmməd Ərzincani, Ərzincanda irşad elminin təbliği üçün mürşidindən icazə almışdır. Dədə Ömər Rövşəni, Gəncə, Bərdə, Qarabağ bölgələrində xəlifəliyi yaymaq üçün, icazə almışdır. Həbib Ömər Xəlvəti Qaraman və Anadolu vilayətlərində irşadla məşğul olmuşdur. Əli Xəlvəti Sultan Məhəmməd Fateh zamanında İstanbulda dövlət vəzifələrində çalışmışdır.

Bakuvinin təsəvvüf, təfsir və hədis sahəsindəki əsərləri onun nə qədər geniş dünyagörüşünə sahib olduğundan xəbər verir. O, elmlə bərabər, Ağqoyunlular və Şirvanşahlar sarayında dövlət xidmətlərində də qulluq etmişdir.

Azərbaycanın böyük maarifçisi Abbasqulu Ağa Bakıxanov yazır: “Seyid Yəhya Bakuvi XV əsrin böyük din müəllimi idi. Onun adı bir çox gizli elmlərdə məşhurdur. Fəzilətləri və gözəl xasiyyəti olan böyük alimdir”.

Seyid Bakuvi sofilər mürşidi olmuş, onun təlimlərindən bir çox mürşidlər kam almışlar. Onun “Həqiqət axtaranların sirri” əsərində təsəvvüf elminin başlıca məsələlərində ədalət və etika əsas yer tutur. İnsan mənəviyyatının saflığı, təmizliyi, xeyirxahlıq, düzlük və s. qiymətləndirilir. Təkəbbürlük, kin, həsəd, xəsislik, şöhrətpərəstlik, yalan, qeybət və s. pis keyfiyyətlər tənqid olunur. İnsanları onlardan uzaq olmağa çağırır. Əsər bütünlüklə kamil insan ideyasını ön plana çəkir. Tarixçilərin yazdığına görə, Bakuvinin on minə qədər şagirdi olmuşdur və onlar bütün şərqə yayılmışlar. O, mütləq varlıqdan doğan, işıqdan bütün kainatın yarandığını təbliğ etməklə, Suhraverdinin İşraqilik fəlsəfəsini davam etdirmişdir. Bakuvinin məqbərəsi Bakıda İçəri Şəhər Şirvanşahlar kompleksinin həyətində yerləşir. Ora bu gün də bakuvisevənlərin inanc yeri kimi qəbul edilir.

Əhməd Taşköprüzadə (1495-1561) yazır ki, Bakuvinin başına on minə qədər adam toplaşmışdı. Davamçıları ətraf ölkələrə yayılmışdı. O, başçılıq etdiyi təriqət vasitəsi ilə şiəliyin Səfəvilər tərəfindən dövlət dini kimi qəbul edilməsinə qarşı mübarizə aparırdı.

Bakuvinin “Həqiqət axtaranların sirri” (“Əsrar ət-talibin”) əsərində təsəvvüf və etika məsələləri başlıca yer tutur, insan mənəviyyatının saflığına, təmizliyinə, ədalətin müdafiəsinə çalışmaq, təkəbbürlülük, kin, həsəd, xəsislik, şöhrətpərəstlik, yalan, qeybət və bu kimi mənfi keyfiyyətlərdən uzaq olmaq ideyaları təbliğ edilir. O, mütləq varlıqdan bir işığın meydana çıxdığını və bütün mövcudatın bu işıqdan mərtəbə-mərtəbə vücuda gəldiyini söyləməklə, Şihabəddin Yəhya Suhraverdinin işragilik fəlsəfəsinə tərəfdar çıxmışdır.

Məhəmməd Füzuli Süleyman oğlu (1494-1556) Bağdad yaxınlğındakı Kərbəla qəsəbəsində anadan olmuşdur. Kərbalada və Bağdadda təhsil almışdır. Füzulinin həyat və yaradıcılığını araşdıran yazarların bəziləri, onun əsərlərindəki eşqi, nalələri və musiqiyə rəğbətinin olmasını görüb, onu bir sofi şair kimi təqdim edirlər. Bəziləri də onun islamdaki tövhid ideyaları müdafiə etməklə İslam ehkamlarına bağlılığını, eyni zamanda şiə məshəbinə sadiqliyini dilə gətirərək, sofilikdən uzaq bir şair olmasını bildirirlər.

  Füzuli elə bir dərin dəryadır ki, onun dəryaya səpdiyi xəzinələr içərisindən istədiyin incini tapmaq olar. Bunun üçün də onun əsərlərinə baş vumak gərəklidir.

Şair, "Mətlə əl-Etiqad" əsərində irahın (ruhun) varlığından danışaraq deyir: İrah (ruh) kayıtsız (mütləq) varlıqdır. O, gövdədə dad və ağrı-sancıları duyma bacarığında olur və itirmir. O, gövdədən öncə də, sonra da vardır. Duyma və qavrama bacarığındadır. O, irahln (ruhun) ölməzliyini alımlamaqla yanaşı, adamın bütün davranışını irahda (ruhda) görür. Adamın özünü özündəki irahla (ruhla) tanıdığını deyir. “Ruh xoşbəxt bir bədəndən, özününkündən daha yaxşısına, layiqlisinə keçir və bu keçidə tənasüx (irahın yerdəyişməsi İ.M.) deyilir” deyir.(M. Füzuli. “Mətlə əl- Etiqad” Bakı 1987.s.34).

Füzuli yazır: “Aksidensiyalar (toxunulan varlıqda olan bütün nitəniklər) mürəkkəb varlıqlarda, mürəkkəb varlıqlar bəsit varlıqlarda, bəsit varlıqlar mücərrət varlıqlarda, mücərrət varlıqlar ilk ünsürlərdə (mayalarda İ.M.) mövcud olur”. Bu düşüncə bütünlüklə evrimləşmədir, Varlığın-birliyi fəlsəfəsidir.Tanrı ilə doğanın

O, deyir: “Adamların bir parası deyir, bütün işlərin gedişində bizim heç bir qarışacağımız yoxdur. Çünkü lap başlanğıcdan indiyədək bizim varlığımızın maddəsi-heç bir iradəmiz, ixtiyarımız olmadan-müxtəlif şəkillər və tez-tez dəyişən hallar almışdır. Bizim nə bir ixtiyarımız, nə də hərəkətləri idarə etmə qüdrətimiz var. Onlar beləliklə özlərini qəzavü-qədərin ixtiyarına vermişlər. Digərləri isə söyləmişlər: “Bütün işlərin gedişində bizim ixtiyarımız və iradəmiz vardır. Insanların çoxu bu cürdür və düzü də budur” (M. Füzuli “Mətlə əl-Etiqad” Bakı 1987.s. 31-32).

  Füzuli əsərlərində yoxdan var oldu, yarandı düşüncəsinə qarşı çıxaraq deyir: “İlkinlik anlamının özü zamanın olmasını tələb edir. Zaman isə yoxluqla bir araya sığmayan mövcudluqdur. Buna görə də ondan (Allahdan) əvvəl yoxluq olmamışdır”. (M.Füzuli “Mətlə əl- Etiqad” Bakı 1987. s.45).

  Bu düşüncə ilə də o monoteist dünyagörüşlü, ancaq qəzavü-qədəri alımlamayan “Vəhdəti-vücud” fəlsəfəsinə bağlı bir təsəvvfçi şair olduğunu bildirir.

"Hər kim özünü tanıyırsa, Tanrısını da tanıyır" deyən şair göstərir ki, ruh nə qədər bədəndən kənardır, o, heç bir zaman kamilləşə bilməz. Ruh, bədənlə birlikdə ağlın fəaliyətində olduqda o kamil bir varlıq ola bilər. Bu ideyaya əsaslanaraq, demək olar ki, Füzuli Allahın nurlar nuru olduğunu və onun bir nur kimi varlığını qəbul edir. Füzulinin bu ideyası, Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsindən yarandığı görünür.

Füzuli sofi təriqətində olan dörd mərhələyə; şəriət, təriqət, mərifət, həqiqətə böyük önəm verir və mərhələlərin məqamlarından danışır. Füzuli gövdəni nəfslə eyniləşdirir. İrahın (ruhun) gövdədə dustaq olduğunu deyir:

"Həbsi-Həvadə qoyma füzulisifət əsir,

Ya rəbb hidayət eylə təriqi fəna məni."

(İlahi məni nəfsin zindanında füzulisifət əsir saxlama, mənə yox olma yolunu göstər.)

Füzuli mənə yox olma yolunu göstər yolunu deməklə, sofilikdə olan “Fəna-Fillah” dünyagörüşünə işarə edir.  O, nəfsinə qalib gəlməyin ən böyük hünər olduğunu deyir.

 “Ol deyildir qəni ki yetmiş ola,

  Mal ilə bir məqami-əlayə,

  Qəni oldur ki, mütləqa nəfsi,

İltifat etməyə bu dünyayə.”

Yəni mal, dövlət, yüksək fəzivə sahibi varlı deyil, varlı odur ki, o heç zaman nəfsinə bu dünyada meydan vermiyə.

Füzuli eşqi adi eşq saymır, ilahi bir cazibə sayaraq deyir:

"Qəd ənarəl-eşqə-lil uşaqi min hacəl hüda,

Saliki-rahi-həqiqət eşqə eylər iqtida"

(Eşq aşiqlər üçün düzgün qurulmuş yolu işıqlandırdı, həqiqət yolunun yolçuları eşqi başçı bilib onun dalınca gedər)

Füzuli eşqi ilahi kamilliyin dərdi bilir. Onu qiyamət günündə də inkar etmədiyini deyir.

“Eşqdən canımda bir pünhan mərəz var ey həkim!

Var imiş ruzi-qiyamət, qılma inkar ey həkim.”

Füzuli ilahi eşqi Xızırın dirilik suyu adlandıraraq deyir:

“Fani ol eşq içrə kim, bənzər fanisi aşiqin,

Feyzi-cavid ilə Xızırın çeşmeyi heyvanına.”

Yəni eşq içərisində əriyən yoxluğa bənzər özünü Xızırın dirilik bulağında görər.

 Füzuli real varlıq olan insan gözəlliyinin qarşısında səcdə etməyi dini ibadətlərə bərabər tutur. İnsan gözəlliyinə səcdə etməyi ilahi bir qanun sayır.

         “Səcdədir hər qanda bir büt görsəm ayinim mənim,

         Gah mömin, gah kafir tut, budur dinim imanım mənim.”-deyir

Füzuli ilahi eşqi çox böyük hesab edərək, hər kəsin bu yükün altına girə bilmədiyini deyir.

         “Möhnəti eşq ey dil, asandır deyib, çox vurma laf,

         Eşq bir yükdür ki, xəm olmuş onun altında Qaf.”

         Yəni-Eşq aşiqiyəm deyə özünü öymə, eşq elə bir ağır yükdür ki, onun ağırlığından Qaf dağı əzilib qaf hərifi kimi əyilmişdir. Füzuli deyir ki, bu ilahi eşqə Qaf dağı dözə bilməz ancaq mən dözürəm.

         Füzuli eşqi kainatın məhvəri, mənbəyi gövhəri adlandırır.

         “Sər mənzili-hər burada rəhbərdir eşq.

           Keyfiyyəti-hər kamala məzhərdir eşq.

           Gəncineyi-kainata gövhərdir eşq.

           Hər sadir olan nəşəyə məsdərdir eşq.

         Füzulinin əsərlərində riyakarlıq, paxıllıq, yaltaqlıq, ikiüzlülük, rüşvətxorluq kimi əxlaq normalarından uzaq olan qeyri insani sifətlər tənqid edilir.

        

         “Yalan söz söyləyənlərin gərək,

         Ağıl yanında etibarı olmasın.”

        

Cahillərə nisbətən elm sahiblərinə öz rəğbətini belə bildirir. 

“Elm bir dəryadır ki, ondan,

Haqqı tanımaq gövhəri hasil olar.

Elmin rütbəsini ağıllılardan sor,

Elmin ləzzətini cahil nə qanar.”

"Səhət və Mərəz" əsərində də, o, bu ideyaya sadiq qalaraq, eşqi ruha başçı, bələdçi kimi verir. Eşq ruha bələdçilik edib aşiq-məşuq ölkəsini gəzdirir.

"Vadeyi Vəhdət Həqiqətdə məqam eşqdir

Kim müşəxxəs olmaz ol vadidə sultandan gəda."

(Birlik dərəsi həqiqətdə eşqin məqamıdır ki, o dərədə gəda şahdan fərqləndirilməz.)

Burada Füzuli eşq ümmanında gəda ilə şahın fərqlənmədiyini, yəni Allah yanında gəda da, şah da birdir deyir.

"Eləməz xəlvət səray-sirri-vəhtəd məhrəmi,

Aşiqi məşuqdən, məşuqu aşiqdən cüda."

(Birlikdə, Allahla bəndənin sirləri saxlanılan gizli bir evin sirdaşı olanlar, heç vaxt aşiqi məşuqdan, məşuqu aşiqdən ayırmaz.)

Füzulinin məşuqu Allahdır, onu bu məşuqdan ayırmağı heç kim bacarmaz.

Kamilliyin son yolu birlikdir, vəhdətdir, qovuşmaqdır. Füzuli yuxarıda vəhdət deməklə Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsini yada salır.

Eşqi həmişə çalğı və musiqi ilə yanaşı tutan şair deyir: "Eşq bir gizli sirdir, sailə aşkar olur."

Füzuli "Rindü Zahid" əsərində Rindlə Zahidin Allah yolundan uzaq olmalarına işarə edərək deyir.

"İlahi sən məni məğrur zahid etmə

Səndən uzaq olan bir Rind də etmə

Elə et ki, yoxluqda ikən bir ad çıxarım.

Məni Rindilik və Zahidliklə məşhur etmə."

Füzuli həmişə elmlə dinin vəhdətini təbliğ edərək deyir:

"Elm bir dəryadır tapdın gövhər hasil olar.

Elmin rütbəsini ağıllılardan soruş,

Elmin ləzzətini cahillər nə bilər."

Füzuli deyir:

         "Məscid əhli hamısı qalmaqal, mübahisə əhlidir.

Onların söhbətinə rəğbət göstərmək ağıla ziddir."

Füzuli əsərlərində İslamın bəzi ayinlərini tənqid etməsinə baxmayaraq, o, əsl İslamçıdır. Məhəmməd Peyğəmbərin qatı pərəstişkarıdır. O, əsərlərində dini yox, din ilə oynayan ruhani aləmini tənqid edir. Onların İslam yolundan çıxdıqlarını söyləyir. Füzuli özünün müdrik kəlamlrı ilə nəinki sofidir, o, mürşidi sofi kimi hər bir ada layiqdir.    

Sofi Həmid (XV əsr). Şirvan rayonunun ərazisində olan Sofi Həmid türbəsində yazılı kitabə olmasa da, ətrafında uyuyan seyidlərin, şeyxlərin kitabələrindən aydın olur ki, bura şəhid olmuş şeyxlərin, seyidlərin müqəddəs türbə kompleksi olmuşdur. Bu gün də onların bir övliya sayılmaları, qəbirlərinin ziyarət edilməsi, onların xalq arasında yüksək hörmətə layiq olmalarından xəbər verir.

Tarixçi alim Məşədixanım Nemət yazır: “Yazılı abidələrin ardıcıl öyrənilməsi bir daha göstərir ki, sofilik ən geniş yayılmış ictimai-fəlsəfi cərəyanlardan biri olmuşdur. Sofi şeyxləri dərviş təşkilatları ilə gizli əlaqə saxlamışlar. Azərbaycanın suverenliyi uğrunda daima xarici işğalçılara qarşı mübarizə mərkəzləri olan sofi ocaqları, xalqı öz dalınca apara bildiyi üçün, Çar Rusiyasının işğalçılıq siyasətinə zidd idi. Odur ki, bu abidələr dağıdılır, şeyxlər ciddi təqib olunur, əksəriyyəti Sibirə sürgün edilirdi”.

Məşədixanımın qeydlərindən belə aydın olur ki, sofi Həmid abidə kompleksi də belə bir işğalçılıq siyasətinin qurbanı olaraq, dağıdılmışdır. Kompleksin ətrafında olan kitabələrdən aydın olur ki, burada bir çox sofi şeyxləri uyuyur. Vəliyullah Şeyx Səfi Qulu 1712-ci ildə, şeyx Nur Məhəmməd ibn Şeyx Məhəmməd 1827-ci ildə, Yusif ibn Şeyx Əli 1840-cı ildə, Sofi Xudaverdi ibn şeyx Zaman 1845-ci ildə, Şeyx Molla Cəbrayıl, İbn Şeyx Tahir 1853-cü ildə və başqaları da orada dəfn olunmuşlar. Kompleksdəki yazılardan belə məlum olur ki, sofilər burada 200 ildən çox fəaliyyətdə olmuşlar.

Seyid Əhməd ( - 1471). Lənkəran-Astara yolunun üstündə Maşxan kəndindəki qəbiristanlıqda yerli əhali “Seyid Əhməd” pirini ziyarət edir. Yerli əhalinin dediyinə görə, burada yatan zəmanəsinin ünlü sofilərindən olan Sultan Əhməddir.

Qəbrin üzərindəki kitabələrdən görünür ki, o, həm müdrik bir sofi, həm də sofi ideyalı şair olmuşdur. Tarixdən məlumdur ki, təriqət başçısı olan mürşidlərə onların müridləri, bir hörmət rəmzi kimi, “Sultan” deyərək, müraciət etmişlər. Sultan Əhmədin adında olan “Sultan” da ola bilsin ki, müridlərin müraciətlərinin məhsulu olmuşdur.

Sultan Əhmədin aşağıda oxuduğumuz bu rübaisi onun çox geniş məlumatlı sofi olduğunu bir daha təsdiqləyir.

                     Qılmadı ruzigar kimsəyə vəfa,

                     Aqilə etməz xəta tiri-cəfa.

                     Əyninə kimsənin dünya dərzisi,

                     Köynək tikmədi ki, etməsin qəba.

Yəni dünya dərzisi olan Allah, insanı ona görə çılpaq yaratdı ki, o, öləndə onun əyin köynəyini cırıb çıxartmasınlar. Göründüyü kimi, bu rübaidə çox mükəmməl bir sofi kəlamı canlanmışdır.

Mövlana Şəmsəddin Məhəmməd (- 1487) Ordubad rayonun Aza kəndinin qəbiristanlığında yerli xalqın ziyarətgahı olan “Aza” pirinin üzərindəki kitabədə yazılır: “Əbədi pərvərdigar olan Allahın yaxınlığına möhtac, xoşbəxt, mömin, rəhmətlik, əzəmətli mövlana Şəmsəddin Məhəmməd 892-ci il zülhiccə ayında fani dünyadan əbədi dünyaya köçdü. Allah onun qəbrini nurlandırsın, Amin!”. (Kitabələrdə ərəbcə olan yazıların tərcüməsi hörmətli tarixçi alim Məşədixanım Nemətindir).

Kitabədə qeyd olunan “əzəmətli”, “mövlana”, “mömin” adları onun görkəmli sofi alimi, qəbrinin ziyarətgaha çevrilməsi, onun xalq arasında yüksək nüfuza malik olmasından xəbər verir. Bu gün Aza piri adı ilə Mövlanənin qəbri yad edilir.

XVI əsrin ünlü təsəvvüf alimi Pir Məhəmməd Gəncəvi, mürşüdi Şeyx Abdul Qafar həzrətlərinin müridi olmuş, ondan təsəvvüf elminin sirlərini öyrənmiş, mürşidlik dərəcəsinə yüksəlmişdir. Şeyx Suhraverdinin işragilik təliminin ünlü davamçısı olmuşdur.

Şeyx Məziəddin (- 1533). Quba rayonunun Ağbil kəndindəki köhnə qəbiristanlıqda ziyarətgah yeri olan şeyx Məziəddin türbəsinin kitabəsində yazılmışdır: “Bu bina ...... sofi Rəfiəddinin oğlu ağıllı şeyx, Şeyx Məziəddinin məzarı üzərində doqquz yüz qırxıncı il tarixində tikilmişdir”. Yazıdan aydındır ki, şeyx Məziəddin sofilər sülaləsindən olmuşdur. Bundan başqa, Quba rayonunun Pirvahid kəndində olan “altmış altı övliyalar” adlanan ziyarətgahın olması da bu rayonda nə qədər sofilərin yetişdiyini göstərir.

 Dərviş Baba Samit (- 1585). Bütün Ön Asiyada, o cümlədən Azərbaycanda böyük nüfuza malik olan “Bektaşiyyə” cəmiyyətinin müridləri elə bir mövqe tutmuşlar ki, zamanının hökmranları bu təriqət başçıları ilə hesablaşmalı olurdular. Onların istək və arzularına müxalif olmaqdan uzaq durmağa çalışırdılar. Sofilikdə bütün dinlərin eyni səviyyədə tutulmasına baxmayaraq, Bektaşiyyə təriqəti öz ideyalarını şiə məzhəbi dünyagörüşünə uyğun yayırdılar. Bekatşiliyin ən müqəddəs duası olan “Hadi Əliyyən” (“Əlini çağır”) duasını Bektaşi müridlərinin hamısı bilir, onu əzbərdən oxuyurdular. Bu duanı bir çox Bektaşiyyə müridlərinin qəbirüstü kitabələrində Azərbaycanın və Naxçıvanın bir çox yerlərində görmək olar. Belə sofi dərvişlərdən biri də Baba Samitdir. Sabirabad rayonunun Şıxlar kəndindəki Baba Samit pirinin kitabəsini oxuyan Məşədixanım Nemətin verdiyi məlumata görə, Hacı Bektaşi Vəli kitabədə Baba Samitin atası adlandırılır. Hacı Bektaşinin Baba Samitin doğma atası, ya da mənəvi atası olmağı yazıdan məlum olmur. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, Hacı Bektaşi 1271-ci ildə vəfat etdiyi halda, Baba Samit 1585-ci ildə vəfat etmişdir. Övliyalar arasında 300 il fərqin olması, Hacı Bektaşinin, kitabədə mənəvi ata kimi verilməsini göstərir.

Hamza Bali Dədə (-- 1589). Bosniyada Bayramiyyə təriqətinin başçısı olmuşdur. İslam təsəvvüf dünyagörüşünü avropa müsəlmanları arasında ilk yayanlardan olmuşdur. Onun müridləri içərisində Bayramiyyə təriqətinə rəğbət bəsləyən bir çox yahudi və xiristian müridləri də olmuşdur. Bütün dinlərə eyni rəğbət bəsləyən belə bir təriqət başçısı ilə razılaşmayan Əbu Səyid əfəndinin fitvası ilə bosniyadan Türkiyəyə gətirilib və 1589-cu ildə edam edilmişdir.

Şeyx İsmayıl ( - 1601) Naxçıvanın Ordubad rayonunda, Xanağa kəndinin qədim qəbiristanlığında olan “Xanağa Piri”nin daş kitabəsində ərəbcə yazılmış yazıda deyilir: “Bu bağ (qəbir) Şeyx Nurəddinin oğlu rəhmətlik, bağışlanmış, xoşbəxt şəhid, 1010-cu ildə Allah rəhmətinə getmiş, Şeyxlər nəslindən olan Şeyx İsmayılındır”. Kitabədə olan yazıdan məlum olur ki, Şeyx, hər hansı bir səbəb nəticəsində şəhid olmuşdur. Kitabədə 55-ci surənin 26 və 27-ci Quran ayələrinin yazılması, pirin “Xanağa” adlandırılması, ətrafında olan Xanagah xarabalarının olması onu göstərir ki, vaxtı ilə Şeyx İsmayıl nüfuzlu təriqət başçısı və əzəmətli Xanagah sahibi olmuşdur.

Mövlana Şeyx Sədrəddin ( - 1603). Qəbələ rayonunun Həmzəli kəndindəki qədim qəbiristanlıqda uyuyan Mövlana Şeyx Sədrəddinin qəbrinin bu günə qədər ziyarətgah kimi pərəstiş yeri olması, onun yerli xalq arasında böyük nüfuza sahib olmasını göstərir. Onun Mövlana adlandırılması, sofi mürşidlərindən olmasına işarədir. Mövlanənin qəbrinin üzərində yazılan kitabədə deyilir: “Bu qəbir alim, fazil, Mövlana Sədrəddinindir. Hicri 1012-ci il”.

Şeyx Bədrəddin Mahmud - vaxtilə sultan sarayında Misir sultanı Fərəc bin Bərkura dərs demişdir. Ancaq bu xidmət də onun ölüm fitvasının qabağını almadı. 1585-ci ildə Bayramiyyə təriqətinin başçısı Şeyx Bədrəddin ruhanilərin fitvasının qurbanı oldu. Onun yerinə Bayramiyyə təriqətinə xəlifə seçilən Şeyx Hamza Bali isə, 1619-cu ildə öldürüldü. Təriqətçi Südçü Bəkir ağa da Əhməd Paşa tərəfindən öldürüldü.

İmam Rabbani Mücəddidi Əlifi Sani (1561-1624) İmam Rabbani həzrətləri Hindistanda Sərhənd şəhərində doğulmuşdur. O, dərin alim, böyük vəli və müştehid kimi şöhrət qazanmışdır. Nəqşibəndiyyə, Qədriyyə, Çeştiyyə, Kübrəviyyə, Suhraverdiyyə təriqətlərində ad qazanan böyük mürşid olmuşdur. Təsəvvüfün məqam və mərifətlərini açıqlayan üç cildlik  “Məktubbat” kitabının müəllifidir. Kitabda tövsiyyə, tərbiyə, nəsihət yollarını geniş işıqlandıran 536 məktub yazmış və gələcək nəsil üçün böyük bir xəzinə armağanı qoymuşdur. Bir çox mürşid və müridlər yetişdirmişdir. Müridləri tərəfindən onun ölümünə yazılmış mərsiyyənin məzmunundan da aydın olur ki, o zamanın böyük sofi mürşidi olmuşdur.

İmam Rabbani 1624-cü ildə Sərhənd şəhərində axirətə qovuşmuş və orada da dəfn edilmişdir. İmam Rabbaniyə həsr edilmiş mərsiyyədən:

İmam Rabbani ki, vəlilərin baş tacı,

Sözləri xəstə olan könüllərin əlacı.

Məktubat adında, bir var ki, böyük əsəri,

Etdirdi hidayətə, çox sapık kimsələri.

Altmış üç yaşda min otuz dörd sənəsi,

Təqvimlər göstərirkən səfər iyirmi səkkizi.

Günlərdən Sali idi quşluq vaxtı gəlincə,

Rabbinə qovuşmanın erişdi sevincinə.

O nurlu bədənini tənəşirə qoydular,

Sonra əlbisəsini ədəb ilə soydular.

O anda föqalədə oldu ki, bir hadisə,

Heyrətlə gördü bunu orda olan hər kimsə.

Qaldırıb sağ əli ilə tutdu sol biləyini,

Sanki namazda kimi bağladı əllərini.

Bir-birindən ayırıb bağlanan əllərini,

Yaxalayıcı yanlarına uzatdı hər birini.

Öncə sola yatırıb yaxaladı sağ yanını,

Sonra sağa yönəldib yaxalarkən sol yanını.

Bağladı əllərini yenə bir hərəkətlə

Gördülər ordakıllar bunu dahi heyrətlə.

Kəfənə sarımaq üçün ona hizmət edənlər,

Çözüb iki yanına təkrar salı verdilər.

Vəlakin akabində qaldırıb sağ əlini

Qavradı qüvvətlicə yenə sol biləyini.

Ayırmaq məqsədi ilə uğraşdılar isə də,

Vəlakin bir-birindən ayrılmadı yenə də.

                                       

(10 aralık 2007-ci il təqvimi)

Qarabaği Yusif (- 1645). Qarabaği ilk təhsilini Qarabağda almışdır. Fars və ərəb dillərini mükəmməl bilən Qarabaği, Səmərqənddə dərs demişdir. O, fəlsəfəyə və məntiqə aid sanballı əsərlər yazmışdır. Yaxın və Orta Şərqdə “Böyük axund” ayaması ilə geniş şöhrət qazanmışdır. Qarabağinin dünyagörüşü, sofi-panteist dünyagörüşündən qidalanaraq, sofi təriqətini daha da zənginləşdirmişdir. O, bəşəriyyətin varlığını obyektiv olaraq, ayrılmaz bir vəhdət halında “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsi daxilində görmüşdür. Qarabağiyə görə, zəruri varlıqla, insan arasında münasibət, tək ilə cəm, hissə ilə tam arasındakı münasibətə oxşayır. Bunlar bir-biri ilə ayrılıqda mövcud olmadığı, bir tam təşkil etdiyi kimi, bütün varlıq da vəhdət halında tamdır. Kiçik aləm olan insan, böyük aləmin surətidir. Qarabağinin təlimində 5 xarici və 5 daxili hisslər mövcuddur. Xarici hisslər toxunma, dadma, eşitmə, görmə, iy bilmə; daxili hisslər ruhi hiss, xəyal, təsəvvür, fəhm, yaddaş, bir vəhdət halında fəaliyyət göstərir.

Təbrizi Rəcəbəli (- 1669). Azərbaycan sofi filosofu Təbrizi Aristotel ənənələrinin davamçılarındandır. Onun dünyagörüşünə sofilik, işraqilik təriqətlərinin təsiri olmuşdur. Filosofun fikrincə, səbəbin varlığı nəticənin varlığına görə tədqiq edilir. Çünki, səbəbin varlığı mütləq isbata möhtacdır. Mütəfəkkir, əsərində bütün mürəkkəb cisimlərin od, su, hava və torpaqdan əmələ gəlməsini göstərmişdir. Mürəkkəb varlıq olan insan, özünün düşüncə nəfsinə görə başqa yaradılmışlardan yüksəkdə durur. Nəfsin yüksəkliyinə dair Təbrizinin fikri, bütün mövcud fikirlərdən seçilir. Onun “Həkimanə əsaslar” əsərində “nəfs” anlayışına “varlıq” anlayışı qədər geniş məzmun verilmişdir. O, qeyd edir ki, nəfs böyük Allahın adlarından biridir.

Bakıxanov Abbasqulu Ağa Mirzə Məhəmməd oğlu (1794-1847). Bakının Xilə (Əmircan) kəndində, zadəgan ailəsində anadan olmuşdur. Bakıxanov fars, ərəb və rus dillərini, klassik ədəbiyyatı, ilahiyyatı dərindən bilən alim, şairdir. Dini, fəlsəfi, əxlaqi və tarixi mövzulara aid əsərlərin müəllifidir. Bakıxanova görə, Allah əvvəlcə üç başlanğıcın – ağıl, qələm və nurun vəhdətindən yaranmışdır. Bakıxanov “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsinə tərəfdar çıxaraq, belə mülahizə yürüdür ki, varlığı mümkün olan – gerçək dünya, varlığı “zəruri” olan - Allahdır. Mümkün varlıq, zəruri varlıqdan, yəni, çoxluq təkdən yaranmışdır. Yaranma və məhv olma, gerçək dünyaya aiddir. Çünki hərəkət, gerçək varlığın ayrılmaz sifətidir. Bununla yanaşı, Bakıxanov göstərmişdir ki, bütün cisimlər və göylər dörd ünsürün - hava, od, su, torpağın qatılığından ibarətdir. Burada təbii “nizam”, “müvazinət”, “səbəbiyyət” var. Bakıxanov, əsas diqqəti əxlaqi keyfiyyətlərin şərhinə yönəltmişdir. O, doğruluq, vicdan, namus, ədalət, təvazökarlıq, dostluq, qənaətçilik və alicənablığı gözəl sifətlər hesab edir və ilahi varlığın ağılda olmasını düşünərək, məntiqə ağlın meyarı kimi baxmış, onun idrakdakı roluna böyük əhəmiyyət vermişdir.

Hacı Hüseyn əfəndi Şirvani (- 1879). Ağsu rayonunun Qaraqoyunlu kəndində “Ağ kümbəz” pirinin kitabəsindəki yazının bəzi yerləri pozulduğuna görə, yalnız bunlar oxunur: “yüksək məqbərə Əl-hacc Hüseyn əfəndi Şirvaninindir. H. 1297-ci (1879) ildə vəfat etmişdir.” Yanında başqa bir kitabədə yazılır ki, Nəqşibəndiyyə təriqətinin şeyxi, Əl-Hacc Hüseyn əfəndinin yüksək türbəsinin təmir olunmasına 1327-ci ildə (1909) əmr edilmişdir. Kitabədən göründüyü kimi, Hacı Hüseyn əfəndinin türbəsi 170 ildən sonra yenidən təmir olunub. Bu da onun bir sofi kimi yüksək nüfuza malik olmasını göstərir.

Mir Həmzə Seyid Nigari Qarabaği - 1805-ci ildə Qarabağ xanlığı Bərgüşad mahalının Cicimli kəndində dünyaya gəlmişdir. İlk biliyini Şəkinin Dəhnə kəndində almışdır. Bilgisini artırmaq üçün Sivasa, Şama getmiş, sonra da Kürdəmirə qayıdaraq, İsmail Şirvaniyə mürid olmuşdur. Şeyx İsmail Şirvani ilə yenidən Anadoluya qayıdan Mir Həmzə, orada 20 ildən çox mürşidinin yanında yaşamışdır. Mürşidi İsmail Şirvanidən Xilfətnamə alaraq, Şeyxlik rütbəsinə yüksəlmişdir.

Şeyx Mir Həmzə Seyid Nigari, bir çox ölkələri, o cümlədən Konya, Məkkə, Mədinə, Şam, Qüds şəhərlərinə səyahət etmiş və Azərbaycana qayıtmışdır. Azərbaycanda Bərgüşad və Bərdə bölgələrində “Sofiliyin İrşad” təriqətini davam etdirmişdir. Çar Rusiyasından təzyiqlərə məruz qalan Şeyx, yenidən Osmanlıya qayıtmış, Bəkrar Məhəllə məscidində 3 il dərs demiş, bir çox “İrşad” davamçıları yetişdirmişdir. O, 1866-cı ildə axirət dünyasına qovuşmuşdur. Vəsiyyətinə əsasən, Amasiyada mürşidi Şeyx İsmail Şirvaninin yanında dəfn olunmuşdur.

Çar Rusiyasının işğalını Şeyx öz qəzəlində belə işıqlandırır:

                     “Bir yerdənəm ki, isim Qarabağ,

                       Cənnət yeri vü abı şirü qaymaq.

                       Bir mövziyi xoş fərah fəzadır,

                       Dünyaya behişt desəm cəzadır.

                       Cənnət kibi hər mahalıdır bağ,

                        Hər bir tərəfində bağu ırmaq.”

 

                    “Rusların işğalından sonra,

                      Sinəmə çəkilən qara dağımdır.

                      Qan əkər, odlar tökər Miri Nigari məgər,

                      Yadlar yenə Qarabağımda qanlar tökər.”        

Seyid Nigari Qarabağiyə ehtiram əlaməti olaraq, müridi Haci Mahmud əfəndi, onun qəbrinin üstündə əzəmətli türbə tikdirmişdir. Seyidin türbəsi onu sevənlərin ziyarətgah yeri olmuşdur.

Mir Həmzənin Seyid Nigari təxəllüsü haqqında müridi Sayalıoğlu Dəli Cəfər Təyyarın dediyinə görə, o, Qarabağda seyidlər nəslindən Nigar adlı bir qıza aşiq olmuşdur. O, Şamda oxuyan zaman, Nigarı başqa birisinə ərə verirlər. Nigar isə, etiraz əlaməti olaraq, özünü öldürmüşdür. Təhsilini başa vurub Şamdan qayıdan Mir Həmzə, ilk öncə Nigarın qəbrini ziyarətə getmiş və həmin gündən də Nigarı özündə əbədiləşdirmək niyyəti ilə şerlərini Seyid Nigari adı ilə yazmağa başlamışdır.

Seyid Nigarinin xəlifələrindən oğlu Siracəddin əfəndi, Hacı Mahmud əfəndi, Cəfər Teyyar, Ömər Kəşfi Dağıstani, Mehmet Zakir əfəndi, Xoca Hafiz Osman Siraci, Mirseyid Həsən Hüsnü əfəndi, Ağa Rəhimağa Dilbazi, Şah Nigar xanım Rəncur və digər müridləri onun nəqşibəndlik təriqətini yaşatmışlar.

Şeyx Hacı Ramazan ( - 1890). Zaqatala rayonu ərazisində sofilik təriqətini təbliğ edən mövlana və şeyxlərin bir çoxlarının qəbirləri yerli xalq arasında ziyarətgah kimi qorunub saxlanılır. Tala kəndindəki qəbiristanlıqda olan türbənin kitabəsində yazılmışdır: “Bu məqbərə Bəsil nəslindən olan Şeyx ... Əlinin oğlu rəhmətlik, bağışlanmış, iki müqəddəs ziyarətgahın hacısı, yüksək Allahın rəhmətinə çatmış Hacı Ramazanındır. ...... Hicri 1308-ci ildə dünya evindən axirət dünyasına köçmüşdür”.

Başqa bir abidədə yazılıb: “Bu qəbir alim, fazil, kamil, şeyx, əl-hac, Əbdüssalam Əfəndi ibn Molla Əhməd Əlbəyanindir, hicri 1325-ci ildə vəfat etmişdir.”

 Hacı Mahmud əfəndi (1835-1896). Qazax rayonu Aslanbəyli kəndində sofilər ocağı yaratmış, Borçalı-Qazax mahalının müridlərinə mürşidlik etmişdir. 1896-cı ildə əbədiyyətə qovuşmuş Hacı Mahmud əfəndinin türbəsi, Borçalı-Qazax mahalının təriqət ocağı olmuş, xalqın ziyarətgahına çevrilmişdir.

Qafqazda çar Rusiyasının işğalına qarşı azadlıq hərəkatına başçılıq edən şeyx Şamilə, Hacı Mahmud əfəndi daima mənəvi və maddi köməklik etmişdir. Çar Rusiyası güney Qafqazı işğal etdiyi zaman, Hacı Mahmud əfəndi Rusiyaya qarşı azadlıq hərəkatına başçılıq etmiş, ona görə də o çar Rusiyası tərəfindən həbs edilmişdir. Bir müddət həbsdə qaldıqdan sonra, azadlığa buraxılsa da, Tiflis quberniyasının nəzarəti altında saxlanılmışdır.

Sünnülük və şiyəlik məshəbləri arasında olan uyğunsuzluqdan istifadə edən çar Rusiyası Qafqazda qardaş qırğınının yaradılması planını hazırlamışdır. Bunu başa düşən Hacı Mahmud əfəndi Şiə təriqətinin başçısı Seyid Yasin ilə yaxından dostluq etmişdir. Hər ikisi nəqşibəndilik təriqətində birləşərək sünnü-şiə qardaşlıq ocağı yaratmışlar. Bununla da, qardaş qırğınının qarşısını ala bilmişlər. Seyid Yasin 1892-ci ildə axirət dünyasına qovuşmuş və Aslanbəyli kəndində dəfn olunmuşdur. Hacı Mahmud əfəndinin vəsiyətinə görə, o da, Seyid Yəhyanın yanında dəfn olunmuşdur.

Borçalı mahalının Bolus-Kəpənəkçi kəndindəki sofilər ocağı olan “Qara Nər” ocağında Hacı Mahmud əfəndinin müridi, Mahmud əfəndi nəqşibəndi təriqətini 1946-cı ilə qədər yaşatmış və bir çox Borçalı müridlərinə mürşidlik etmişdir.  Hacı Mahmud Əfəndinin müridlərindən olan Molla Mahmud əfəndi 1937-ci ildə  Sovet hakimiyyəti tərəfindən tutulur və dini təbliğatlardan imtina etməsi haqqında dilindən qəbz alındıqdan sonra, azadlığa buraxılır. Ancaq təqiblərə baxmayaraq, Bolus Kəpənəkçi və Arıxlı kəndlərində sofi ideyalı bir çox müridlər yetişmiş, Nəqşibəndi təriqətini 1950-ci illərə qədər yaşatmışlar.

Qeyd: Hacı Mahmud əfəndi haqqında bir rəvayət. Bolus Kəpənəkçi kəndindən olan Hacı Mahmud əfəndinin müridi Yolçuoğlu Adıgözəl məsciddə namaz qılan zaman kəndlisi Xotan Mustafa ona sataşır, xalq arasında onu utandırır. Hadisə əfəndiyə ayan olur. Kəntdən ziyarətə gedənlərdən ismarıc göndərir. “Mustafa kişiyə deyinki mənim Adıgözəlimə sataşmasın yoxsa ona elə qarğış edərəm ki, əti itlərə qismət olar.” Doğurdanda kəntdə ən ağıllı adam hesab edilən Xotan Mustafa bir müddətdən sonra ağlını itirir, evdən qaçır. Bir neçə gündən sonra onu cəmdəyi itlər yeyən zaman meşədə tapılır.

Oğuz rayonunun Padar kəndində “Qalayeri” qəbiristanlığında olan türbənin kitabəsində yazılır: “Şeyx Hacı Abdulla İbn Dursun Əl-Padari yerini təzələyərək, fani dünyadan baqi dünyaya köçdü. 22 səfər 1323-cü ildə (1905)”.

Padar kəndi qəbiristanlığında başqa bir abidənin kitabəsində yazılır: “Bu kamilləşmiş, ruhani alim Əl-Həmədani, mərhum Yusif əfəndi ibn Yusif əfəndi Əl-Bəyani. Hicri 1325-ci (1907) ildə xəstələndi və 1333-cü (1914) ildə xəstəlikdən nəfəsi dayandı və mənim Yusifim bu dünyadan köçdü”.

Vardanlı kəndindəki Baba Həlim pirinin kitabəsində yazılır: “Şeyx Səət ibn Şeyx Həlim, dərviş Həlim ibn İshak, ibn Qədir Zruçi Əs-Səmburi. Hicri 1323-cü (1905) ildə vəfat etmişdir”.

Kitabələrdən görünür ki, Azərbaycanın sofi şeyxləri bütün islam dünyasının alim, şeyx və sofi təşkilatları ilə sıx əlaqədə olmuşlar.

Yevlax rayonunun Ərəbbəsrə kəndindəki Şeyx Yusif pirinin kitabəsində yazılır: “Bu məqbərə məşhur şeyx, böyük və ləyaqətli mürşid, müqəddəs övliyanın görkəmlisi, əzəmətli seyidlərin başçısı mövlana, iki müqəddəs ziyarətgahda olmuş Əl-Hac, insanların və əcinnələrin başçısı Əl-Hac Yusif əfəndi ibn mərhum Məhəmməd İbn Molla Yusif Əl-Bəsrənindir. Rəcəb ayı 1324-cü (1906) ildə dünyadan köçmüşdür”.

Zaqatala rayonunun Aşağı Car kəndindəki ziyarət yeri olan məzarın üstündəki kitabədə deyilir: Bu qəbir Carda özünü şəriət elminin yayılmasına həsr etmiş, bu cənnət bağı və zəka meydanında qələbə çalmış, müdriklərin başçısı, hacıların zinəti, müqəddəs Allah evinin hacısı, beşikdən qəbir evinə qədər bütün mənalı ömrünü bu Zaqatala mədrəsəsində elmin xidmətinə sərf etmiş, .... və bu fəaliyyəti qəbir ilə kəsilmiş mövlana Məhəmməd əfəndi Davudunundur. Əfv edən Allah onu bağışlasın! Hicri 1334-cü (1915) il”.

Kitabədə “Qurani-Kərim”in 55-ci surəsinin 26 və 27-ci ayələrinin yazılması Məhəmməd əfəndinin sofiliklə bağlı olduğunu göstərir. Özünə Davudu ayamasını (təxəllüs) götürməsi onun “Nəqşibəndiyə” təriqəti ilə bağlı olduğunu göstərir. Çünki Davud Ət-Tai (H. 781) sofi Nəqşibəndiyə təriqəti silsiləsində qeyd olunan dördüncü şəxsdir. Çar Rusiyası Azərbaycanı işğal etdikdən sonra, sofilikdə olan Nəqşibəndiyə qolunun müridləri, işğalçılara qarşı daha fəal olduqlarına görə, Nəqşibəndiliyə qarşı çarın xüsusi fərmanı olmuşdur.

Mövlana Şeyx Əl-Hac Mustafa əfəndi ( - 1900). İslam dünyasının bir çox ölkələrində uyuyan sofi Nəqşibəndiyyə mürşid və müridlərinin daş kitabələrindən göründüyü kimi onların mövlana və mürşidləri azərbaycanlı olmuşlar. Bu qeydlər onu təsdiqləyir ki, Nəqşibəndiyyə təriqətinin əsas təkkə və ocaqları Azərbaycanda olmuşdur. Azərbaycanın Qazax, Borçalı, Qax, Zaqatala, Qəbələ, Şirvan və s. bölgələrindəki sofi abidələri Nəqşibəndiyyə qardaşlıq cəmiyyətinin beşiyi olmuş və XX əsrin əvvəllərinə qədər fəaliyyət göstərmişdir.

Qax rayonunun Malax kəndində olan Mustafa əfəndinin məqbərəsinin daş kitabəsindəki yazıda deyilir: “Bu məşhur şeyx, bacarıqlı mürşid, sofilərdə 3-cü dərəcəyə çatmışların başçısı, iki müqəddəs şəhəri ziyarət etmiş, şərəflilərin və zəvvarların, insanların və iblislərin başçısı Əl-Hac Mustafa əfəndi Əl-Əhmədi, Əl-Mahmudi, Əl-Xalidi, Əl-Xədra Nəqşibəndi, Şeyx Əl-Hac Mustafa əfəndi Bin Hacı İsgəndərin qəbridir. Rəhmətlik Cumadi Əl-əvvəl ayı 1337-ci (1919) ildə cənnət otağına köçmüşdür”.

Kitabədə sofiliyin dayağı hesab edilən “Qurani-Kərim”in 26 və 27-ci ayələri də həkk olunmuşdur. Hacı Mustafa əfəndiyə verilmiş bir çox yüksək dərəcəli adlar onun Nəqşibəndiyyə nəzəriyyəsinin şöhrətli alimi olduğunu göstərir.

Şeyx Hacı Xoda (Əhəd) əfəndi (- 1904). Zaqatala rayonun Tala kəndi qəbiristanlığında “Talababa piri” adlanan qəbrin daş kitabəsində yazılıb: “Bu məzar pirlik məqamına çatmışların çırağı, xalqın günəşi, böyük xilaskarın və əzəmətli şəxslərin qütbü, qüdrətli və hakimiyyət sahibi, Allaha qovuşanların və ariflərin tacı, öz əsrinin Vahidi, zəmanəsinin yeganəsi, Allahı dərk etmiş, Allahın rəsulunun canişini, xalqın və dinin mürşidi, 14 məsumənin dini uğrunda zəhmət çəkən alim, Əl Məhəmmədi, Əl Xərdan, Əl Nəqşibəndi, Əl Mocəddədi Əl Xalidi Əl Mahmudi Talalı şeyx Hacı Xoda (Əhəd) əfəndi 1321-ci (1904) ildə vəfat etmişdir. Başqa bir abidənin baş daşının kitabəsində yazılmışdır: “Bu qəbir islamın çırağı, xalqların mürşidi, qüdrət və hakimiyyətə sahibi, ariflərin və Allaha qovuşanların son dərəcə yaxşısı və layiqlisi, əsrinin yeganəsi, zəmanəsinin vahidi, Allahı tanıyan, Allahın rəsulunun canişini, 14 məsumənin (imamın) dini uğrunda çalışan görkəmli alim Hacı əfəndi Əl Məhəmmədi, Əl Xədran Nəqşibəndi Əl Mücəddədi Əl-Xalidi, Əş-Şəkuyi Dağıstanlı hicri 1367-ci (1948) ildə vəfat edib”. Burada yatan övliyaların bir çox fəxri adlarının olması onların sofilik, xüsusilə Nəqşibəndi təriqətində ən yüksək nüfuza malik olmalarını göstərir.

Hər iki övliyaların ölümləri arasında 36 il keçməsinə baxmayaraq, yazıların məzmunlarının bir-birinə yaxın olmaları onu göstərir ki, hər iki qəbrin xəttatı eyni adam olmuşdur.

Ağ Pir: Gürcüstanın Borçalı bölgəsinin Arıxlı və Kolagir kəndlərinin yaxınlığında, Xram çayının sol sahilində Qazan xanın tikdirdiyi dörd künclü böyük və əzəmətli Ağqalanın (Ağcaqala) içərisində 5-6 metr hündürlüyündə ağ çini kərpiclərlə bəzədilmiş, üstü Quran ayələri ilə yazılmış gözəl bir məqbərə var idi. Müqəddəs pir kimi Qazax, Borçalı mahalı “Ağpir”ə ziyarət edirdi. 1935-36-cı illərdə Gürcüstana məxsus ekspedisiya Ağpiri söküb arabalarla Xram çayına tökdü. Pir sökülən ərəfələrdə,  xalq yas içində idi. Yazılar köçürülmədiyi üçün pirdə uyuyan övlüyanın kimliyini bu gün heç kim bilmir.

                          

                                        Sofinin kamillik amalı

                                        Fəsil II

Kamil insanın yetişməsi üçün, ona yetkin kamil mühit lazımdır. Kamil insanı zaman özü yetişdirir. Əgər sosial mühit cırlaşmışsa, belə bir mühitdə kamil insan yetişmək əvəzinə o, əzilir, sıxılır, öz yerini tapa bilmir. Yetkinlərin də yaranması üçün mühit, şərait yoxdursa, son halda bütün cəmiyyət  özü cılızlaşır. Heç bir halda bütün  var-dövlət sahibi yetkin insan olmur. Hər şeydən öncə, ictimai mühitdə yetişən insanın genetik keçmişi kamil olsa da, uyğun mühit, münbit şərait yoxdursa, cəmiyyətdə eybəcər mühit hökm sürürsə, bu mühitdə yetişən insan, var- dövlətin içində üzsə belə, yetkinləşə, kamilləşə bilməz. Yalnız, zamanının həqiqətlərini dərk edən, doğru- düzgün tərbiyə ilə ayaqlaşa bilən insan,kamil şəxsiyyət ola bilər . Düzgün təribiyə kamilliyə doğru gedən yoldur. Həqiqəti dərk edə bilən  hər bir sağlam şəxs, əxlaqi və mənəvi kamillik sahibidir. Varlıq və idrak, yalnız kamillikdə vəhdət təşkil edə bilər. Dolğun və bənzərsiz idrak hissi zənginliyin, kamilliyin meyarıdır. Kamilliyə yüksəlmək, yetkin insani mahiyyəti dərk etmək deməkdir. Mənəvi gözəlliklərin şəxsiyyətdə aşkarlanması, kamilliyin təcəssümüdür. Kamillik şərə, böhtana, yaltaqlığa qarşı çəkilən bir sədddir. Əgər şəxsiyyət kamildirsə, onun qarşısında aydın səmalı  həyat üfüqləri açılır, onun ruhani aydınlığı aşkara çıxır. Yetkin şəxsiyyət, yetkin cəmiyyətdə ali varlıq kimi qiymətli olur. Cəmiyyət yetkin deyilsə, belə şəxsiyyət məhv olur. Şəxsin gerçəkliyi, doğruluğu, mənliyinin müdafiəsi, sadəliyi onu kamilliyə yüksəldir. Kamillik insasnın dünyaya baxışını, çirkin nəfsini təmizləmək, ruhani mərhələyə qovuşdurmaqdır. Kamil insan, elm və əməl sahibi, eyni zamanda hikmət sahibidir. Hikmətin də əsas meyarı kamillikdir. Kamilliyin xarici və daxili görüşləri mövcuddur. Xarici kamilliyə gözəllik də deyilir. Söhbət gözəllikdən gedən zaman, yalnız əxlaqi, mənəvi, daxili gözəlliyi nəzərdə tutmaq səhv olar. Dünyanın əşrəfi olan insanı, Tanrı tam qüsursuz kamil və gözəl yaratmışdır. Ona görə də, insanın xarici görünüşünü də kamil - gözəl yaratmışdır. Gözəllikdən söhbət getdiyi üçün, bir neçə kəlmə xarici gözəllikdən də söhbət açmağa ehtiyac duyulur.

  Ulu Tanrı adamı elə yaratmışdır ki, onun xarici görünüşü daxili görünüşdən öndədir. O səbəbdən də, ilk növbədə onun xarici görünüşünü gözəl və kamil yaratmışdır.      Bunlar təbiətin qanunu, Allahın insana verdiyi gözəllik ölçüsüdür. Ancaq bu gün, kişi ilə qadın arasında əmək uyğunsuzluğu, cəmiyyətdə davranış qayda-qanunları, Tanrının bu qanunauyğunluğunu pozmuşdur. Kişilər qadın, qadınlar isə kişi fizioloji formasını almışlar. Bunun da başlıca səbəbi, Tanrı qanunlarına daxil olmayan sosialoji uyğunsuzluqlarla əlaqələndirmək olar. İnsanın xarici gözəlliyi gözə, qəlbə yatdıqdan sonra, tədricən daxili gözəllik, mənəvi gözəllik özünü göstərir ki, buna da kamillik deyilir. Kamilliyin bir çox meyarları mövcud olduğu halda, burada yalnız əxlaqi gözəllik və kamillikdən, saflıqdan söhbət açılacaqdır. Əxlaqi kamillik ilk növbədə özünü mənəvi saflıqda göstərir

 Bütün dini kitablarda ruhun insanda olan ilahi zərrəciyi hesab edilir. Ancaq bir həqiqəti dərk etmək lazımdır ki, ruh bədəndən ayrı fəaliyyət göstərə bilməz. Bəzən ruh bədəndən müvəqqəti olaraq, yuxu və hipnoz zamanı ayrılır, buna həqiqi ayrılıq (ölümdə olduğu kimi) demək düzgün deyil.  Yuxu və hipnoz zamanı ruhun ayrılmasını, günəş şüasının günəşdən ayrılıb yerə gəlməsinə bənzətmək olar. Günəş şüası nə qədər uzağa gedirsə getsin - günəşdən əlaqəsini kəsmir. Şüa bir cərəyan axını kimi daima hərəkətdə olur. Ruh da istər yuxu, istərsə də hipnoz zamanı heç vaxt fəaliyyətdə olan bədəndən (beyindən) ayrılmır. Bu baxımdan, demək olar ki, bədən ruhun sərbəst saxlanan yeri yox, onun qidalanma , var olma mənbəyidir. Ruh bədənsiz mövcud deyil. Ruhu tamamilə sərbəst, bədəndən ayrı hesab edənlər səhvə yol verirlər. Ruhun məskəninin ağılda, ağılın məskəni isə beyində olmasını son zamanın kəşfi olan internetin varlığı bir daha təsdiqləyir.

Kainatın yaranması haqqında iki əsas dünyagörüşü, teizm və ateizm baxışları mövcuddur. Materiyalizmdən söhbət gedən zaman, təhlilçilər daima ateizm dünya görüşü bucağından baxaraq, onu ateizm meyilli izah edirlər. Belə bir baxış da, təhlilçiləri səhv sonluğa aparıb çıxardır. Materiya bir çox növbə-növ maddi aləmdən ibarət olduğu üçün bu materiya varlıqlarının (cisimli varlıqların cismsiz varlıqlarla) vəhdəti (birliyi) sayəsində də Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsi özünü aydın göstərir ki, bu fəlsəfə də birmənalı olaraq, Allahın varlığını qəbul edir və tanıyır. Belə olduğu halda, materyalizmi yalnız ateist baxışlarla təhlil etmək yalnış olar. Materiyalizmi eyni zamanda da, teizmi baxışlarının təhlili zamanı, Tanrının varlığının isbatında iştirak edir. Demək materistlər həm teist, həm də ateist ola bilərlər.

Bütün səma dinləri maddi dünyamızı fani sayırlar. İlk baxışdan Allahın qədərinə əsaslanan bu dini təlimə haqq qazandırmaq olar. Ancaq dünyanın bir maddi varlıq olduğunu qəbul etdikdə, “maddənin itməməsi” qanununa əsaslanaraq, deyə bilərik ki, dünya fani deyil o da daimidir. Ulu Tanrı daimi olduğu kimi, maddi varlıqlar da daimidir, daima dəyişirilir, bu daimi varlıqlar formadan-formaya, sifətdən-sifətə, tərkibdən-tərkibə dəyişirilərək yaşayır, yeniləşir və yeni-yeni maddi varlıqlar yaradır.

Teist dünyagörüşünün, ateist dünya görüşündən üstün cəhəti yalnız ondan ibarətdir ki, teistlər fikirlərinin təhlili zamanı, dəlil üçün hər hansı bir varlığa dayanırlar. Ateistlərdə isə belə bir dəlil nöqtəsi yoxdur.

Tanrıını yalnız insanlarla təmasda görənlər, onu daima hər hansı bir hal, hərəkət üçün insanlar arasında axtaranlar, Tanrının varlığını kiçildirlər. Bütün şüurlu və şüursuz varlıqların yaradıcısı olan Tanrı, o qədər böyük bir varlıqdır ki, onu maddi varlıqlar səviyyəsinə endirmək yanlış bir baxışdır. Bütün kainatda olan canlı və cansız, şüurlu və şüursuz, hətta cisimsiz olan bütün varlıqlar belə, Tanrıda doğulur. Kainatda baş verən bütün hadisələrin əlaqələri bir-biri ilə Tanrı cazibəsi sayəsində yaranır. Tanrı, kainatı cazibə qüvvəsi ilə idarə edirsə, demək, enerjidir. Buradan belə çıxır ki, insana Tanrıdan gələn zərrəcik də enerjidir. Bu ilahi enerji vasitəsi ilə insan, kainatın cisimsiz və cisimli olan bütün varlıqları ilə təmasda olur. Qurani-Kərimdə “Allah nurdur” deyilməsində çox ehtimal ki, enerji nəzərdə tutulur. Çünki, nur yalnız ali enerjidən yarana bilər. Ali enerji, eyni zamanda, ali ilahi varlıqdır. Bu ali varlıq, bizim qəbul etdiyimiz ulu Tanrıdır. İnsanın bütün fəaliyyətləri bu ali enerjinin “Tanrının” təsiri sayəsində baş verdiyi üçün, insanda müsbət mən (mənlik) üstünlük təşkil edir. Tanrı zərrəcciyi sayəsində insanda yaranan müsbət mənin fəaliyyəti nəticəsində, insan, cəmiyyətdə yetkinləşir, cəmiyyətin xeyirli şəxsiyyətinə çevrilir. İnsanlığa xas olan bütün yaxşı cəhətləri özündə cəmləşdirir. Belə insan, cəmiyyətin xeyirlisi, insanların ümid yeri və Tanrının da istəkli qulu olur. İnsanda olan bu ali mənlik, özündə haqqa yaxınlaşma yolu olan “vicdan” deyilən bir mənəvi varlıq da yaradır. Ali mənliklə, vicdanın vəhdəti şəxsiyyətin mənəvi durumunu zənginləşdirir, Tanrıya tapınma yolunun əsas xəttini yaradır. Bu məqam da, sofinin son amalıdır. Yuxarıda qeyd edilən mən və ya mənlik, mənəvi varlığının anlamı necədir?    

Mənəvi varlıqlardan biri  də  insanda olan inamdır. Dində inama iman çərçivəsindən baxılır. İman lüğəti mənada inam sözünün eynidir. O inam anlayışını versədə islam dünyagörüşündə bir-birindən xeyli fərqli olan anlayış forması almışdır. İman dedikdə Tanrı tanımanın vacibliyi kimi düşünülür.

Mənəvi mənliyi məhv edən amillərdən biri də nəfsdir. Ona görə də nəfsin tərbiyəsi lap körpəlikdən təlqin edilməlidir. İnsani saflığın, saflaşmanın yollarından biri olan nəfsin tərbiyə olunması mənəvi tərbiyənin əsasını təşkil edir. İlahi zərrəciyin yerləşdiyi beyində ilk günlərdən düzgün tərbiyə olunmadıqda cəmiyyətdə davranma nəfs sahibinə pislikdən və alçaqlıqdan başqa heçnə verə bilməz. Nəfsinin düzgün tərbiyəsi  olmuyan adamlarda heç zaman yüksək əxlaqi keyfiyyətlər ola bilməz. Pisliklərlə məşğul olan adama suçunu deyəndə çox zaman suçu özündə görmür. Lənət şeytana deyərək suçu öz üzərindən atır. Onu dərk eləmir ki, bütün günahlar düzgün tərbiyə olunmamasının səbəbidir. Nəfs heyvani varlıq olduğu üçün onu heç zaman tamamilə yox etmək mümkün deyil. Onu ancaq cilovda saxlamaq, cilovu boşaltmamaq lazımdır. Əgər cilovu boşaltsan mütləq baş qaldıracaqdır. Nəfsin tərbiyəsi ruhun bəşəri tərbiyəsinə xidmət edir. Şəxsiyyət ən yüksək mənəviyyata və mədəniyyətə sahib olur.

Bəzi mütəsəvviflər ağılla nəfsi eyniləşdirirlər. Hər ikisinin ilahi zərrəciklərdən yarandığını bildirirlər. Onu qeyd etmək lazımdır ki, ağıl dediyimiz mənəvi varlıq, maddi varlıq olan beyinin məhsuludur. Tanrıdan bəxş edilən ilahi zarrəcik, beyində yerləşdiyi üçün, ağıl eyni zamanda haqdan verilmiş bir psixoloji funksiyadır. İbtidaidən aliyə doğru bütün canlılarda, pilləli olaraq, ağılın izlərini elm kəşf etmişdir. Ancaq, ağlın ən yüksək fəaliyyəti geniş yaddaş bacarığı, hadisələri diferensasiya etmək və təfəkkür qabiliyyəti yalnız insana verilmişdir ki, bu geniş mənəvi varlığın birliyini ağıl adlandırırıq. Ağıl, eyni zamanda azad seçim bacarığı, geniş təhlil qabiliyyətidir.

Ağıla yüksək qiymət verən, onun varlığında möcüzələr görən Firdovsi deyir:

            “Ağıl nur saçar, qəlbə ziynət verər,

            Çətin gündə, iqbala yol göstərər,

            Ağıl ağladandır, ağıl güldürəndir,

            Ağıl qaldırandır, ağıl endirəndir.” (Firdovsi “Şahnamə” Bakı 1982 s.16)

Şərqin düşüncə adamı N.Tusi yazır:”İnsanın məənəvi ehdiyacları, məənəvi qüvvələri, kamalı, fəzilətlərinin şərafəti-fikir, əql, şüur, iradə vasitəsilə təəmin və idarə edilir. İnsanın xoşbəxtlik və bədbəxtlik açarı, kamillik və naqislik sükanı onun ağıl və iradəsinin ixtiyarına verilmişdir. Əgər düzgün və ardıcıl məqsədə uyğun xətlə hərəkət etsə, tədricən elm, mədəniyyət, bilik və hikmətə yiyələnsə təkamülə qadir olan fitri istedadı  hədləri aşaraq onu bir mərtəbədən başqa bir mərtəbəyə yüksəldər” (F. Salim. “Milli yaddaş sistemində ürfan və təsəvvüf”Bakı 2010)

Mövlanə Rumi ağlın təsadüflərdə iştirakından danışaraq deyir: “Ovçunun ovuna bir quş düşür. Ovçu tordan quşu çıxardan zaman quş dilə gəlib deyir, məni buraxsan sənə üç möcüzəli söz deyərəm. O sözlərin xəzinəsi sənə də sənin uşaqlarına da yetər. Ovçu deyir, danış buraxım. Quş deyir: 1. Görmədiklərinə eşitməklə inanma; 2. Keçirdiyin fürsəti sonra yada salıb peşman olma. İndi məni burax üçüncünü deyim. Ovçu quşu buraxır, quş ağacın budağına qonub deyir: Qanadımın altında on misqal inci var idi, o sənə qismət olmadı. Bunu eşidən ovçu quşu buraxmağına peşman olur. Quş deyir ağlama, dediyim sözləri yadına sal. Ağlını işlət gör. Üç misqal çəkim olduğu halda, on misqal inci necə gəzdirə bilərəm?

Ruminin bu alleqorik təmsili Vacibül-Vücudçular, Allah istəsə  quş danışar da, on misqal yox, iyirmi misqal gəzdirə də bilər deyirlər. Vəhdəti-Vücudçular isə Allah quşda nəyin olmasını vacib bilibsə, ona hamısını veribdir. Allah hər bir varlığa özünə uyğun ağıl verir və burada istəsə, istəməsə sözü artıqdır.

Mövlanə Rumi  eyn zamandaTanrının insanlara bəxş etdiyi ən qimətli hədiyyə ağıl olduğunu, insanın bütün fəaliyyətlərinin aparıcısı, bütün xoşbəxtlik və bədbəxtliklərin səbəbkarı ağıl olduğunu deyir:

            “Ağılın dəvəçiyə bənzər, sənsə dəvəsən,

              Səni əmrinə bağlar; istər istəməz,

              Dilədiyi yerə çəkər götürər.

              Cahilin sonradan görəcəyi şeyi,

              Ağıllı kişilər öncədən görər.

              Ağıl ona deyirlər ki; bir yol açsın,

              Yol ona deyirlər ki; Allaha varsın.”

Mövlanə Rumiyə görə Allaha çatma yolu olan kamillik ancaq ağıldan keçir.   

 İçistək (Nəfs) nədir ? İslam hədisində deyilir ki, nəfs Adəmdən iki min il öncədən yaradılıbAdəmin gəlməsini gözləmişdir.Vacibül-vücud fəlsəfəsinin təsəvvüfçülərinin sevdikləri bir inam deyimi var.”ölümdən əvvəl ölmək sünnətdir”.Yəni özün sağ ikən içistəyini (nəfsini) tamam öldür ki, yeraltı (axirət) dünyan tamam suçsuz (günahsız) olsun.Onu qeyd etmək lazımdır ki, içistək nəfs heyvanı duyğuların yaratdığı mənəvi varlıqdır ki, o daima usla (ağılla) savaşdadır. Sultani  (İlahi) irah (ruh) usda (ağılda) yerləşdiyi halda, heyvani irah (ruh) isə, içistəkdə (nəfsdə) şeytanla  eyniləşdirirlər. İçistəyi (Nəfsi) şeytanla eyniləşdirmək kökündən yanlış düşüncədir. Şeytani irah dediyimiz cisimsiz varlıq, elə içistəyin (nəfsin) özüdür. Ona  görə də o, daima usla (ağılla) savaşdadır. Mənəvi saflığın ən başlıca önəmi olan usun (ağılın) nəfsə üstün gəlməsində adamın egitimlənməsi böyük rol oynayır. Çünki, sultani irahın uduzmağının başlıca gərəkli yolu, güclü içistəyin (nəfsin) olmasıdır. İran (Ruh), nə cür qarışıq bir varlıqdırsa, içistək (nəfs) də, bir elə qarışıqdır. O aydın olmayan (qeyri -müəyyən) bəlirsiz mənəvi bir varlıqdır. Ancaq içistək adamın həyatında çox güclü və eltəpətlidir (hökümlüdür). Bu da, us (ağıl) kimi, beynin biyoloji, görəvili bir ürünüdür. Usun içistəyilə savaşında usun içistəyinə üstün gəlməsinin önəmli yolu dərin yetkinlikdir.

  Nəfs heyvani hissiyatlardan doğan bir mənəvi duyğu olduğu üçün o daima insanla bərabər ömür sürür. Adam yaşamaq üçün dünya nemətlərindən daima istifadə edir. Dünya nemətlərinin varlıqları da nəfslə sıx əlaqəli olduğu üçün ağlın onunla mübarizəsi həmişə çətinliklərlə üzləşir. Belə hallarda şeytanda nəfsə kömək eləyir. Burada bir üçlük yaranır. Ağıl, nəfs və şeytan vəhdəti. Ağılda olan Tanrı zərrəciyinin qüvvəsi burada öz fəaliyyətini azaldarsa nəfs ağıla qalib gələr. İnsan öz kəmilliyini itirə bilər. Əgər Tanrı zərrəciyinin fəaliyyəti sayəsində ağıl qalib gəlib haqq yoldan uzaqlaşmazsa, kamillik dərəcəsi bir o qədər yüksələr, saflaşar və təmizlənər, haqqa yaxınlıq yaranar. Bütün dinlərdə mənəvi hissiyatların ürəkdə (qəlbdə) yerləşdiyi qeyd olunur. Ona görə də dini kitablarda ilahi zərrəciyin yeri qəlb  olduğu göstərilir.  O cümlədən ağlında yeri qəlb olduğu bildirilir. İlahi vergi olan ağıl düzgün tərbiyələnən zaman o heç bir vaxt nəfsin əsiri ola bilməz. Ağlın düzgün tərbiyəsi Vəhdəti-Vücut çərçivəsində olarsa yəni insani tərbiyə ilə sultani tərbiyə birləşərsə belə bir mühitdə yetişən şəxs heç zaman cəmiyyətin, insanlığın və axirət dünyasının zərərinə davrana bilməz. O daima nəfsini cilovda saxlamağı bacarar. Quranda deyilir: “Məgər biz sənin köksünü açıb genişləndirmədikmi?” (94/1) Və ya “Allah kimi düz yola yönəltmək istəsə onun köksünü islam üçün açıb genişləndirər” (6/125). Göründüyü kimi hər iki ayədə eyni fikir səslənir. Birində şəxsi müraciət kimi, digərində isə cəm halında səslənir. Təfsirçilər 1-ci ayəni Məhəmməd peyğəmbərə, ikinci ayəni isə bütün insanlığa aid edirlər.

  Nəsrəddin Tusi nəfsi iki qola - adi nəfs və nitqi nəfsə bölür. Adi nəfsin bədənlə bərabər ölüb məhvini, çürüyüb yox olmasını qəbul eləyir. O deyir ki, nitqi nəfs, bədən öldükdən sonra olduğu kimi qalır, o heç vaxt ölmür. Görünür N.Tusi sultani nəfsi (ruhu) nitqi nəfs hesab edir. Eyni zamanda N.Tusi nəfsi "ruh" adlandırır. (N.Tusi "Əxlaqi Nasir" Bakı, 1989, s.47) Bəzi mütəsəvüflər, nəfsi (ruhu) bədəndən asılı olmayan bir varlıq, bədəni isə onun saxlandığı sandıq hesab edirlər. Bəziləri də bu sirri, Allah bilir, deyə susurlar.

Nəsrəddin Tusi “Əxlaqi-Nasir” əsərində yazır: “İnsanı nəfs elə bir sadə cövhərə deyilir ki, özü də daxil olmaqla, ağılın dərk etdiyi, hər nə varsa, hamısı onun sayəsində olur. O cövhər nə cisimdir, nə də cismani, o, hiss orqanlarının heç biri ilə hiss edilə bilməz.”

Nəsrəddin Tusi, heç də nəfsi ağıldan aşağı hesab etmir. Nəfsin çox qüvvəli bir mənəvi varlıq olduğunu, onun heç bir orqan ilə hiss edilmədiyini deyir.

Nəfs, heyvani hiss duyğularından yaranan bir mənəvi varlıqdır. Elə bu səbəbdən də, bəzən ilahi varlıq olan ağıl, nəfsi cilovlaya bilmir. Nəfs, heyvani hissiyatların məhsulu olduğu üçün, şeytani əməllərin təsiri altına düşür. Ona görə də, insanın yaxşı və pis, bütün əməlləri, onun nəfsi ilə ölçülür. Əgər ağıl nəfsi cilovlayaraq, onu yaxşı əməllərə, insani xidmətlərə yönəldərsə, belə insanlar cəmiyyətdə yaxşı, xeyirxah adam kimi tanınır və axirət dünyasını da qazanmış olur. Əgər ağıl, nəfsi cilovlaya bilməzsə, nəfs insanı şeytani əməllərə yönəldir. Belə insan cəmiyyətdə pis, yaramaz adam kimi tanınır və axirət dünyasını cəhənnəm əzabında keçirir.

Adamlar çox zaman pis əməllərinin, çirkin hərəkətlərinin səbəbini şeytanın üstünə ataraq, özlərini bir növ günahsız hesab edirlər. Şeytanın, onları azdırmalarından danışaraq, üstəlik “lənət şeytana” da deyirlər. Halbuki, düzgün tərbiyəli ailədən çıxan şəxsi, nəfsini cilovlamağı bacaran şəxsi, heç bir zaman şeytan azdıra bilməz.

Buddizm dünyagörüşü nəfsin varlığını mədədə, bütün səma dinləri isə nəfsin varlığını qəlbdə görür. Osman Nuri deyir: “Nəfsiyyətin çirkabı içində olan qəlblər küfür, şirk, əxlaqsızlıq, şəhvi ehtiraslar və vəsvəsə ilə doludur.” (O. Nuri “Təsəvvüf” s. 177)  Ancaq elm çoxdan isbat etmişdir ki, qəlb yalnız bədənin qan-damar sistemini qanla təchiz edən, onun hərəktini tənzim edən orqandır. Ruhani fəaliyytələrin hamısı mərkəzi sinir sisteminin məhsuludur.

İmam Qəzali deyir: "Nəfs ruhun miniyidir. Əgər insan nəfsinin cilovunu boş buraxarsa və özünü onun getdiyi istiqamətdə təslim edərsə, mütləq həlak olar. Əgər onu öldürməyə çalışarsa, bu dəfə də, həqiqət yolunda miniksiz qalar. Demək, nəfsin cilovunu əlində bərk tut və miniyindən istifade et!" (Osman Nuri. Təsəvvüf . Səh. 130)

İmam Qəzalinin bu cümləsi nəfsi cilovlamağın ən düzgün yoludur.

Adamda olan sultani ruh, özünü heyvani ruha təslim edərsə, o zaman nəfsin cilovu sultani ruhun əlindən çıxar, nəfs cilovsuz ata bənziyər. Ona görə də, ilahi hökm sahibi olan ruh, daima nəfsi cilovda saxlamağı bacarmalıdır. Sultani ruhun borcu nəfsin heyvani istəklərini azaltmaq, nəfsə qarşı iradəni möhkəmləndirmək, beləliklə də, nəfsin istəklərini müəyyən çərçivə içərisində saxlamağı bacarmalıdır. Bu bacarığı, ruh özündə yaratmaq üçün, ilk növbədə ruha ailənin, cəmiyyətin düzgün tərbiyəvi təsiri olmalıdır. Cəmiyətdəki etik və estetik tərbiyəyə, davranış mədəniyətinə yiyələnmək, əsas şərtlərdən biridir. Bu hallar kimdə möhkəm olarsa, onun nəfsi qol-qanad açıb, insani hissiyatları alçalda bilməz.

Nəfsin düzgün tərbiyəsi, təmizlənib saflaşması, təkcə şəxsi formalaşdırmır. O, bəşəri aqibəti də formalaşdırır. Ruhi təmizlik, saflıq insanlığın, bəşəriyyətin çiçəklənməsinə xidmət etdiyi halda, ruhi çirkinlik insanlığa, o cümlədən bəşəriyyətə ağır suçlar, faciələr gətirə bilər. Heyvani ruh çox qüvvətli olduğu üçün, sultani ruhun tərbiyəsi ilk yaşdan başlayaraq, insanın həyatının bütün dövrlərində, hətta ahıl yaşlarında da vacibdir. Ona görə də, Quranın 12-ci surəsinin 53-cü ayəsində deyilir: "Nəfs pis işlər görməyi əmr edər."

Nəfsi, böyük cihad hesab edən Peyğəmbər əfəndimiz, Təbuq (Bizans) savaşından qayıdarkən, demişdir: "İndi kiçik cihaddan ən böyük cihada, nəfsin istəklərilə mübarizəyə qayıdırıq."

Nəfslə mübarizə etməyi, ona qalib gəlməyi Rəsulullah ağır mübarizələrdən də ağır bilirsə, onda, nəfsimizin ram edilməsi üçün, nə dərəcədə çətin sınaq yolundan keçməyimiz göz qabağındadır. Ona görə də, hər bir ağıllı şəxs, nəfsinin qarşısında yaranan çətin yolu götür-qoy edib, vicdan məhkəməsində ona qarşı qalib gəlmək yolunu tapmalıdır. Nəfslə mübarizənin çox çətin yol olduğunu bilən Rəsulullah buyurur: 24-cü surə, 21-ci ayət "Ey iman gətirənlər! Şeytanın yolunu tutub getməyin. Kim şeytanın getdiyi yolla getsə, o çirkin, pis işlər görməyi əmr edər."

Bu gün zirvə kürsüsündə oturanlar nəfslərini boğmağı, kamilləşməyi bacara bilirlərmi? Zirvə kürsüsündə oturanların demək olar ki, əksəriyyəti nəfslərinin əsirinə çevrilirlər. Həyat təcrübələri göstərmişdir ki, həmişə təntənəli qarşılamalar, tərif və mədhiyyələr, adamın daxilində olan mənfi məni və yatmış heyvani nəfsi oyadır. Heyvani nəfsə meydan verir. Beləliklə də, onlar, özünü bəyənmə, özünü sevmə, xutbinlik, təkəbbürlük və məğrurluq azarına tutulurlar. Bu hallar olmasın deyə, ulu Tanrı adama ən gözəl əxlaq nümunələri olan təmkinlik, hövsələlik, zəriflik, incəlik, yüksək istedad vermişdir ki, ağılı ilə onu qoruyub saxlaya bilsin. Cəmiyyətin istəkli və Tanrının sevimli bəndəsi olsun. Qüvvətli ağıl rüşeymi ilə doğulan uşaq, təmiz, saf tərbiyə ilə böyüdükdə, bir şəxsiyyət kimi son halda cəmiyyətin yüksək əxlaqlı nümayəndəsi və Tanrının sevimli qulu olur.

Vicdan nədir? Vicdan yetkin, kamil adamın iç səsidir. Onun içərisində yaranan əyrilikdən, pis yollardan uzaqlaşdırmaq üçün, hökmverici məhkəmədir. Vicdan, nəfsi təmiz, imanı möhkəm halda saxlayan mənəvi varlıqdır. Vicdan, adamı ən yüksək məqama, Tanrı məqamına çatdıran, Tanrıya yaxınlaşdıran mükəmməl imandır. İmanın aliliyini duyam Məhəmməd Akif deyir:

"İmandır o cövhər ki, ilahi nə böyükdür?

İmansız olan paslı ürək sinədə bir yükdür.!"

Vicdan adamı etik normalar daxilində davranmağa məcbur edən tərbiyə formasıdır. Vicdan yetkinləşdikcə, kamilləşdikcə insanı haqqın düz yoluna çəkir və onu ədalətə məcbur edir. Ağıllı müdriklər vicdanı suçlardan, xəta və günahlardan uzaqlaşdıran müqəddəs kompas hesab etmişlər.

Bir qrup şəxslər hər bir şeyin, hər bir varlıqların Tanrının ixitiyarında olduğunu, onun göstərişi olmadan bir udum suyun da içilməsi mümkün olmadığını bildirirlər. Tanrını hər şeydə görən belə şəxslər, özlərinin və ağıllarının fəaliyyətlərini unudurlar.  Bu unutqanlığın nəticəsi olaraq, belələrinin arasında bəzən dini fanatiklər yaranır ki, bu fanatiklər, tədricən cəmiyyətin arzu olunmaz şəxslərinə çevrilirlər.

Günah: Günah bilə-bilə və ya bilmədən işlənən suçdur. Bilmədən işlənən suç Tanrı tərəfindən kiçik günah kimi qəbul edilib, peşmançılıqdan sonra bağışlana bilər. Bilə-bilə işlənən suç isə Tanrıya qarşı üsyan kimi qəbul edilib, bağışlanmaz böyük günahlar sırasında ola bilər.

  Günah o zaman işlənir ki, sultani (ağlı) ruh, nəfsi-hüyvani ruha tabe olur. Onun təsiri altına düşür. Belə günahların da ağırlıq dərəcəsi, cəhənnəmin mərtəbəsi, ancaq ərasət məhkəməsində aydınlaşır və təyin edilir.

  Ərasət məhkəməsi:Ərasət məhkəməsi və onun vəzifələri haqqında ilk dəfə Avestada məlumat verilir.Sultani ruhla şeytani ruhun mübarizəsi olan, uçmaq (cənnət) və dam odu ( cəhənnəm) olan yerdə sözsüz ki, ilahi məhkəmə olan  ərasət məhkəməsi mövcuddur və o daima fəaliyyətdədir.  Dini kitablar ərasət gününü bilinməyən bir vaxtda, yerinin isə məchul bir məkanda olmasını göstərirlər. Ancaq Pifaqora görə ruhların və ərasət məhkəməsinin məskəni planetdədir.və daima fəaliyətdədir.Ruhun bədəndən çıxması ilə məhkəmə başlyır və qırxıncı günü məkəmə qurtarır.

Aydındır ki, bütün dinlərdə ölülərin ruhları üçün qırx günlük yas saxlanılır,  dualar oxunur və qırxıncı günü mərasim keçirilir. Ancaq heç bir din açıq-aydın bu mərasimin səbəbini aydınlaşdırmır. Dini hədislərdə bildirilir ki, fani dünyada adam nə qədər sağdır, sultani ruhla şeytani ruhun mübarizəsi mövcuddur. Sultani ruh əbədidir, ölməzdir şeytani ruh isə bədənlə birlikdə ölümlüdür. Sultani ruhun qələbəsi savab, məğlubiyyəti isə günah sayılır. Ərasət məhkəməsində yalnız sultani ruh məhkum edilir. Sultani ruh bədəni tərk edən zaman, o, özünün daimi yurduna getmək üçün ərasət meydanından keçməlidir və ərasət məhkəməsinin qarşısında hesabat verməlidir. O maddi aləmdə gördüyü pis və yaxşı əməlləri haqqında hesabat verir. Ruhun əməllərinin müzakirəsi qırx gün çəkir və qırxıncı gün məhkəmə ruhun xeyir əməllərinin və ya suçunun ağırlığından asılı olaraq yerini təyin edir. Əgər cənnətə göndərilirsə cənnətdə, əgər cəhənnəmə göndərilirsə cəhənnəmdə yeri təsdiqlənir.

Ey insanlar ruhunuzun cənnətə və ya cəhənnəmə getməsi ağılınızın fəaliyyətindən asılı olaraq sizin öz əlinizdədir. Nə qədər ki, yaxşılıqla, xeyir əməllərlə özünüzü yetkinləşdirərsiniz cənnətdə bir o qədər yüksək pillə, yüksək məqam tuta bilərsiniz. 

Mərifət: Mərifət insanlıq qateqoriyasının ən zəngin, etik normalarının ən keyfiyyətlisi olan mənəvi varlıqdır. Hissiyat orqanları ilə dərk edilən maddi və mənəvi varlıqlara cavab olaraq verilən reaksiyadır. Əgər bu reaksiya etikaya və ədalətə uyğun olarsa mərifətlilik, əgər uyğun  olmazsa mərifətsizlik sayılır. Kamil insan o insandır ki, o mərifət sahibi olur.

Xurafat: Lüğətdə uydurma, yalan və rəvayət anlamlarına gələn xurafat təsəvvürü insanlıq tarixi qədər qədimdir. Bütün dinlər xurafatlardan istifadə etmişlər və bu gün də xurafatdan azad ola bilmirlər. Xalqın çoxu xurafatla dini inancları bir-birindən seçə bilmədikləri üçün çox zaman xurafatı dinin kökü kimi qəbul edirlər və onu böyük sevinclə həyata keçirirlər. Belə bir səhv baxışın səbəbi də xalqın dini inancların köklərini bilməmələrindən irəli gəlir.

Bidət: Bidət bəyənilməyən bir yeniliyə başlamaq, dində küfür anlamına gələn sözdür. Sonradan dinə və dini ayinlərə daxil olan söz kimi qəbul edilmişdir. Bəzi bidət adətlər sonralar dində möhkəm kök salaraq dinin əsas ayinlərindən birinə çevrilmişdir. Məsələn şiəlik məshəbində imamların qırılmalarının dini ayin kimi geniş mərasim halında keçirilməsi, namaz vaxtı alın daşından istifadə olunması, peyğəmbərin doğumunun, mövludun bayram edilməsi və s. kimi hallar yaşamaqdadır.

Elmi kəşflər dünya sirlərini aşkar etdikcə, insan psixologiyası da dəyişir və inkşaf edir. Ancaq dini ideoloji dünyagörüşlərdə durqunluq davam edir və illərdir ki, öz yerində sayır, dini ehkamlar toxunulmaz qalır. Bəzən din elmi kəşflərə qarşı çıxır ki, buda çox zaman arzu edilməz faciələrə səbəb olur.

Hansı dinə mənsub olmalarına baxmayaraq bir qrup şəxslər  Allahın varlığını hər şeydən yüksəkdə tuturlar, Allah məhəbbətini qəlblərində yaşadırlar. Allahdan başqa heç bir ibadətgahları tanımırlar. Dinindən, irqindən, cinsindən asılı olmayaraq, bütün insanları Allahın sevimlisi kimi sevirlər. İnsanları Allahın sifətlərini özündə gəzdirən varlıq hesab edərək, onlarla nəzakətli davranırlar. Belə insanların çoxları təsəvvüf sahibi olanlardır ki, onlara işıqlı şəxslər deyilir. Müsəlman sofilər də bu qəbildən olanlardır.

Sofi kimdir: Sofi maddi və mənəvi dünyaların elminə, biliklərinə, dünya sirlərinə yiyələnən müdrikdir.

Sofi, pis niyyətlərdən, yalanlardan, şərdən və böhtandan uzaq olan müdrikdir. Sofi, insaniliyi, gözəlliyi, həqiqəti, doğruluğu qoruyan müdrikdir.

Sofi, dinindən, dilindən, milliyətindən, asılı olmayaraq, bütün xalqları bir eşqlə, bir məhəbbətlə sevəndir.

Sofi, qarşısına çıxan hər bir insanı Allahın onda təcəlli edən zərrəciyinin elçisi kimi qarşılayandır.

Sofi, qəlbi, hədisi, kəlamı ilə insanlara Tanrını sevdirən və insanla tanrı arasında eşq körpüsünü salandır.

Sofi, ədalətdə, mərifətdə, qəlbləri işıqlandıran və isidən varlıqdır.

Sofi, özünə qarşı təqsirləri və qüsurları bağışlamağı bacaran insandır.

Sofi, təvazökar və mərifətli olmaqda başqalarına örnək olmaqdır.

Sofi, kamilliyi və ağlı ilə başqalarından seçilərək nəfsi cilovda saxlamağı bacaran müdrikdir.

Sofi, məhəbbətini zikri və ibadəti ilə Tanrıya çatdıran seçilmişdir.

Sofilik dünyagörüşünün 2 min ildən artıq tarixinin olmasına baxmayaraq, onların sabit (dəqiq) düstur üzrə fəlsəfi baxışlarının olmadığı üçün, onların ideologiyasında bir-birindən fərqli dünyagörüşləri yaranır.

Bəzilərində politeist, bəzilərində dualist, bəzilərində isə monoteist ruhlu ideoloji baxışlar, onları bir-birindən ayırır. Onlarda olan bu müxtəlif baxışlar, çox az bir fərqliliklə özünü göstərir. Çünki, son məqamda onlar Tanrı birliyini bütün varlıqlardan üstün bilərək, Tanrını özlərinin ilham mənbəyi hesab edirlər.

“Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsindəki dünyagörüşü bütün dinlərdə özünü eyni məqsəd və məzmunda göstərir. Sofilərin “Vəhdəti-Vücud” çərçivəsində irəli sürdükləri ilahi məqamlar yığcam halda heç bir dinin proqramına sığmadan, bütün dinlərdə fəal iştirak etdiyi üçün, sofilərdəki bu ideoloji baxışı bəşəri ideya saymaq daha düzgün olar.

Dünyanın yaranması haqqındaki son qipotezdə deyilir ki, bu dünya böyük bir partlayışın nəticəsində əmələ gəlmişdir. Əgər biz belə bir qipotezi qəbul ediriksə, deməli, böyük partlayışa qədər, böyük bir maddi varlıq mövcud olmuşdur ki, partlayış da baş vermişdir.

Belə bir sual ortaya çıxır ki, partlayışa qədər olan maddi varlığın yaradıcısı kim olmuşdur? Bəlkə bu partlayış planlı surətdə Allahın layihəsi əsasında yaradılmışdır? Bəlkə kainatın yaradılması üçün əvvəlki maddi varlığın parçalanması zəruri idi?

Göründüyü kimi, sorğular çox, izahlar, aydın cavablar azdır. Ancaq bir şey aydındır ki, elmi kəşfə qədər bir çox sofilər kainatın və varlıqlarının tədricən yarandığını söyləmişlər.

Sofi mütəsəvvüflər deyirlər ki, bütün kainat, o cümlədən yer də, üzərindəki bitkilər də, canlı varlıqlar da, canlıların əşrəfi olan insan da, tədriciən və pilləli inkişaf etmiş, özündən sonrakı canlı, əvvəlkindən daha mükəmməl yaranmışdır.

Ulu Tanrı öz layihəsini elə qurmuşdur ki, kainatın bütün varlıqları bir-biri ilə vəhdət halında yaşayır, artır və inkişaf edir. Biri digərinin mövcudluğunda mübadilə yolu ilə iştirak edir.

Tədricən və pilləli şəkildə təkamül yolu ilə yeniləşən insan, öz mənliyini başa düşən zamanlarda, Tanrı da özünü tanıtmaq və sevdirmək üçün  elçilərini insanların arasına göndərmişdir.

Bütün xalqlar arasında mövcud olan mifaloji dünya görüşlərini araşdıraran zaman  belə nticəyə gəlinmişdirki, insanlar arasına gələn peyğəmbər\Bilqamıs\ Xızır İlyaz olmuşlur.Xızır İlyazı ona görə göndərmişdir ki, Tanrının memarlıq əsəri olan kainatı diriltsin, cana gətirsin, dünyanın müxtəlifliyini, rəngarəngliyini insanlara sevdirsin.

Zərdüştü ona görə göndərmişdirki, insanlar  torpağı,zəhməti  sevsinlər.

Adəmi ona görə göndərmişdir ki, Tanrının birliyini insanlara öyrətsin, Tanrı insanı sevən kimi, insanlar da Tanrını sevsin.

İdrisi ona görə göndərmişdir ki, Tanrının sayı-hesabı bilinməyən sirlərinin kəşf yollarını insanlara öyrətsin.

Süleymanı ona görə göndərmişdir ki, dünya xaosla yox, qanun-qaydalarla idarə edilsin.

Davudu ona görə göndərmişdir ki, insanlar, mənəvi zövqlər vasitəsilə mənəvi qida alsınlar.

Yusifi ona görə göndərmişdir ki, insanlar ilahi gözəllikləri özlərində görsünlər, ilahi eşq ilə bir-birini sevsinlər.

Musanı ona görə göndərmişdir ki, insanlar rəngarəng olan ilahi nemətlərdən istifadə edən zaman Allaha şükür etsinlər.

İsanı ona görə göndərmişdir ki, insanların ruhları arınlaşsın, saflaşsın.

Məhəmmədi ona görə göndərmişdir ki, bəşəriyyətdə əmin-amanlıq olsun və insanlar dinc, xoşbəxt yaşasınlar.

İnsanların ağıl səviyyəsi ilə əlaqədar müxtəlif zaman çərçivəsində göndərilən peyğəmbərlərin yaratdığı dinlər müxtəlif olsa da, onlar bir Allahdan vəhy almışlar, bir Allaha da dua etmişlər. Elə bu səbəbdən də, təsəvvüf elmində, sofi üçün ayrı-ayrılıqda, bir-biri ilə qarşı-qarşıya duran din yoxdur. Təsəvvüf elmi, bütün dinlərdəki ilahi və insani sevgi üçün mövcud olan həqiqətləri sevir, qəbul edir, yer üzünün əşrəfi olan insanlıq ləyaqətlərini qoruyan, təbliğ edən dinlərin hamısını bir din çərçivəsində tanıyır.

Sofilik dinlər arasında vəhdət körpüsü quran, qardaşlığı təbliğ edən, ilahi təriqətdir. Sofi üçün sinaqoq, kilsə, məscid arasında fərq yoxdur, hər üçü Allah evidir. Sofinin əbədi ibadət evi qəlbidir ki, orada onun ilahi sevgisi yurd salıbdır.

Təsəvvüf elmi bütün peyğəmbərlərdə olan insani keyfiyyətləri sofilik (müdriklik) dünyagörüşündə cəmləşdirir və yetkin (kamil) insan cəmiyyətinin yaradılması uğrunda mübarizə aparır.

Sofilərin təbiət varlıqlarına olan sevgisi Zərdüşt təliminin təbiətə vurğunluğundan irəli gəlir. Gələcəyi görmək bacarığı Nuhun uzaqgörənliyindən, zahidliyə nifrəti, İdrisin zəhmətsevərliyindən, musiqini müqəddəs saymaları, Davudun musiqisevərliyindən, özlərini Tanrı qurbanlığı saymaları, İbrahimin İsmayılı qurban kəsməsi və İsanın özünü qurban verməsindən, İnsanın Allah dərgahına qaldırılması və Məhəmməd (s.a.v)-in insanpərvərlik duyğularından irəli gəlir.

Əgər bir kimsə təsəvvüf elmi vasitəsilə, Allah eşqinə bağlanar və kamilləşərsə, onun üçün sofilik ilahi bir təriqətdir. Əgər bir kimsə insanlığı qoruyan müdrikliyi öyrənirsə, onun üçün sofilik fəlsəfədir. Əgər bir kimsə arınlaşır, saflaşır, təmizlənirsə, sofilik onun üçün təsəvvüfdür. Əgər bir sofi şərə-böhtana, qeybətə, yalana, yaltaqlığa, ikiüzlülüyə qarşı çıxıb, Tanrı qulluğuna, ədalətə, xeyirxahlığa, vicdan azadlığına xidmət edərsə, o kəs haqqa yaxın mürşiddir.

İnsan o vaxt fəzilətli olur ki, ona verilmiş insani qabiliyyətlərə uyğun davranır. Sofilər bütün davranışlarında fəzilətli olan kimsələrdir. Sofi, Tanrıya və insanlara qarşı yalnız dostcasına münasibəti ilə deyil, eyni zamanda qızğın və səmimi məhəbbəti ilə də fəzilətliliyini qoruyub saxlaya bilir.

Bütün gözəlliklər sofinin ruhi qidasıdır. Sofilik, insanı Tanrı məqamına ucaldan ilahi eşq işığıdır. Bu eşq, onun qəlbində oturan əbədi və əzəli Tanrı işığıdır.

Sofilikdə dörd böyük cərəyan mövcuddur: Sofilərin dünyagörüşünə görə, Allaha qovuşmaq məqamları əsasən Fənafillah, Bəqabillah, Salehlər və Rindlər yolu ilə olur.

1)Fənafillah:

 Hüluliyyə təliminin əksinə olaraq, Fənafillah, Allahda yox olmaq, ərimək yoludur. Fənafillah zamanı, iki varlığın bir-birinə olan məhəbbəti ilə əlaqədar mənəvi hissiyatlar xətti yaranır. Belə halda, ruhi görüşlərin birləşməsi sayəsində böyük enerjinin qarşılığı olaraq, maddi varlıqla, mənəvi varlığın enerji birliyi yaranır. Quranda olan surələrin ayələrindəki hərif birləşmələrinin sirri bu enerji birliyinin məhsuludur. Mənəvi məhəbbətin gücü ilə yaranan bu ünsiyyət, sonda o hala gəlir ki, sevən sevdiyinin varlığında əriyir və birləşir. Bu birlikdən söz açan Fənafillahı özünə amal bilən Həzrəti Mövlanə deyir: "Dənizə qovuşan bir çayda çay olmaq xüsusiyyəti yox olar. Sevən bir kimsənin varlığı da, məhəbbətinin şiddəti ölçüsündə sevdiyində yox olar."(Osman Nuri. Təsəvvüf səh.250)  Hərəti Mövlanənin dediyi bu kəlam, Peyğəmbərlərin Tanrı enerjisində yox olmasının nəticəsidir.

2) Bəqabillah:

Bəqabillah yolu nəfsdə olan bütün çirkin əlamətlərdən təmizlənmək, arınlanmaq, yüksək tərbiyəyə və yüksək əxlaq sahibi olmaqdır. Bütün vəlilər, övliyalar, mövlanələr, şeyxlər Bəqabillah tərbiyəsi və əxlaqının sahibi olmaqla bərabər, xalq arasında da bu ilahi keyfiyyətlərin carçısı olmuşlar.

3) Salehlər:

Salehlər Allah sevgisini bütün bəşəri sevgilərdən üstün tutur. Tanrı və insanlıq sevgisinə xas olan etik normalar çərçivəsində yaşayaraq, möminlik və məhdudluq içərisində ibadətlə məşğul olurlar. Salehin yolu, etiqad etdiyi dinin mahiyyətinə yiyələnmək və bu yolda ilahi kamilliyə çatmaqdır.

4)Rindlər:

Rindin həyatı, salehin həyatı kimi buxovlanmamışdır. Onlar, insanlıq üçün mənəvi qida olan etik və estetik normalar üzərində hakim olan hər cür fanatizmdən, ehkam, əmr və göstərişlərdən azaddırlar.

Onlar nə keçmiş, nə də gələcəklə yaşamaq arzusunda olmayıb, əbədiyyətə qovuşmaq, ilahi inamla yaşamaq arzusunda olanlardır. Onların pərəstiş etdiyi varlıq yalnız Allahdır. Sofi Ömər Xəyyam da belə nümayəndələrdəndir.

Bir çox təriqətlərə və qollara ayrılan sofilik, əsasən, 4 böyük məktəbə ayrılmışdır. Hər bir məktəb, onun yaradıcısı olan mürşidin adı ilə adlandırılır.

1. Nəqşibəndi – Nəqş və bənd kəlmələrindən yaranmış mürəkkəb sözdür. Lakin, yarandığı zamandan o, ad kimi işlədilmişdir. Bu təriqətə qulluq edənlər, həyatlarını zikr və dua etməklə, eyni zamanda öz əllərinin  zəhməti vasitəsi ilə yaşamışlar.

Rəvayətə görə, nəqşibəndilik, bütün təriqətlərdən öncə yaranmışdır. İslam aləmində ilk dəfə Həzrəti Əbubəkr Siddik, öz əlinin əməyi ilə yaşamış, məişət əşyaları düzəldib satmaqla çorək qazanmış və ailəsini saxlamışdır. Eyni zamanda, Həzrəti Əbubəkr zikri sakit, səssiz etdiyinə görə, səssiz zikr yolu nəqşibəndi təriqətinin şərtlərindən biri olmuşdur. Həzrət Əbubəkr Siddikdən ibrət alan əshablardan bəziləri, onun yolu ilə getmişlər və belə şəxslərə siddiklər demişlər. Rəvayətə görə Həzrət Ömər də siddikiyə yolunun davamçısı olmuşdur. Bu yolu tutanlar tədricən çoxalmış, nəticədə siddikiyyə bir təriqət yoluna çevrilmişdir. Bir təriqət kimi, buna Həzrət Tayfur Bəyazid Bistami başçılıq etmiş, tədricən təriqətə Tayfuriyyə deyilmişdir. Tayfuriyyə təriqətinə Hacı Abdulxaliq Gücdəvani başçılıq edən zamandan, təriqətə onun adı ilə Hacıqaiyyə deyilmişdir. Abdulxaliq Gücduvanidən sonra mürşidlik Əmiri Gülala keçmiş, ondan sonra isə, Məhəmməd Bəhaəddin təriqətə başçılıq etmişdir. Məhəmməd Bəhaəddin təriqətçilərin sənəti olan nəqşibəndliyi, özünə təxəllüs götürmüş və təriqət Bəhaəddin Nəqşibəndinin adı ilə adlandırılmışdır. Nəqşibəndilik təriqəti genişlənib İslam dünyasına yayılmış və səkkiz qola ayrılmışdır: 1) Əhrariyyə. 2) Haciyyə. 3)Kəsaniyyə 4) Muradiyyə 5)Məsxəriyyə. 6) Cəlaliyyə. 7) Xalidiyyə. 8) Mücadiyyə. Bu qollar içərisində ən çox yayılanlar Xalidiyyə və Mücadiyyədir. Mücadiyyə  “Mücəddidi əlfi-sani” (islam dinini təzələyən) mənasını verən sözdən götürülmüşdür. Bu qol, Əhməd Faruki Səhri (-1563) tərəfindən yaradılmışdır. Farukinin təriqət zənciri altı soydan ibarət olan Bəhaəddin Nəqşibəndiyə gedib çıxır. Farukinin təsəvvüf əsərləri olan “Kitabul-ənharil-ərbai” və “Məktubat” (məktublar toplusu) kitablarında sofi ideyalarından geniş danışılır.

Nəqşibəndiliyin ən çox yayılan ikinci qolu Xalidiyyədir. Mövlanə Xalid 1776-cı ildə İraqın Süleymaniyyə şəhərinin Qaradağ qəsəbəsində anadan olmuşdur. İlk təhsilini Bağdadda almış, sonra Hindistana gedərək, Abdullah Dəhləviyə mürid olmuşdur. Daha sonra, Şam (Dəməşq) şəhərinə köçərək, orada yurd salmışdır. Mövlanə Xalidin islam dünyasında Mövlanə Cəlaləddin Rumidən sonra Mövlanə ləqəbi alması, onun yüksək nüfuza malik bir şəxs olmasından xəbər verir. Mövlanə Xalid sünniliyin şafi məshəbinə qulluq etmiş və onun təbliğatçısı olmuşdur. O, 1826-cı ildə haqq dünyasına qovuşmuşdur. Xalidiyyə  qolunun müridləri və mürşidləri Osmanlı, Livan, İran, İraq və Misirdə geniş fəaliyyət göstərmişlər. Şeyx Xalidin müridləri fəaliyyətdə olduqları hər yerdə, Osmanlı dövlətinin mənafeyini və nüfuzunu qorumuşlar. Xalidilər Osmanlı dövləti və Türkiyə Cumhuriyyətinin siyasi və mədəni yüksəlişində fəal iştirak etmişlər. Bu gün də Türkiyənin sosial rifahının yaxşılaşması üçün fəal iştirak edirlər.

Nəqşibəndiliyin Xalidiyyə qolu, bu gün də Anadoluda, Qazaxda, Borçalıda yaşamaqdadır. Qazax rayonunun Aslanbəyli kəndində olan Hacı Mahmud Əfəndinin türbəsində nəqşibəndi müridləri təriqətini bu gün də yaşadırlar, vaxtaşırı müridlər toplanaraq, zikr edirlər və Mir Həmzə Seyid Nigarinin qəzəlini oxuyurlar. Nəqşibəndi mütəsəvvüfləri təriqətin əsas yollarını dörd yolda cəmləşdirmişlər.

a) Şəriətlə (zahiri) təmizlənmək: Şəriət qanunlarına əsaslanan can, bədən, əza təmizliyini qorumaq və özünü daima təmiz saxlamaq yolu.

b) Təriqətlə (batini)  təmizlənmək: Ruhu və nəfsi, zikr, ibadət ilə təmizlənmək yolu.

c) Həqiqətlə təmizlənmək: Əyriliyə, yalana, böhtana qarşı mübarizə ilə, doğruluğu, düzgünlüyü, ədaləti qorumaqla, Tanrıya yaxınlaşmağa nail olmaq yolu.

d) Mərifətlə təmizlənmək: Cəmiyyət qəbul edə biləcək dərəcədə xeyriyyəçilikdə mərifət qazanmaq və Allahın dərgahına qovuşmaq yolu.

Nəqşibəndilik təriqətinin Tanrı qarşısında yüksək məqama çatmağın da müxtəlif dərəcələri mövcuddur.

a) Fəna fi-ş Şeyx: Aşağı dərəcədə olan mürşid və müridlərin rabitə vasitəsi ilə haqqa yaxınlaşma yolu. Bu dərəcədə mürşid və müridlər, nəbilərin, övliya və şeyxlərin ruhlarının çağrılması yolu ilə rabitə yaradılır.

b) Fəna fi-r Rəsul: Rabitə yolunda Məhəmmədin (ə.s.) mübarək ruhundan rabitə yaradılır.

c) Fəna fi-llah: Tanrı qarşısında fani olmaq yolu. Bu məqamda rabitədən istifadə olunmur və  insan ruhu, bilavasitə Tanrı ilə əlaqələnir. İnsan ruhu, Tanrı ruhunda həll olunur. Bu məqama xüsusilə insanlardan yalnız seçilənləri yüksəlir. Krişna, İdris (ə.s.), Musa (ə.s), İsa (ə.s.) və Məhəmməd (s.v.s.) olmuşlar.

Nəqşibəndi təriqətinin tarixdə bir çox qolları olmuşdur. Məsələn Əhrariyyə, Naciyyə, Kəsaniyyə, Muradiyyə, Məzxəriyyə, Cəlaliyyə, Xalidiyyə, Mücadidiyyə qolları. Bu qolların içində ən çox yayılanı Mücadiyyə və Xalidiyyə qollarıdır.

Mücadiyyə: “Mücəddidi əlfi-sani” (islam dinini təzəlyən) mənasını verən sözdən götürülmüşdür. Bu qol Əhməd Faruki Səhri (-1563) tərəfindən yaradılmışdır. Farukinin təriqət zənciri altı soydan ibarət olan bəhaəddin nəqşibəndiyə gedib çıxır. Farukinin təsəvvüf əsərləri olan “Kitabul-ənharil-ərbayi” və “Məktubat” (məktublar toplusu) kitablarında sofi ideyalarından geniş danışılır. Xalidiyyə: Nəqşibəndiliyin ən çox yayılan qolu Xalidiyyədir. Mövlanə Xalid 1776-cı ildə İraqın Süleymaniyyə şəhərinin Qaradağ qəsəbəsində anadan olmuşdur. İlk təhsilini Bağdatda almış, sonra Hindistana gedərək Abdullah Dəhləviyə mürid olmuşdur. Daha sonra Şam (Dəməşq) şəhərinə köçərək orada yurd salmışdır. Mövlanə Xalidin İslam dünyasında Mövlanə Cəlaləddin Rumidən sonra mövlanə ayaması alması onun yüksək nüfuza malik bir şəxs olmasından xəbər verir. Mövlanə Xalid sünniliyin Şafi məzhəbinə qulluq etmiş və onun təbliğatçısı olmuşdur. O 1826-cı ildə vəfat etmişdir. Xalidiyyə qolunun müridləri və mürşidləri Osmanlı, Livan, İran, İraq və Misirdə geniş fəaliyyət göstərmişlər. Şeyx Xalidin müridləri fəaliyytədə olduqları hər yerdə Osmanlı dövlətinin mənafeyini və nüfuzunu qorumuşlar. Xalidilər Osmanlı dövləti və Türkiyə cumhuriyyətinin siyasi və mədəni yüksəlişində fəal iştirak etmişlər. Bu gün də Türkiyənin sosial rifahının yaxşılaşması üçün fəal iştirak edirlər.

Azərbaycanda Nəqşibəndiyyə təriqəti, XV əsrdən yayılmağa başlayır. Naxçıvanda Neymətullah Naxçıvani (-1497), Təbrizdə Nəcməddin Bərqbafdər (-1506), Şirvanda Əbusəid ibn Sünnah (-1572).

Nəqşibəndiliyin sürətlə yayılmasını görən Vacibul-Vücud tərəfdarları, bu təriqət sahiblərinə  təziq göstərməyə başlayırlar və nəticədə onların bir çoxları Hindistana, Misirə, Anadoluya və Türküstana (Orta Asiya) köçməyə məcbur olurlar. XVIII əsrdə Azərbaycanda yenidən Nəqşibəndiyyə təriqəti güclənməyə başlayır. Şirvanda şeyx İsmayıl Şirvani, Mövlanə Şeyx əl-hac Mustafa əfəndi, Ağsuda Hacı Hüseyin əfəndi, Şəki bölgəsində Qutqaşınlı Yahya əfəndi, Qazax-Borçalı bölgəsində Mir Həmzə Seyid Nigari, Hacı Mahmud əfəndi Nəqşibəndiyyə təriqəti ocağına başçılıq edərək, Vəhdəti-Vücud ideyalarını yaymışlar. Təriqət Sovetlər dönəminin repressiyası zamanı, başqa dini qurumlar kimi, tənəzzülə uğramış, təriqət carçıları ya güllələnmiş ya da Sibirə sürgün edilmişlər. Buna baxmayaraq, gizli halda 1950-ci ilə qədər bəzi bölgələrdə yaşamışdır.   

2.Qədri (Qədiriyyə). Bu məktəbin adı XII əsrdə yaşamış və onun yaradıcısı Əbdül Qadir Əl-Cilaninin adından götürülmüşdür. Qədiriyyə qardaşlıq təriqəti olaraq fəaliyyət göstərmişdir. Əbdül Qadirin məqbərəsi Bağdad şəhərində onun davamçıları tərəfindən ziyarətgaha çevrilmişdir Qədiriyyə məktəbinin fəaliyyətini XVI əsrdə Səfəvilər hakimiyyəti qadağan etmişdir. XIX əsrdə yenidən canlanma yaransa da, bu zaman onlar Fransa işğalçılarına qarşı Qədriyyə azadlıq qardaşlığı kimi fəaliyyət göstərmişlər.

4. Çişti.  Hindi sofi filosofu Xbara Moinuddin Çiştinin adı ilə bağlıdır. Çişti məktəbinin ideyasına görə, sofinin mənəvi ruhu poeziya və musiqi ilə zənginləşir və kamilləşir. Ona görə də, Çişti məktəbinin təriqətçiləri öz təbliğatlarını məclislərdə oxumaq, çalmaq və oynamaqla keçirirlər. Bu məktəblərin bir çox qolları mövcuddur və bütün islam dünyasına yayılmışdır.

Qəza və Qədər .İslamda əsas meyarlardan biri də, qəza və qədər inanc anlayışıdır. Qurani-Kərimdə Bəqərə surəsinin 255-ci ayəsində deyilir: “Allahdan başqa heç bir Tanrı yoxdur. “Zatı və kamal sifətləri ilə hər şeyə qadir olub bütün kainatı yaradan və idarə edən, bəndələrini dolandıran və onların işlərini yoluna qoyan” əbədi, əzəli olaraq odur. O, nə mürgü, nə də yuxu bilər. Göylərdə və yerdə nə varsa (hamısı) onundur. Allahın izni olmadan “qiyamətdə” onun yanında “hüzurunda” kim şəfaət “bu və ya digər şəxsin günahlarının bağışlanmasını xaiş” edə bilər? O, bütün yaranmışların keçmişini və gələcəyini (bütün olmuş və olacaq şeyləri) bilir. Onlar “yaranmışlar” Allahın elmindən onun özünün istədiyindən başqa heç bir şey qavraya bilməzlər. Onun kürsüsü “elmi qüdrət və səltənəti” göyləri və yeri əhatə etmişdir. Bunları mühafizə etmək onun üçün heç də çətin deyildir. Ən uca, ən böyük varlıqda odur.!”

Qurandaki belə ayələrə arxalanaaq Təsəvvüfçü sofi Əbülhəsən əl-Əşəri: ”Bütün işlərin hamısı Allaha aiddir. Xeyir və şər də ona aiddir. Bəndənin isə yalnız əldə etmək istəyi vardır. İstək bəndənin, etməyə qüdrət isə allahındır” deyir. (F. Qurbansoy “Azərbaycana göndərilən peyğəmbərlər” Bakı 2017 s. 62)  Göründüyü kimi həm Quran ayəsi, həm də sofi düşüncəsi tər-təmiz “Varlığın-gərəkliyi” fəlsəfəsinin ürünüdür.

Belə məzmunlu bir çox ayələr, onu təsdiqləyir ki, insan hələ doğulmamışdan əvvəl, ən xırda hadisələrinə qədər onun tale kitabına yazılmışdır. Onun yazısından bir addım belə insanın kənara çıxması mümkün deyil, hər bir hal və hadisələr onun göstərişi ilə həyata keçir. Bir sözlə, insanın bütün fəaliyyəti özündən öncə proqramlaşmış halda mövcddur. Bu ayədə insanın sərbəst fəaliyyəti heçə endirilir. Belə olan halda qeyd etdiyimiz qədər və qəza bütünlüklə insan fəaliyətindən qıraqda qalır. Müasir dillə desək insan tam mənasında tanrının robotudur.Elə ona görədə Vəhdət-Vücud nəzəriyyəçiləri bu ayəyə bir qədər fərqli baxırlar

Qəza-qədər terminini sofilər bir qədər şəriətdə deyiləndən fərqli olarq başqa cür  izah edirlər. İslam dini dünyagörüşü, Allah əmri mənasında başa düşülən qəza-qədər anlayışının Allahın iradəsi ilə olduğunu, Allahın iradəsi olmadan, hətta artıq olan dırnağın kəsilməsinin belə mümkün olmadığını qəbul edir.

 “Varlığın-birliyi” dünyagörüşlü sofilər isə, qədər Allah iradəsinin əmri, göstərişi kimi başa düşüldüyü halda, qəza anlayışı təsadüflərlə əlaqələndirilərək, ağılın səhv nəticəsi kimi qəbul edilir. Zərurətin yaratdığı qədər, Allahın hökmü olduğu halda, qəza insanların fəaliyyətindən doğan bir haldır deyilir.

  Eynəlqüzzat Miyanəçi qədər-qəzanın, alın yazısı olduğunu qəbul etmir, hər şeyi ağılda görür. Ağılı Tanrı varlığının məhsulu hesab edərək deyir :

                                             “Səbr eylə deyirsənki işin yaxşı olar,

                                            Qəlb ola, ona qabil ola, o yoxdur.

                                            Tamam pozmalıdır yazdısa hər nə,

                                            Atıb getməlidir yığdıqca hər nə.

                                            Səbr edə bilməyib dözümsüzlüyündən,

                                            Yazını pozmağa cəhtindən.”

                                          (Qədim və Orta əsr Az. ədəbiyyatı. Bakı-1982. s.43)   

Füzuli yazır: “Aksidensiyalar (toxunulan varlıqda olan bütün nitəniklər İ. M.) mürəkkəb varlıqlarda, mürəkkəb varlıqlar bəsit varlıqlarda, bəsit varlıqlar mücərrət varlıqlarda, mücərrət varlıqlar ilk ünsürlərdə (mayalarda İ.M.) mövcud olur”. Bu düşüncə bütünlüklə evrimləşmədir, Varlığın-birliyi fəlsəfəsidir.Tanrı ilə doğanın birliyinin ürünüdür.

O, deyir: “Adamların bir parası deyir, bütün işlərin gedişində bizim heç bir qarışacağımız yoxdur. Çünkü lap başlanğıcdan indiyədək bizim varlığımızın maddəsi-heç bir iradəmiz, ixtiyarımız olmadan-müxtəlif şəkillər və tez-tez dəyişən hallar almışdır. Bizim nə bir ixtiyarımız, nə də hərəkətləri idarə etmə qüdrətimiz var. Onlar beləliklə özlərini bütünlüklə qəzavü-qədərin ixtiyarına vermişlər. Digərləri isə söyləmişlər: “Bütün işlərin gedişində bizim ixtiyarımız və iradəmiz vardır. Insanların çoxu bu cürdür və düzü də budur” (M. Füzuli “Mətlə əl-Etiqad” Bakı 1987.s. 31-32). Göründüyü kimi Füzuli Allahın varlığını alımlamaqla yanaşı, qəza və qədərə qarşı çıxır. Hər şeyi adamın iradəsindən asılı olduğunu deyir.

 Həyat görgüsündən (təcrübəsindən) götürülən bir olayı yada salaq. 15 min əhalisi olan bir kəndin 1945-ci ildə hər yüz doğulan uşağa 18 ölüm, 1950-ci ildə hər yüz doğulan uşağa 11 ölüm, 1955-ci ildə hər yüz nəfərə 7 ölüm, 1960-cı ildə hər yüz uşağa 5 ölüm, 1965-cü ildə isə hər yüz doğulan uşağa 3 ölüm olmuşdur.

Müharibədən yeni azad olmuş əhalinin sosial vəziyyəti yaxşılaşdıqca, uşağa qulluq şəraiti də yaxşılaşmış və ölüm halları da azalmışdır.

Əgər haqqında söhbət etdiyimiz qəza-qədər dəyişirilməz olsaydı, kəndin sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq, uşaq ölümü eyni səviyyədə qalmalı idi. Adamların sosial vəziyyəti yaxşılaşdıqca, uşağa qayğılıq artdıqca, uşaq  ölüm də azaldı. Demək qəza-qədər dönəm və davramdan asılı olaraq dəyşiriləndir.

Qəza lüğətdə suç, yanlışlıq kimi işlənir. Hər hansı bir suçun baş verməsi üçün də adam ynlışlığa yol verməlidir. Bu yanlışlıqlar adamın ömürü boyu yüzlərlə olur. Yanlışlıqların ilgisindən də ağrılı-acılı olaylar baş verir.

2013-cü ilin yanvarında ANS xəbərlərdə göstərdi ki, bir əyalətdə qartal iki yaşlı uşağı caynağında qaldırır. Ağır olduğu üçün onu apara bilməyəcəyini görən qartal göydən uşağı buraxır. Bu maraqlı mənzərə bizə bir çox şeyləri deyir.

Televiziyada İngiltərənin “Titanik” gəmisinin batması haqqında verliş var idi. Axırda aparıcı ölüm haqqında tamaşaçılardan sorğu apardı. Soruşulanların əksəriyyəti yazıya pozu yoxdur deyə Titanikdə minlərlə ölən insanların ölümünü alın yazısı adlandırdılar. Təsəvvür eləmək olmur ki, XXI əsrdə yaşayan insanlar hələ də sadəlövlük, xurafat buxovundan uzaqlaşa bilməmişlər  Minlərlə insanın bir anda ölümündə gəmi kapitanını günahlandıra bilməmişlər, Titanikin batmasının səbəbi yalnız gəmi kapitanın hadisəyə qarşı düzgün qərar çıxara bilməməsi səhvinin nəticəsi olmuşdur. Belə ölümə əcəlsiz ölümdən başqa ayrı ad  vermək mümkün.deyl.

Bu  misalı çəkməklə mən, heç də Allaha qarşı çıxmaq fikrində deyiləm, amma onu demək istəyirəm ki, qəzaların yaranmasının və qarşısının alınmasının əsas səbəbi, insanların aktiv fəaliyyətindən asılıdır.

Sofilər, ilahi qədəri bir fərz hesab etdikləri halda, elm ilə məşğul olan astroloqlar isbat edirlərki qədər də dəyişirilə bilər. Anadan olmanın ayının, gününün çevrə tamlığı doğulduğu bürcdə birləşən zaman qədəri çatmış adam yerini dəyişərsə, o ölüm qədərini də dəyişdirmiş olur. Bu fikiri bir çox misallarla təsdiq edirlər. Astroloqların bu hipotezləri bəzi hallarda özünü doğruldur. . Ola bilsin ki, bu dünyagörüşü də təsadüflərə əsaslanır.

Ulu tanrının qədəri yalnız doğum və ölüm ilə məhdutlaşmır. Yaşamaq üçün zəruri olan bütün zərurətlər - instinktlər də insanda anadangəlmə olduğuna  görə,  o da Tanrının qədərinə aiddir. İnsanda mövcud olan bütün instinktlər orqanizmin yaşamasına xidmət etdiyi üçün zəruridir. Ona görə də mövcud olan bütün instinktləri Tanrı zərrəciyi daxilində olan varlıq kimi qəbul etməliyik.

Sofilərin təbirincə desək, qəza kainatın varlıqlarının sayı qədər müxtəlif və çoxdur. Qəza, daima hər hansı bir müxtəlif səbəblər üzündən, ağılın çıxardığı səhv nəticəsində yaranır. Yüksək intellektual, ağıllı tədbir nəticəsində, insanda qəzadan uzaq olmaq və ya qarşısını almağı bacarmaq zərurəti yaranır. Əgər bu zərurət anlayışını qəbul ediriksə, deməli, təsadüfü də qəbul etməliyik. Çünki zərurətin qarşılıqlı anlamı təsadüfdür. Doğumu, ölümü Tanrı bizə bir zəruri hal kimi veribsə, bu zərurətlərin qarşılaşdıqları təsadüflər də olmalıdır. İnsanda mövcud olan bütün instinktlər zəruridir və onlar orqanizmin yaşamasına xidmət edir. Ona görə də bütün instinktləri Allahın insana bəxş etdiyi zərrəcik daxilində qəbul edə bilərik.

İlahi qanunauyğunluqlardan biri də yaranma, yaşama və ölmə fenomenidir. Tanrının qədəri kimi qəbul edilən ölüm, elə bi varlıqdır ki, heç bir canlı onu qəbul etmək istəmir. Canlılarda ölümlə mübarizə aparmaq üçün yaranan refleksə, elmdə “instinkt” deyilir. Adamda olan anadangəlmə (ilahi) instinkt başqa canlılara nisbətən daha güclü, daha geniş fəaliyyətlidir.

İnstinkt (İçgücü) : - Tanrının bütün canlılara verdiyi duyğu gücü və canlı varlığın yaşaması üçün əngərəkli olan  qoruma gücüdür. Bəzi ədəbiyyatlarda qeyd edilir ki, insana xas olan instinktlər (içdücləri) insanın davranışında o qədər də həll edici rol oynamırlar. Bu fikirlə razılaşmaq yanlışlıqdır. Tanrı, anadangəlmə olan içgüclərini (instinktləri) əngərəkli hal kimi qədərlə yanaşı yaratmışdır. İ.P. Pavlov instinktləri, şərtsiz reflekslərə aid edir. Bu fikirdə gərəkli həqiqət var, ona görə ki, instinktlər anadangəlmə olduğu üçün ilahi varlıqdır və ilahi varlıq oluğu üçün də onlar, şərtsiz refleksdir. İnsan fəaliyətində onların böyük rolu var. İnsanda mövcud olan instinktlərin bəziləri bunlardır:

1) Yemək (içgücü) instinkti. Uşağın yaşaması üçün yem qəbul etməsi zəruridir. Ona görə də heç nədən xəbəri olmayan körpənin ağzına nə toxunsa, onu udmağa cəhd edir;

2) Ağlamaq (içgücü)instinkti. Ən zəif varlıq olan uşağın yaşaması üçün qida lazım olan vaxtı o, ağlayır ki, bu da onun yaşamasını təmin edir;

3) Qorxu (içgücü) instinkti. Uşaq hələ ana bətnində ikən eşitmə instinkti yarandığına görə, xarici mühitə reaksiya verir və anada və onun ətrafında olan hadisələrə biganə qalmır. Ana ilə bərabər bütün qorxu hisslərini uşaq da keçirir. Gələcək insanın necə bir şəxsiyyət olması hələ ana bətnində ikən müəyyənləşdirilir;

4) İyrənmə  (içgücü) instinkti. Canlı varlıqların yaşamasına, sağlamlığına zərər verə biləcək bütün maddi varlıqlara qarşı iyrənmə hissi yaranır ki, nəticədə insan həmin şeydən imtina edir;

5) Qusma (içgücü) instinkti. İnsan səhvən sağlamlığına zərər verəcəyi bir şey yeyərsə, bədənin müdafiə qüvvəsi qusma instinkti yaradır. Nəticədə, qusma vasitəsi ilə orqanizm öz sağlamlığını qoruyur;

6) Öskürmə (içgücü) instinkti. Tənəffüs yollarında təsadüf nəticəsində sağlamlığa zərər verən hər hansı bir patologiya baş verərsə, o zaman qoruyucu instinkt olan öskürmə aktı baş verir;

7) Risk (içgücü) instinkti. Risk çoxşaxəli ola bilər. Həyəcan, qorxu və s. halların qarşısını almaq üçün, yaranan özünümüdafiə qüvvəsi vasitəsi ilə risk yaranır. İnsanın həyatı üçün ölüm qorxusu olarsa və bədənin hər hansı bir hissəsini itirməklə, onun ölümdən azad olmaq ümidi varsa, o, bunu itirməklə risk edir.

8) Həzzalma (içgücü)  instinkti. Həzz alma instinkti, bütün canlılarda mövcuddur. Başqa instinktlər kimi həzz almada anadan gəlmədir. Ancaq bunun fərqi ondanır ki, o, həyata gəldikdən sonra ağlın, təfəkkürün bilik və dünyagörüşü ilə əlaqədər çoxşaxəli olaraq yaranır. Həzz alma, etik və estetik baxışları özündə cəmləşdirir. Biri təzə yağmış qarın üstü ilə yeriyərkən ona nifrət etdiyi halda, digəri qarın xışıltısından musiqi kimi həzz alır. Biri  payızda qalın ormanlıqda yeriyən zaman,  xəzədən rahatsız olduğu halda, digəri xəzəlin həm ətrindən, həm də səsindən həzz alır. Hər gün müxtəlif insanlar, müxtəlif hallardan həzz alaraq yaşayır.   

 9) Sevinc-Şadlıq (içgücü) instinkti: Şadlıq instinkti ruhun mənəvi dinçliyini təmin edən və yaşamaq üçün gərəkli olan bir bağlılıqdır. Bütün canlılar üçün gərəklidir. Adamlarda isə bu instinkt fərqli formalarda, geniş bir anlayış halında həyata keçirilir.

Sofinin amalı: Sofi bu dünyanı fani saymır, axirət dünyasını bu dünyanın davamı, bu dünyanı Tanrı eşqinin təzahürü sayır. Sofi, Tanrı eşqinin təzahürünü, hər iki dünyanın vəhdətinin mayasını bu dünyada görür. O, insanı kamilliyə aparan ilahi eşqin cücərtilərini hər iki dünyanın vəhdətində görür.

Sofi bütün kainatın varlıqlarının mövcudluğuna, ilahi hikmət kimi baxır, istər canlı, istərsə də cansız varlıq olsun, bəsirət gözü ilə baxır və bütün varlıqlarda vəhdətin olduğunu görür.

Sofi ilahi bəsirətliliyi də ağıldan kənarda görmür. Hələ ana bətnində ikən verilən ilahi zərrəcik duyğuları da tərbiyədən asılı olaraq, cəmiyyətdə öz yerini tutur. Nə qədər ki, insan elmdən uzaq olur, onda olan bəsirətlilik duyğuları sönük halda mövcud olur. Elmlə əlaqədə isə, elmin qüdrəti ilə bəsirətlilik duyğuları işıqlanır, ətrafa işıq və istilik verir, insanlığa xidmət edir. Suhraverdinin işrakilik fəlsəfəsinin məğzi budur.

Sofi təriqətində, insana ali məqamda duran bir varlıq kimi hörmət edilir və cəmiyyətdə olan etik normalara da çox yüksək qiymət verilir. Sofinin ali məqsədi, etik normalara hörmət etmək və bu etik normaları ilahi görüşlərə uyğun icra etməkdir. Sofi dünyagörüşünə görə, ilahi ruhu özündə gəzdirən insanı alçaltmaq, təhqir etmək, Allahı təhqir etməyə bərabərdir. Ona görə də sofilər hər hansı bir insanla görüşdükdə, Allahın sifəti ilə görüşən kimi görüşür və onunla etik normalara uyğun hərəkət edir.

Sofilər, müdriklər arasında müdrikliyi, sadələr arasında sadəliyi ilə, ailədə ailə məhəbbətini ilahi məhəbbət səviyyəsində saxlamağı ilə seçilir. Onlar üçün biliyin son həddi yoxdur, çünki Məhəmməd (s.ə.s) buyurmuşdur ki, beşikdən qəbrə  qədər, daima bilik almaq ən böyük nemətdir. Ona görə də sofilər, daima bilik almaqla məşğuldurlar. Onların əsas məqsədləri alın təri ilə qazanılan təmiz nemətləri yeməklə ömür sürməkdir.

Sofi, Allahdan gələn işığa doğru gedən, saflaşan, arınlaşan, haqqın gerçəkliyini özündə cəmləşdirən kamil insandır. O, öz müdrikliyi ilə zamanını, ətrafını işıqlandıran və bu işığın içərisində haqqa qovuşan mürşiddir. Sofinin yolu, islam düşüncə tərzi çərçivəsində haqqa ulaşmaq, kamilliyə yetişmək yoludur.

Sofilər, etik baxışlarla bərabər, estetik baxışları da hər şeydən üstün tutur, gözəlliyi Allahın adlarından biri hesab edirlər. Allah hər şeyi gözəl yaratmışdır, deyirlər. Sofi mütəsəvvüflər əsərlərində daima gözəlliyi tərənnüm etmişlər.  Gözəllik anlayışı, tarixlə, mədəniyyətlə, məişətlə, təbiətlə əlaqədər olan çox geniş bir anlayışdır. Gözəllik, insana mənəvi qida verən, göz və könül oxşayan, bütün hiss orqanlarını sakitləşdirci təsir gücünə malik olan ilahi bir qüvvənin hədiyyəsidir. 

M.Həllacdan başlamış, kamil sofilər, ilahi gözəlliyi yerdəki varlıqların vəhdətində axtarmış, “Vəhdəti-Vücud” fəlsəfəsini insan faktorunda tapmışlar. Sofi, Allahın ilahi zərrəciklərini gözəlin sifətində, gözündə, saçında görür. Onu özünə ilahi məşuq seçir. O, gözəlin ilahi məhəbbətini müqəddəsləşdirir, qəlbindəki ilahi eşqlə yanaşı qoyur. Məşuqun gözləri içərisində haqqa uçur, kamilləşir.

Sofilər etikanı, bir əxlaqi norma kimi daima müdafiə edirlər, alicənablığı, insanpərvərliyi, xeyirxahlığı, nəcibliyi, nəfslərinin aliliyi və s. baxımdan həmişə insanlar arasında seçilmişlər. Etik davranış kimi, əxlaq kateqoriyası, sofilər arasında çox məharətlə təbliğ edilir. Sofilərə görə, əxlaq o vaxt yüksək olur ki, insan özündə olan heyvani hissiyyatları iradəsinə tabe edə bilir, o vaxt əxlaqlı olur ki, o, insanlıq ləyaqətini qoruyan, şeytani hissiyyatları boğan bütün halları özündə cəmləşdirə bilir, yüksək əxlaq normalarını özü üçün ülgü (etalon) hesab edir.

Təsəvvüfdə əxlaq aparıcı bir etik normadır. Əxlaq kateqoriyasında irsiyyətin böyük rolunun olmasına baxmayaraq, xarici mühitin və tərbiyənin də rolu az deyildir.

Sofiliyin son məqamı olan kamilliyin haqqa qovuşma məqamına gəldikdə isə, ona hər kəs çata bilmir. Ona görə də, sofilər son nəfəslərinə qədər çalışırlar ki, haqqın dərgahına qədəm qoysunlar. Sofilikdə ali məqama çatmağın bir yolu da, özünü tərbiyədir. Özünü tərbiyənin iki əsas fəaliyyət yolu vardır: a) fiziki tərbiyə; b) mənəvi tərbiyə.

Fiziki tərbiyədə salehlər, hərəkətsiz tərbiyəyə üstünlük verərək, ibadətlərini zikr ilə keçirirlər. İdeyaca sofiliyə yaxın olan mistiklər və yoqlar da ibadətdə hərəkətsizliyə üstünlük verirlər. Rindlər və başqa təriqət sofiləri isə hərəkətliliyə, çalmaq, oynamaq, şeyr demək və s. hərəkətlərə üstünlük verirlər.

Mənəvi tərbiyədə isə sofilər, mənəviyyatlarını saflaşdırmağı əsas götürürlər. Onlar, mənəviyyatı çirkləndirən və Tanrının xoşuna gəlməyən kin, nifrət, yalan, dedi-qodu, şər, paxıllıq, qeybət və s. hallardan uzaq olmağı qarşılarına məqsəd qoyurlar. Sofi, mənəvi tərbiyəsini o qədər təmizləyir, saflaşdırır ki, nəhayət, mənəviyyatını “fənalığa” (özünün unutqanlığa) qədər yüksəldir, cəzb olur, özünü və ətrafını unudur. Bu vaxt o, haqqın dərgahında olur.

Sofi məramlarından biri də, sağlamlığı qorumaqdır. Sağlam bədəndə sağlam da ruh olar. Əgər bədən hər hansı bir hadisə nəticəsində sağlamlığını itirərək əziyyət çəkirsə, o zaman ruh da əziyyət çəkər və ilahi borcunu yerinə yetirə bilməz. İlahi kamilliyə çatmaq üçün, bədən və ruhun sağlamlığı əsas şərtlərdən biridir. Bədənin və ruhun sağlamlığına riyaət edən, özünə qulluq etməklə bərabər, Tanrıya qulluq etmiş olur.

Sağlamlığı itirmək, tək ilahi ibadətdən uzaqlaşmaq deyil, haqdan verilən ömürü gödəltmək, ölümü isə yaxınlaşdırmaq deməkdir. İlahi zərrəciyin beşiyi saydığımız ağlın fəaliyyətlərindən biri də sağlamlığı qorumaqdır. Varlığın sonu yoxluq olduğu kimi, doğumun da sonu ölümdür.

Zərurət kateqoriyası olan ölüm, hamı üçün zəruridir. Ancaq, onun nə zaman baş verməsi həyatda bizə rast gələn təsadüflərdən asılıdır. Allah insan hüceyrələrinin ölüm müddətini kodlaşdıran zaman ona 100-150 il ömür vermişdir. Deməli, insanın ölümü 100 ildən sonra zəruridir. Ondan tez baş verən ölümü zəruri ölüm saymaq düz fikir deyil. Belə ölümə dədələr, “əcəlsiz ölüm” demişlər. Əcəlsiz ölüm isə, insanın yaşam tərzində rast gəldiyi təsadüflərdə və ya etdiyi səhvlər nəticəsində baş verir. Rast gələn təsadüflərin və səhvlərin qarşısını alan bir qüvvə varsa, o da ağıl və ağlın məhsulları olan yaddaş, təfəkkür, məntiq, hadisəni təhlil etmək qabiliyyəti və iradə möhkəmliyidir. Ağıl elə bir varlıqdır ki, o çoxaldıqca,  öz qiymətini zənginləşdirir, sahibinin nüfuzunu yüksəldir. Ağılın qaynağı olan sultani ruhun amalı da, nəfsi cilovda saxlayaraq, onu gözəl əməllərə yönəltməkdir. Nəfs isə, elə bir mənəvi varlıqdır ki, daima tərbiyəyə ehtiyacı var. Nəfs, gözəl tərbiyə olunduqda, insanlığa qulluq edir. Cəmiyyətin qazancına, xeyrinə tərbiyə olunmadıqda isə, pisliyə qulluq edir.

Şəxsiyyətin cəmiyyətdəki rolunu, onun gələcək kariyerasını bir mənalı olaraq, qabaqcadan müəyyənləşdirmək heç cür mümkün deyil. Adamın şəxsiyyəti, ilahi zərrəciyin (genin) nəzarəti əsasında uşaqlıq, yeniyetməlik zamanı, formalaşır.

Elm, insanda 300-ə qədər genetik qabiliyyətli hüceyrələrinin olmasını kəşf etmişdir. Bu genetik qabiliyyətlərin hər biri, müəyyən mənada, şəxsiyyətin formalaşmasında iştirak edir. Ancaq bu qabiliyyətin üzə çıxması üçün, cəmiyyətdə olan ətraf mühitin, tərbiyənin çox böyük təsiri olur.

İrsi (genetik) qanuna görə, bir yumurtadan ayrılan əkiz uşaqlarda xarici görünüşlərin oxşarlığı kimi, mənəvi aləmləri də oxşar olmalıdır. Ancaq bu uşaqlar, başqa-başqa mühitə düşdükləri və başqa tərbiyə aldıqları üçün, mənəvi aləmləri tamamilə müxtəlif olur. Biri alim, dövlət başçısı, xeyirxah şəxs olduğu halda, digəri isə, onun tam tərsi olaraq, cəmiyyətin tam yaramaz şəxsiyyətinə çevrilə bilir. Demək, adamın yetişdiyi mühit, heç də ilahi qüvvədən geri qalmır.

Bu baxımdan, onu qeyd etmək lazımdır ki, şəxsiyyətin yetişməsi üçün, onun uşaqlıq və yeniyetməlik tərbiyısi azlıq təşkil edir, bunun üçün həm də yetkin irsiyyət, (ata, ana geni) cəmiyyətdə olan mühit və ailə tərbiyəsi ən vacib yollardan biridir. Cəmiyyətdə olan sosial mühit, insanın psixoloji durumuna çox böyük təsir edir və nəticədə sosial psixoloji səviyyədə şəxsiyyət yetişir.

Şəxsiyyətdən söhbət gedən zaman, şəxsin təkcə fiziki varlığı deyil, eyni zamanda intellektual, psixoloji və individiual varlıqlarının toplumu da yada düşür.

Şəxsiyyətin şəxsi məni, mənliyi bir varlıq kimi cəmiyyətdə yetkinləşir. Uşağın və ya yeniyetmənin, şəxsi məninin yetkinləşməsində, əmr formalı emosional tərbiyələr, heç bir vaxt yaxşı nəticə vermir. Uşaqda emosiyonal gərginlikləri yaratmaq, uşağın mənəvi mənliyini yüksəltmək əvəzinə, əksinə olaraq, alçaldır ona görə ki, uşaqda olan pisxoloji hissiyatın müsbət emosiyonal tərbiyəyə, yetkinlikdə olan sinir sisteminin müsbət enerjiyə, onun sevilməsinə ehtiyac var. Uşaq bu enerjini xüsusilə ata-anadan alır. Gəncin, ailədə və cəmiyyətdə aldığı tərbiyədən asılı olaraq, onun “özünü tənqid məni” tərbiyələnir və yetkinləşir. Şəxsiyyətdə olan şəxsi mənin zənginləşməsində, dini tərbiyənin və içtimai qınağın da köməyi vacibdir. Zamanın və içtimai qınağın təsiri ilə əlaqədar, psixoloji dəyişiliklərin  sayəsində davranışlarda da dəyişiliklər gedir. Bu davranışlarla, hərəkətlərlə əlaqədar, insanın fizioloji durumlarında da dəyişiliklər gedir. Onlarda subyektiv dəyişiliklərlə bərabər, bədəndə də dəyişiliklər gedir. Tanrının adama bəxş etdiyi gözəllik rəmzi olan yeddi qızıl xətlərdə də, fizioloji dəyişiliklər yaranır. Nəticədə, bədənin fizioloji quruluşlarında pataloji dəyişikliklər baş verir. Kişilərin xarici görünüşü qadın, qadınların xarici görünüşü isə kişi forması alır. Şəxsiyyət, mənəvi formada itdiyi kimi, maddi-fizioloji formada da itir.

Elm, ağlın bir çox möcüzələrinin təhlilini, bu gün izah etməkdə acizdir. Məsələn, beynin funksiyası olan yaddaşın, idrakın, təfəkkürün və s. olacaq hadisələrin qabaqcadan tuşda (yuxuda) görünməsi hallarının baş vermə mexanizminin izahı, müxtəlif versiyalar olsa da, tam aydınlığı ilə elmə məlum deyil. Elə bu səbəbdən də, gənclərimiz arasında mövhumata meyllilik artır.

Ulu Tanrı, o qədər böyük və bəşəridir ki, onu insan zəkası fiziki varlıq kimi nə görə bilər, nə də duyğuları vasitəsilə duya bilər. Biz, ancaq onu inamla qəbul edə bilirik. Doğrudur, ibtidai insanlar yerdə yaradılan bütləri inkar edərək, günəşi Allah kimi qəbul etmişlər. Bir neçə son peyğəmbərlər isə günəşi də Allahın yaratdığı möcüzələrdən biri hesab etmişlər. Onu qeyd etmək olar ki, günəş bütün varlıqların yaradılmasında, onların mövcudluğunda və rəngarəngliyində, Allahla yer arasında vəhdət yaratmış, bütün inkişaf mərhələlərində, sözün əsl mənasında, dirijorluq etmişdir.

Renasans (oyanış) dövrünə qədər elmdə, kainatın mərkəzi (geosentrik) yer sayılırdı. Sonralar isə, kainatın mərkəzinin (heliosentrik) günəş olması qəbul edildi. Bu gün elm, kainatda bir neçə günəşin mövcudluğunu təsdiqləmişdir. Demək, günəş də kainatın mərkəzi deyil. Belə olan halda, kainatın mərkəzində onu tənzimləyən Allahın olmasını qəbul etmək məcburiyyətindəyik.

Bütün canlı varlıqlarda az və ya çox dərəcədə iradə mövcuddur. Ancaq elə bir hallar və ya cansız varlıqlar var ki, onlar iradəyə və dərketməyə tabe olmadan mövcuddur. O, iradəyə tabe olmadığı üçün, şüura da tabe olmur. O, şüurdan kənarda varlığa tabe halda, öz varlığını yaşadır. Bu varlıq, bizim enerji kimi qəbul etdiyimiz Tanrıdır.

Kainatı biri-biri ilə bağlayan, onu yaşadan qüvvə, əgər biz düşündüyümüz kimi enerjidirsə, bu, elə bir enerji toplusunun vəhdətidir ki, o, çox dəqiq və şüurlu halda kainatı tənzimləyir. Bu tənzimləyici qüvvə isə, Tanrıdır.

Kainatda və cəmiyyətdə bizdən asılı olmayan zərurətlərin yaradıcısı olan varlıq Tanrıdır, o, zəruridir. Hər bir varlığın mövcudluğu üçün onun ilk səbəbi olmalıdır. Bu varlıqların ilk səbəbi isə Tanrıdır.

Kainat elə bir nizamlanmış layihə üzərində dövr edir ki, kainatda o qədər sirli varlıqlar yaranmış və yaranır ki, o sirli varlıqların yaranma səbəbi dərk edilmir. Bu böyük sirr və səbəblərin sahibi Tanrıdır.

Bütün dinlər birmənalı qəbul etmişlər ki, Tanrı, öz nurundan insana bəxş etmişdir və insanda Tanrı zərrəciyi yaşayır. Belə olan halda, Tanrı enerji olduğu üçün, nur da enerjidir. Nur, enerji olduğu halda, insana zərrəcik halında verilən ruh da enerjidir. Bu enerjinin mənbəyi olan beyində olan ağıl da həmin nurun, enerjinin məhsuludur. İnsanın fəaliyyətini tənzimləyən ağıl, eyni zamanda ilahi ruhun fəaliyyət mənbəyidir. Fəaliyyət mənbəyi olan ağıl daima rəhmani, ilahi fəaliyyətlərə üstünlük verə bilər ki, kamilləşsin. Əgər heyvani və şeytani hisslər ağlı fəaliyyətlərə qalib gələrsə, o zaman ruha da qalib gəlmiş olur. Belə olan hallarda, şeytani hisslər ruhu çirkləndirir. Çirklənmiş ruh olan yerdə, kamillikdən söhbət gedə bilməz.

İnsanların dünyagörüşü inkişaf etdikcə, müdrik ideyalar yarandıqca, bəşəriyyətin inkişafına təkan verən siyasət də inkişaf etməyə başlayır. Beləliklə, yeni-yeni ideyalar yaradan müdriklər sofos (hikmət) elmi ilə yanaşı, politikos (siyasət) elmini də inkişaf etdirmişlər. Bununla, din siyasiləşməyə başlamış, politeist, dualist, monomenist, ateist dünyagörüşləri yaranmışdır ki, bu dünyagörüşləri sayəsində yaranan siyasi çəkişmələr, bir çox mərhələli inkişafla bərabər, faciələrə də səbəb olmuşdur.

Çox zaman allahların varlığı, yoxluğu haqqında yaranan siyasi çəkişmələr, bir çox qırğınlara, insanlığa zidd olan bir çox faciələrə səbəb olmuşdur. Dünyaya ağalıq etmək istəyən hökmranlar, ən qədim zamanlardan bu günə qədər, insanların zəif və kövrək baxışları olan fərqli dini dünyagörüşündən öz mənafeləri naminə istifadə etmişlər.

Sovetlər zamanında sofiliyin bütün təriqətləri qadağan edilmişdir. Sofilik və onunla bağlı olan bir sıra cərəyanların mahiyyəti çox vaxt düzgün izah edilməmişdir. Ümumiyyətlə, sofilik təriqətləri siyasətdə mürtəce cərəyan kimi qəbul edildiyi halda, onun nəzəriyyəçiləri böyük mütəfəkkir kimi qəbul edilmişlər. Hürufilik mürtəce təlim hesab edildiyi halda, Nəimi, Nəsimi mütərəqqi filosof, nəqşibəndilik təlimi mürtəce hesab edildiyi halda, onun nəzəriyyəçiləri Əbdürrəhman Came, Əlişir Nəvai mütərəqqi dünyagörüşü olan alim-şair hesab edilmişlər.

Sofilər həmişə xalq arasında olmuş, xalqın dar günündə onların mənəvi dayaqlarına çevrilmişlər. Ölkənin işğalı zamanı, işğalçı hakimiyyətin zülmləri artdığı vaxtlarda, sofilər bir aparıcı qüvvə kimi iştirak etmişlər. Əmin-amanlıq vaxtı ibadətlə məşğul olan sofilər, ölkədə baş verən işğalçılıq, haqsızlıq, ədalətsizlik zamanı zülmə qarşı üsyankar olmuşlar.

Tarixi mənbələrdən görünür ki, sofilər Əmir Teymurun zülmü zamanı işğala qarşı, xaçlıların Türkiyə üzərinə yürüşü zamanı xaçlılara qarşı, Rusiyanın Qafqazı işğalı zamanı ruslara qarşı vahid təşkilatda birləşərək mübarizə aparmışlar. Sofilər ruslara qarşı mübarizədə “Nəqşibəndi” qardaşlıq cəmiyyətində birləşmişlər. Muridizm hərəkatının başçısı Şeyx Şamil Çar Rusiyasına qarşı “Azadlıq hərəkatı”nın başında durmuşdur. Böyük Sofi Mir Həmzə Seyid Nigari Dağıstan azadlıq hərəkatının başcısı şeyx Şamilə maddi və mənəvi yardımlar etmişdir. Sofi hərəkatının qadağan olunması haqqında Rus çarı fərman imzalamış və Mir Həmzə həbs edilmişdir.

Çar Rusiyası sünni-şiə məzhəblərindən istifadə edərək, Azərbaycanda qardaş qırğını üçün plan hazırlamışdır. Bu məkrli siyasəti başa düşən sünni məzhəbinin başçısı Hacı Mahmud Əfəndi ilə şiə məzhəbinin başçısı Seyid Yasin “Nəqşibəndi” təriqəti altında birləşmiş və bu qırğının qarşısını ala bilmişlər. Bir qardaşlıq rəmzi kimi, Hacı Mahmud əfəndi və Seyid Yəhya,  Hacı Mahmud əfəndinin türbəsində yanaşı dəfn edilmişlər.

İnsan beyni o qədər zəngin, müxtəlif ölçülü informasiyaların qəbuluna və ötürücülüyünə malikdir ki, elmin kəşf etdiyi elektron beynin o səviyyəyə çatmasına bəlkə bir çox illər lazım gələcəkdir. Əgər belə bir elektron beynə malik maşın yaransa belə, o heç bir vaxt adamın beynini tam mənası ilə əvəz edə bilməz. Çünki, elmin yaratdığı elektron beyinli maşının şəxsi məni, mənliyi heç bir vaxt olmayacaqdır. O, yalnız adamlar tərəfindən ona verilən operativ informasiyaları yerinə yetirmə qabiliyyətinə malik olacaqdır.  

Beynin elektron yaddaşı (B.E.Y)  bu gün elmdə bir termin kimi işlənir. Bu termin vasitəsi ilə, insan beynində yaddaşın yenidən canlanma yolu izah edilir. Bu ideyanı, XIX əsrdə İ.P. Pavlov olduğu kimi söyləmiş və mexanizmini izah etmişdir. Ancaq o, elektron yaddaş əvəzinə qaranlıqda yanan çıra adlandırmışdır. Sonralar bu fikiri Monreal nevroloji universitetinin direktoru doktor Uanlıder Penfild tərəfindən beynin avtomatik mərkəzlərinin beyin qabığında yerləşdiyi, yaddaşların orada, plyonka yazıları kimi həkk olunduqlarını təsdiqlənmişdir. Doktor Penfild, əməliyyat zamanı xəstənin beyin qabığına penset vasitəsi ilə toxunur. Həmin anda xəstənin kiçik uşaqlıq zamanında baş vermiş, ancaq çoxdan unudulmuş hadisələri yenidən canlanır.

Başqa bir xəstədə doktor Penfild, beyin qabığına toxunan zaman xəstə keçmiş hadisəni nəinki yada salır, hadisə həmin anda yenidən baş vermiş kimi görünür. Elə bil çoxdan yazılmış disk yenidən videoya qoyulub oxunur. Beləliklə, elm isbat etdi ki, Pavlovun fərziyə kimi dediyi bütün hadisələr beyin qabığına həkk olunur və vaxtaşırı yuxuda elektron dalğalar vasitəsi ilə işıqlandırılır. Demək, beyin  qabığında həkk olunmuş bütün hadisələr lazım olduqda, insan yaddaşına yenidən qayıdır. Tuş (yuxu)görmə hadisəsi də, həmin mexanizm üzrə yaranır və bunu zaman yaradır.  Bəs gələcəkdə olası hadisələr beyin qabığında həkk olunmadığı halda, insan onu necə görür? Burada hansı sirri hislər iştirak edir? Belə bir vəziyyəti aydınlaşdırmaq üçün istər-istəməz ilahi nurun yaratdığı zərrəciklər vasitəsi ilə insanda olan ilahi ruhu qəbul etməyə məcburuq və gələcək tuşların görülməsini onun vasitəsi ilə aydınlaşdırmaq mümkün olur. Beyinin əvəzsiz varlıq olduğu bir də onuunlaaydınlaşır ki, beyin gövdənin yalnız 3-4%-i olduğu halda, bütün gövdə enerjisinin 28-30%-ni beyin işlədir.

Yaşadığım və şəxsən şahidi olduğum bəzi hadisələri yada salıb səbəbini aydınlaşdırmağa çalışaq.

1948-49-cu illərdə hələ telefonun və başqa elektron əlaqə vasitələrinin olmadığı vaxtlarda, kənddə yaşayan bir qızın, nişanlısının Bakıdan gəlişini hər dəfə yuxusunda kiminsə xəbər verməsi özü bir müəmma deyildimi? Həmin qızın çox  hadisələri öncədən  tuşunda (yuxusunda) görməsi bir sirr idi. 1951 ci ildə həmin qız ailə qurub artıq Bakıda yaşayırdı. Bir səhər yuxudan qalxıb yoldaşına onun anasını yuxuda gördüyünü və əlimdən tutaraq,“oğlumun əlini buraxma, mən gedirəm” deyə yalvarmasını danışdı. Kəndə məktub yazıb, hal-əhval soruşduqda, cavab alındı ki, ana, həmən yuxu gorülən anlarda dünyasını dəyişibdir.

  1980-ci ildə istirahətdə olan həmin qadın, gözlənilmədən qapı dalında “ay ana” deyə oğlunun səsini eşidir. Tez qapıya sarı qaçır ki, oğlunu qarşılasın, görür heç kim yoxdu, yola çıxır ki, hər yer sakitlikdi. Bir azdan yenidən  “vay ana” deyə oğlunun səsi gəlir. Gözlənilməz səslərdən bərk qorxan ana, təcili Bakıya yola düşür. Qəzaya düşmüş oğlunu xəstəxanada tapır. Sonradan məlum oldu ki, hadisə olan anda oğlunun “ay ana” deməsi və təcili yardım işçiləri xərəyə qoyan zaman “vay ana” dediyi səsləri 600 kilomter məsafədən anası eşitmişdir.

  1995–ci ildə yenə həmin ailədə gecə yuxudan oyanıb qadını oturan yerdə görən yoldaşı, nə olduğunu soruşanda “yuxumda gördüm ki, dənizin üstü ilə bir qədər hündürdən bir tabut mənə sarı gəlir. Yatan kimi bütün gecəni dənizin üstüylə gələn tabutu görürəm ona görə də yatmağa qorxuram” deyə cavab verib.Səhəri gün Bakıdan xəbər gəldi ki, ona çox doğma olan bir adam, İstanbulda vəfat edib və bu gecə tabutu İsanbuldan Bakıya gətiriblər.

  2006-cı il iyirmi bir aprel gecəsi, ana bərk çığıraraq yuxudan oyanır. Səsinə  oyanan yoldaşı soruşanda nə olub, dedi ki, “qaynatam üstümə gəlib sağ çiynimə bərk bir əsa vurdu, ağrıdan çığırıb oyandım”. Tuşda (yuxuda) vurulan əsanın ağrısından  bütün günü qadın çiynində hiss edib. Günortadan sonra Bakıda oğlu dünyasını dəyişdiyini eşidib. Həmin anda da anadakı ağrı yox oldu.

Yuxarıda söylənilən tuş vasitəsi ilə qabaqçadan verilən xəbərlərin möcüzəsinin izahı bir sirr olaraq qalır. Elm, hələ bu sirli möcüzələrə cavab tapmaqda acizdir.  Din isə ruhun varlığını və bu ruhların ilahi enerji vasitəsi ilə tuşda görüşmələrindən yarandığını izah edir.

Bütün son ədəbiyyatlarda, eləcə də dilimizdə, dədə-babalardan  tuş dediyimiz söz yuxu görmə ilə əvəz olunmuş, “tuş” sözü isə artıq unudulmuşdur. Onu qeyd etmək lazımdır ki, yuxu, bütün canlıların yaşaması üçün vacib olan bir fizioloji haldır və beynin fizioloji funksiyasıdır. Bu fizioloji funksiya, heç vaxt görünə bilməz. Ona görə də “yuxu görmə” sözü səhv bir anlayışdır. Həyata göz açan gündən, ölənə qədər adam nə ilə rastlaşırsa, nə edirsə, hamısı beyin qabığında iz buraxır. Yatan zaman, mürgü vaxtı beyin qabığında tormozlanma gedən zaman, tuş görmələr yaranır. Yuxu dərinləşdikcə tuş görmə yox olur. Eyni mürgüləmə halı, bir də oyanma zamanı baş verir. Oyanma zamanı, baş verən tuşlar yadda qalır. Çox zaman, gündüzlər xəyalda yaranan arzu və fantaziyalar tuşda yenidən canlanır və görünür.

Gerçək tuş olurmu? İlahi zərrəciyin məhsulu olan sultani ruh, adam yatan zaman daima oyaq olur. Xaricdən heç bir informasiya almadığı üçün o, çox həssas qüvvəyə malik olur. Belə halda, hər hansı başqa ruhlardan yaranan informasiyaları asanlıqla qəbul edir və özü də daima informasiya göndərə bilir. Beləliklə, hər hansı bir məsafədən göndərilən ruhi informasiyaların birləşməsi yaranır. Və nəticədə gerçək tuş doğru olur.

  İndiyə qədər mütəsəvvüflər təsəvvüflə bağlı bir çox müxtəlif biçimdə əsərlər yaratmışlar. Yazılan təsəvvüf əsərləri, özünün humanis ideyalalrı ilə cəmiyyətin bütün təbəqələrinə xitab etmiş, könüllərə ülvü yol açmış, gözəl əxlaqi keyfiyətlərlə uca zirvələrə yüksələn möminlərə insanlıq, təvazökarlıq duyğusu aşılamış, möminləri təkəbbürlük, özünü bəyənmək kimi mənfi duyğulardan qorumuşdur.

Bu gün isə, bütün bəşəriyyət böyük rahatsızlıqlar, həyəcanlar və qorxular içərisindədir. Elmi texnikanın inkşafı, kəşflərin və ixtiraların sürətlənməsi, insanların, xüsusi ilə də gənclərin intellektual səviyyələrinin artmasına zəmin yaratmışdır. Bu intellektual inkşaf, sürətlənmələr, dində olan bəzi qaranlıq  məqamlara işıq salır, miflərin, mövhumatların, əfsanələrin dində yer aldığını duyan gənclər, dində boşluqların olduğunu görür və dinə biganə yanaşırlar. Dinin təmiz, saf varlığını mifin, mövhumatın, əfsanənin dindən ayrı bir xəyali ideyalar olduğunu gənclərə aşılamaq Vacibul-Vücud dünyagörüşünün, Vəhdəti-Vücud dünyagörüşündən fərqli bir baxış olduğunu anlatmaq üçün təsəvvüf elminin öyrənilməsi və qavranılması zəruridir.

  Ümumiyyətlə xoşbəxtlik anlayışı cox müxtəlif qollu, müxtəlif səmtli anlayışdır. Hərə xoşbəxtliyi bir şeydə görür. Kimi xoşbəxtliyini sağlamlıqda görür. Yoxsullar-  var -dövlətdə, ad-şan hərisləri  - şöhrətdə, acgözlər  - eyş -işrətdə, ehtiras sahibləri - şəhvətdə, zalımlar - fağır üzərində hökmdə, ilham sahibləri - vüsal və məhəbbətdə, evcanlılar - ailədaxili şirinliklərdə, elmə hərislər- elm və mədəniyyətdə və s. görürlər. Ancaq onu bildirmək lazımdır ki, bütün xoşbəxtliyin mənbəyi mənəviyyatı ödəyə biləcək qədər maddi durumun varlığında və kamilliyin sıx vəhdətindədir. Bunu da Vəhdəti - Vücud dunyagörüşü sayəsində qazanmaq olar. Unutmaq olmaz ki, maddi durum mənəviyyatdan artıq olarsa, belə xoşbəxtlik yalançı olur. Əslində o maddi varlıq onu son halda uçuruma aparır. Ancaq mənəviyyatı yüksək olan şəxs maddi varlıqları tənzimləmək qabiliyyətinə malikdir. İstənilən var- dövləti tənzimləyir, eyni zamanda da xeyirxah adam adını qazanır. Kim olursa- olsun, hansı dinə qulluq edirsə etsin, əgər onda insanlıq duyğusu, haqqa inam və əməlində xeyirxahlıq varsa, o şəxsiyyətin heyvani hissləri, vəhşilik duyğuları daima ağıl zəncirinə bağlı olur. Onda haqqı dərk etmək meylindən başqa heç bir arzu və dilək olmur. Bu yol Tanrının ən yüksək yolu və ən yüksək fəzilət dərəcəsidir. Belə insan Tanrıya yaxın olan şəxs kimi haqq yolunda xeyir əməl gördükdə Tanrıdan heç bir savab və fəzilət gözləmir. Belə şəxslər cəmiyyətin ən xoşbəxt adamı sayılır.

Kliniki  ölüm  zamanı  ruhun  varlığı.

Ölüm nədir?  Ölüm elə bir olağandışı (fenomen) ,elə bir hadisədir ki, o  bir canlı varlıq kimi   bütünlüklə həyat fəaliyətindən dayanır. Parçalanma, çürümə prosesi nəticəsində bir varlıq kimi mövcudluğunu yox edir. Elə ona görə də bütün canlı varlıqlar ölümdən qorxurlar. Hələ ən qədimlərdən ibtidai insanlara ruhun  varlığı məlum idi. Biz  bu gün qədim kurqanlarda bu dini dünyagörüşün izlərini görürük. Meyidlərin yanlarında qab-qacaqların ,gül-çiçəklərin tapılması ruhla əlaqəli dini şüurun formalaşmasından xəbər verir.

Bəzi ədəbiyyatlarda  müqaisəli halda ölümü yuxuya bənzədirlər. Yuxuda da insan fəaliyyətinin dayanmasını qeyd edirlər. Bəzəndə ölümü unutqanlığa bənzədirlər. Onu qeyd etmək lazımdır ki, ölümü nə yuxuya nədə unutqanlığa bənzətmək olmaz. Bu bənzətmə yalnız məcazi mənada ola bilər.Çünkü ölüm özündən başqa heç nəyə bənzəməz. O, gedər gəlməz, əbədi yoxluq yoludur.

Bəs irah (ruh) deyilən bir varlıq varmı.Varsa o harada yerləşir və necədir?  Dünyada bilincli varlıqlar yarandığı gündən, bu günə dək bilim dünyası irahın varlığı haqqında iki lagerə bölünmüşlər. Kimisi irahın varlığını alımlayır, kimisi isə onun varlığını alımlamır. Hələ ən əski dönəmlərdən irahın varlığı carpışma (müzakirə) qaynağı olmuşdur. E.ö yaşamış bilim adamlarından Aristotelin öyrənci Stration irahın (ruhun) gövdədən ayrı yaşaya bilmədiyini, gövdə öldekdə irahın da öldüyünü deyir Epikur vəLukrtsi hər ikisi irahın varlığını alımlasalar da onun ölümsüzlüyünü danarak, irah gövdə ilə birlikdə ölür demişlər. E.ö. IV-yüzillikdə yaşayan bilgin Teofrastus tək adamların yox bitgilərin də irahlarının olduğunu demiş və sözünü 500 çeşit bitgilər üzərində sınakdan keçirmişdir.

  Ilahiyatçılar irahı (ruhu) gövdədən asılı olmayan tanrı dənəciyi sayırlar. Gövdənin irahın qazamatı olduğunu bildirirlər. Mənim düşüncəmə görə onlar yanılırlar. Gövdədə tanrının yaratdığı varlıqdır. Gövdə və onun ürünü us(ağıl) olmasa irahın varlığı bilinməz və tanınmaz.Odur ki, gövdə irahın kazamatı yox, yurdudur. Bütün dinlər eyni anlam olaraq bildirirlər ki, İrah (ruh) ürəkdə yerləşir. Yalnız tanrıçılıq dini İrahın qanda yerləşdiyini deyir və o üzdən də qanı kutsal varlıq bilir.

Bilim acununda (dünyasında) isə bir çox çeşitli görüş bucağının olduğunu görürük. Bir para bilginlər irahın beyində, kimisi, ürəkdə, kimisi qanda, kimisi də spermada yerləşdiyini (pr. İosif Xersonskiy) deyirlər və hər biri uyğun tutamalar gətirərək kəsinləməyə çalışırlar.

Kliniki ölüm nədir? Elmi təbabətdə ölüm iki  dərəcəyə ayrılır. 1. Kliniki ölüm 2. Bioloji ölüm. Klinki ölüm zamanı adamda somut (obyektiv) və soyut (subyektiv)  nişanələr olan solux (tənəffüs), nəbz, gözdə və başqa üyələrdə olan təpgilər (reaksiylar) təmiz itir. Qan basqısı (təziqi) sıfıradək enir. Ancaq fizioloji olaraq duyulmaz dərəcədə gövdə  öz çalışqanlığını yaşadır. Orqanizmin fəaliyyəti o dərəcədə zəyif olur ki,  ətrafdakilər onu hiss edə bilmirlər. Belə olan halda onu ölmüş hesab edirlər. Keçmişdə  belə halların səhvən  ölmüş kimi basdırıldığı haqqında  məlumatlar çoxdur.

Qeyd: 1969 –cu ildə neftçilər xəstəxanasında növbətçi idim .Yanıma iki nəfər  xəstə gəlib xahiş elədilər ki, onalrın başqa palatada yatmalarına icazə verim.Onlardan səbəbini soruşduqda bildirdilər ki, yanlarında yatan xəstə yuxuya gedən kimi çox hündür səslə  sayıqlayır bizdə çox zaman səhərə qədər oyaq qalırıq. İndi o səbəbdəndə sizə xahişə gəlmişik. Məndə onlara bildirdimki iki nəfəri dəyişməkdənsə bir nəfərin yerini dəyişərəm. Onları yola salıb həmin xəstəni çağırtdırdım. Xəstə ilə söhbət zamanı ondan sayaqlamasının səbəbini soruşdum. Xəstə öz sərgüzəştini belə nəql elədi: “Təxminən 10-12 yaşında olardım sovet hökumətinin yeni gələn vaxtları idi.Çox ağır xəstə olmuşam üstümdə ağlaşırdılar. Qulağıma  qarma-qarışıq səslər gəlirdi gördüm yanımdakı adamlar tərsinə evin tavanında otururlar, evdəkilər hamı elə bil göydə uçurlar.Sonra huşumu itirirəm heç nə bilmirəm. Birdə onu hiss elədim ki, məni kimsə sıxır istədim qolumu qaldıram bacarmadım. Gördüm qollrım bağlıdı ana deyə çığırmağa başladım gücüm çatan qədər qışqırırdım. Qulağıma qarışıq səslər gəlirdi,səs-küy get-gedə aydınlaşırdı. Birdə üstümə soyuq su töküldü,mən yenə də huşumu itirdim. Birdə o vaxt ayıldım ki,üzümü açdılar gördüm kəfəndəyəm. Məni bir at arabasına qoyub xəstəxanaya gətirdilər o, gündən də mən yuxuda sayaqlayıram. 

Müasir zamanımızda  təbabətin inkişfı ilə əlaqədar çoxdandır ki kliniki ölüm halında olan xəstələr bastırılmır. Tibb elimində reanimasiyanın  inkişafı bir çox xəstələri kliniki ölümdən geri həyta qaytarır. Bu gün elmdə bir çox mübahisələrə səbəb olan Ruhun görünməsi də həmin xəstələrdə baş verir.

Kliniki ölümdən sonra həyata qayıdan  bəzi  xəstələrdən alınan bir neçə müsahibəni qeyd etmək yerinə düşər.

II dünya müharibəsinin ön cəbhəsində ölüm-dirim savaşının qızğın çağında həkim Əlinin yanına mərmi düşür. Bu halı o belə nəql edir.

Həkim Əlinin dedikləri:                                                                                                “Eləki mərmi yanıma düşdü, mən gördüm göydəyəm. Göydən yerə para-para olmuş cəmdəkləri, çabalayaraq can verən insanları, özümün yerdə başımdan necə qan axdığını görürdüm. Mənə elə gəlirdi ki, yarım saatdır göydə durub yeri seyr eliyirəm. Heç bir ağrı hiss eləmirdim. Birdə gözümü açdım ki, hərbi xəstəxanadayam. Altı ay müalicədən sonra birinci qrup əlil kimi hərbidən təsis oldum.”          

Əlbətdə insan göydə yarım saat dura bilməz. Mərminin onu göyə qaldırdığı an ən çoxu ola bir saniyə ola bilər. Ona elə gəlirdi ki, yarım saat göydə qalıb.

Zahı qadının dedikləri:

         “Doğuşum çox ağır keçdi. Güclü qanaxma başlamışdı. Həkimlər həyəcan içində idi. Tədricən hiss elədim ki, qulaqlarımda səs əmələ gəlir. Ətrafım qaranlıqlaşır, gözümün qabağında qara ləkələr əmələ gəlir. Bu qara ləkələr tədricən ağ parlaq rəngli alov topalarına çevrildi. Ancaq huşumu itirməmişdim. Həkimlərin bütün hərəkətlərini, danışıqlarını eşidirdim. Həkimlər ölür deyə bir-birinə müraciət etdilər. İstəyirdimdi ki, deyim mən ölməmişəm, ancaq danışa bilmirdim. Ətrafımdakı tibb işçiləri gözümün önündə olan ağ topaları yara-yara sağa-sola gedirdilər. Həkimlərdə, məndə hamımız havada uçurduq. Qulağımın dibində ağ topadan pıçıltı səsi gəlirdi ki, qorxma ölməyəcəksən. Mən sənə kömək edəcəyəm deyirdi. Bir azdan yavaş-yavaş özümə gəldim. Özümə gələndə gördüm ki, hər iki qolumda birində qan digərində məhlul sistem asılıdı.

Xəstə M. M. Dedikləri:

         “Soyuq dəymədən yatırdım. Deyirdilər sətəlcəm olmuşan. Qızdırmam qırx dərəcədən aşağı enmirdi. Tədricən nəfəs almağım çətinləşdi, gözüm qaraldı, huşumu itirdim. Yanıma bir qoca kişi gəldi, əlimdən tutdu və dedi ki, gəl ananın yanına aparım. Dar bir yolnan getdik və qabağımıza bir gözəl çəmənlik rast gəldi. Yaşıl çəmənliyin üstdə kişi oturdu və, mənə dedi ki, bura sənin qəbirindir. Kişi mənə otur dedi. Birdə gördüm ki, anam uzaqdan çığıraraq deyir ki, oturma. Mən anamı görüb oturmadım. Anam gəldi mənim əlimdən tutub çəkdi. Anam bir tərəfə, qoca kişi isə bir tərəfə çəkirdi. Əlim qoca kişinin əlindən çıxdı. Əlim çıxan kimi anam kürəyimdən itələyib dedi ki, qaç. Mən qaçmağa başladım və bu anda da oyandım. Gördüm ki, ətrafımda həkimlər gəzişir. Ağzımda nəfəs alma aparatı. Özümə gəlib boylandım ki, mən xəstəxanadayam. Bir qədər müalicədən sonra sağalıb evə gəldim.”            

Xəstə N. O.-nun söhbəti:

“Qripdən xəstə yatırdım. Qızdırmam yüksək idi. Gördüm vəziyyətim pisləşir yoldaşıma dedim ki, həkim çağır. Təcili həkimlər gəlir ancaq mən o vaxt huşsuz oluram. Huşumu itirəndən sonra gördüm ki, mən çoxlu ağ pambıqların üstü ilə gedirəm. By yol getdikcə dar bir tunelə çıxdı. Tunelnən gedirdim ki, qabaöıma bir cüt qəşəng bəzəkli küçük çıxdı. Küçüklər adam kimi danışmağa başladılar. Küçükləri görəndə mən çox sevindim, az qalırdım ki, qucağıma alım. Onlar dedilər ki, burdan o yana sənə yol yoxdu sən geri qayıt. Mən gördüm ki, tunelin ucundan işıq gəlir. Onlara xaiş elədim ki, buraxın gedim orda dincəlim. Onlar adam kimi iki ayağının üstünə qalxdılar və döşümdən itələdilər ki, yox səni buraxmayacağıq. Döşümdən bərk itələdilər, mən arxası üstə yıxıldım. Bu an ayıldım ki, həkimlər dörd yanımda məni müalicə edirlər. Həm nəfəs verirlər, həmdə sistem qoyublar.”

Mən xəstədən soruşdum. Sənin ölən körpə uşaqların olub yoxsa olmuyub. Xəstə cavab verdi ki, ölən uşaqlarım olmuyub ancaq iki dəfə abort elətdirmişəm.

A.M.-nin dediklərindən.

“Mən ruldan tutub, sürətlə yolumnan gedirdim. Gözlənilmədən qarşıma maşın çıxdı. Hiss elədim ki, qəza edirəm. Maşınların toqquşduğunu bildim.Bu an məndə həddən artıq bərk ağrı qalxdı və tezdə yox oldu. Ondan sonra isə heçnə bilmirəm. Tək o yadımdadır ki, buludun üstü ilə uçuram. Gördüm məni əlimdən tutub qurdalıyırlar. İstədim deyəm ki, mənə toxunmuyun amma gördüm ki, deyə bilmirəm. Özümə gələndə gördüm ki, ətrafımdakılar həkimdi. Mənə dedilər ki, sən iki gündü huşsuzsan.”

1960  illəri söhbətidir.

Mənim 15-16 yaşlarında bir qohumum ölmüşdü. Meyidi yumağa çıxartdıq. Molla yumaq üçün soyunduranda gördüm ki, meyidin bədəni yumşaqdı və hələ də soyumayıb. Məndə şübhə yarandı. Xəstəni geri qaytardım. Mənimlə mübahisə elədilər ki, nə üçün qoymursan mən dedim ki, xəstədə hələ ölüm aləmətləri yaranmayıb. Xəstəni evə gətirdik. Xəstəyə süni tənəffüs verdik, ürəyinə masaj elədik. Tədricən xəstədə dirilik aləmətləri yarandı, xəstə kirpiklərini oynatmağa başladı və nəfəs aldı. Xəstə həyata qayıtdı. Sonra mollanı yanıma çağırıb  bildirdim ki, xəstənin kürəyində qara ləkələr əmələ gəlməmiş onu yuyub kəfənləmə. Həmin xəstə təxminən yetmiş yaşınadək yaşadı.

Xoşqədəmin dirilməsi: Ortalama 1970 illərdə Bakıda Xoşqədəm Quluyev adlı 9  yaşlı bir oğlan Trelebusun altında qalır. Həmin uşağın 50 yaşlarında danışdığı söhbət. “Mən Trelebusun altında qalanda 10- 15 metr uzaqdan özümün təkərin altında qldığımı görürdüm. Bir adamın məni təkərin altından çıxardıb maşına qoyduğunu, həkimlərin yanına apardığını, məni necə xəstəxanaya qoyduqlarını, əməliyat olmağımı uzaqdan izləyirdim. Sonra bir ağ xalatlı kişi əlimdən tutub məni bir tuneldən keçirib yaşıl çəmənliyə gətirdi. Ölmüş qohumlarım çəmənlikdə otururdular. Onlar məni yanlarına çağırdılar. Yanımdakı ağsaç kişi məni onların yanına getməyə qoymadı. Əlimdən tutub getdiyim cığırla məni geri qaytardı. Əlimi buraxıb get dedi. Bundan sonra gözümü açıb ata-anamı bacılarımı yanımda gördüm. Həmin olayları 50 yaşımda yenidən bir də keçirdim.       

Ələddin haqda: Qardaşım Ələddin ağır xəstə idi. Artıq ölüm nişanələri görünürdü. Evdə belə məsləhətləşdik ki, uzun müddətdir altmış ildir ki, Bakıda yaşayır. Ona görə də Bakıda basdırmağı qərara aldıq. Bunu hiss eliyən Ələddin qızlarını yanına çağırır və onlara vəsiət eləyir ki, məni kəndə aparıb anamın yanında dəfn eləməsəniz mən sizə zəhmətimi hala etmirəm. Bunu biləndə mən bildirdim ki, onda sağ ikən tez aparaq. Təəcili hazırlaşdıq  ancaq hələlik xəstənin vəziyyət qənəət bəxş idi, huşu özündə  idir. Gecə ikən yola çıxdıq və xəstəni Gürcüstana apardıq. Kəndə təxminən bir kilometr qalmış Ələddin dedi ki, baxın odur təpənin döşündə atam, anam və oğlum durub məni gözləyirlər. Qızlar baxır ancaq heçnə görmürlər. Və bu söhbətində üstünü vurmurlar. . Təpənin başında saxla deyir, ancaq uşaqlar saxlamırlar. Çünki orda heç kəs yoxdur. Evə gəlir və evdə 15-20 dəqiqədən sonra canını tapşırır.

İndi yuxarıda qeyd elədiyimiz xəstələrin danışıqlarını xatırlayaq və bu hadisələrin baş vermə səbəbini anlamağa çalışaq. Kliniki ölüm halında olan xəstələrin ayıldıqdan sonra yadlarında qalan maraqlı söhbətləri necə izah etmək olar. Bu danılmaz hadisə olan olayları beyinin məhsulu kimimi başa düşmək olar, yoxsa hər hansı bir olağanüstü (fövqəladi) varlığın-ruhun olması iləmi izah etmək olar? Bu qaranlıq məqama işıq salmağa çalışaq.  

Bir çox ədəbiyyatlarda bizə rast gəlir ki, kliniki ölüm zamanı ruh xəstələrdən kənara çıxır. Son zamanlar təbabətin inkşafı ilə əlaqədar reanimasiyadan sonra kliniki  ölümdən ayılan xəstələrin sayı qat-qat çoxalmışdır. Kliniki ölümdən qayıdanların çoxunun söhbətləində gözə görünmələr, eşitmələr, qarabasmalar kimi hallar olur. Xəstələr alov şəklində parlaq işıqlı qığılcımlarla, topalarla görüşürlər və onlarla, söhbət eləyirlər. Bəzən düz, bəzən əyri, bəzən dar tunellərdən keçirlər, bəzi xəstələr tuneli mağara adlandırır. Bəziləri özlərini qıraqda görür və öz cəsədlərini seyr edirlər. Xəstələr ayıldıqdan sonra danışdıqları söhbətlər o qədər rəngarəngdir ki, onu qələmə almaq da çətindir. Elə hallar da olur ki, kliniki ölüm olmadan xəstə tam şüurlu olduğu halda gözə görünmələr olur. El arasında buna qarabasmalar deyilir. Bu gözə görünmələr. Kliniki ölüm halında olan adamların söhbətlərinə çox uyğun gəlir. Məsələn Xəstə M.M. müharibədə kantuziya alır və gözünün birini də itirir. Uzun müddət müalicədən sonra xəstə həyata qayıdır. Birinci qrup əlil kimi evinə göndərilir. Xəstə altmış yaşa kimi tam sağlam həyatda fəaliyət göstərir, kənd soveti sədri olur, kolxoz sədri olur. Altmış yaşından sonra tədricən müxtəlif gözə görünmələr baş verir. Müxtəlif cür heyvanlar, quşlar hətda bəzən ağacda təbiətdə olduğu rənglərində, uzaqdan yeriyirlər. Çox zaman bu gözə gözünmələr camış, öküz halında olur. Uzaqdan oynuya-oynuya gəlir, buna yaxınlaşdıqca kiçilir, kiçilə-kiçilə gəlib gözünə girir və yox olur. Yaşı artıqca bu vəziyyət çoxalır. Bir dəfə məcbur olur bu hadisəni evində söhbət edir. Və evdəkilər bunun  dediklərini cinlə əlaqələndirərək evdə cin var deyə bundan uzaqlaşırlar.Hətda vəziyyət o yerə çatırki dəlin evdən qaçmalı olur. Vəziyyətin belə ağırlaşdığını görən M.M. dərdini mənə söylədi. Məndə  onunla birlikdə evinə gedib ailəsini, arvadını, gəlinini, uşaqlarını yığıb onları inandırmağa çalışdım ki, bunun gözünə görünən adi qarabasmalardır. Müharibədə aldığı kantuziyanın nəticəsidir, indi qocalıqla ilgili baş qaldırıbdır. Evinizdə heç bir cin yoxdur. Və onları inandırdım ki, hadisə yalnız müharibədəki kantuziyanın səbəbidir. Və ailədə rahatlıq başladı. Bundan sonra M.M. otuz il yaşadı.

Qırx illik həkimlik təcrübəmdə müxtəlfi təhsilli, müxtəlfi dilli, müxtəlif dini mənsubiyətli millətlərdən olan bir çox xəstələrin kliniki ölümdən qayıtdıqlarını gördüm. Bunların hamısında da təxminən bir-birinə oxşar söhbətlər gedirdi. Hamısı topa-topa qığılcım, od görür, səs eşidir, tunel, mağara görür. Bəzi xəstələr özünün keçirdiyi həyatı kino lenti kimi görür. Bununla belə qərara gəlmək olar ki, klinki ölümdə baş verən hadisələr heç bir dini, irqi mənsubiyətlə fərqlənmir.Bütün xallqlarda eyn kliniki əlamətlə baş verir.

Bu tansıklı (möcüzəli) olayları aydınlaşdırmaq üçün dinsizlərin, dindarların və bilginlərin (Teistlərin, ateistlərin və alimlərin) düşüncələrinə yanaşaq (müraciət edək). .

   Sorğu: Kliniki ölüm zamanı bəzi xəstələr işıq görürlər. Siz bu işığın  görünməsinə necə baxırsınız?

          Qarşılıq (Cavab): Teist: Bütün dini kitablarda Allahın varlığı bir nur kimi verilir. Demək  Allahın nuru da insana  Allahın zərrəciyi  kimi ötürülür. Nurun yerdə simvolu işıqdır. Ölüm ayağında xəstələrin gördüyü onların gövdələrindən çıxan ruhlarıdır. Gövdə ölümlə mübarizə aparır. Ona görə də ruh gah gövdədən kənara çıxır, gah da gövdəyə qayıdır. Kənara çıxanda gövdə onu alov kimi görür. Əgər təmiz ölmüş olarsa onda o ruhu görmüyəcək,ruh onun yanından uzaqlaşacaq,öz yurduna qayıdacaqdır. Nə qədər ki, ruh yanındadır o ruhu görəcəkdir.

   Ateist: İnsan orqanizması qan vasitəsi ilə qidalanır. Əgər qanda artıqlıq və ya qatılılıq baş verərsə belə insanlar hərəkət zamanı, qalxan,və oturan zamanı gözlərinin önündə qara ləkələr görür. Əgər insanda qan azlığı baş verərsə, hər hansı səbəbdən qan az olarsa, beyin qidalana bilməzsə belə insanlar hərəkət zamanı, qalxıb, oturan, əyilən, uzanan zaman gözlərinin önündə parlaq ağ qığılcımlar və ya ləkələr əmələ gəlir. Kliniki ölüm zamanı ürək fəaliyətini dayandırır, beyində qan təchizatı azalır, beyin hüceyrələrində qansızlıq əmələ gəlir, bu zaman göz qabağında ağ qığılcımlar olur. Bu ağ qığılcımlar xəstənin vəziyyəti ağırlaşdıqca, kliniki ölüm bioloji ölümə keçdikcə ağ topa qığılcımlar yavaş-yavaş qaralır, xəstənin gözündə bütün dünya qaranlıq olur və beləliklə bioloji ölüm baş verir.

  Alim: Canlı varlıqların ən kiçiyi belə evrən təki kanıtlı (möcüzəli) və gizlidir (sirlidir) Bunların içərisində beyin ilgincli yer tutur. Beyinin tən ortasında canlı varlığı yaşatmaq üçün mərci boyda Hipoviz vəzi yerləşir.Bu kiçik vəz gövdənin bütün yönətici üyələrini yaratdığı bir çox hrmonlarla yönətir. Bizi ilgincləndirən onun yaratdığı Diemtin (DMT) hormonudur. Bu hormon adamın duyğusallığını düzənləyir. Adamda yaranan qarabasmaları bu hormon yaradır. Ölüm ayağında yaşamağa çalışan Hipoviz vəzi diemtini çoxaldır. Bu hormona irahı (ruhu) gəzdirən, yaşadan harmon da deyilir.Yarı diri yarı ölü olan beyin bu ormonun etgisilə bir çox qarabasmalar görür. Geri yaşama qayıdanda bu qara basmalar yadında qalır.

 Sorğu: Ölüm ayağında bəzi xəstələr dar tunel və ya mağara görürlər. Bunun sirri nədir?

Qarşılıq (Cavab):Teist: Ölüm ayağında olan xəstələrin gördükləri o dar tunel bu dünya ilə o dünyanın arasındakı yoldur, həmən yol daima işıqlı olur və xəstələrin dediyi kimi tuneldən keçəndə də işıqlı bir dünyaya keçir. Tuneli necə keçməsi isə o şəxslərin bu dünyadakı əməllərindən asılıdır. Əgər əməli salehdirsə bu dünya ilə o dünya yolunu asanlıqla keçəcəkdir əgər əməli saleh deyilsə həmən bir anlıq tunel yolu onun üçün uzun olacaq və bir çox əziyyətlərdən sonra keçəcəkdir.

Ateist: Beyin iki hissədən ibarətdir. Baş beyin və beyincik. Beyinlə beyinciyi ortalama (təxmini) 1 sm uzunluğunda olan dar beyin toxumaları ilə birləşdirir. Həmin xəstələrin gördükləri tunel o darlıqda olan yoldur. Çünki beyindən beyinciyə qansızlıq keçən zaman xəstələr həmin dar yolu görürlər. Xəstələr əgər dirilərsə, kliniki ölüm vəziyyətindən çıxarsa xəstələr dar yoldan keçmədən dirilirlər.

Alim: Hər hansı ilgidən olur-olsun ölüm ürəyin dayanması üzündən baş verir. Beyində qan azlığı yaranan kimi qarabasmalar başlayır. Qansızlıq beyincikdə yaranandan sonra bioloji ölüm baş verir. Artıq bu gün reanimasiya o qədər güclənibdir ki, kliniki ölüm halında olan xəstələr dar yolu keçdikdən sonra da dirilə bilərlər.

Sual: Bəzi xəstələr aqoniya vəziyyətində qaranlıq yerlər görür, bəziləri isə yaşıllıqlar görürlər. Buna necə baxırsınız?

Cavab: Teist: Ölüm ayağında olan xəstələrin Allah qarşısında verdikləri borclardan asılı olaraq keçid yollarını görürlər. Allaha ibadət üçün öz borcunu ödəyənlər ölüm ayağında yaşıllıq, çəmənlik, gözəllik görürlər. Allah qarşısında borcunu ödəməyənlər isə yaşıllığı, çəmənliyi görə bilməzlər. Onlar qaranlıq və başqa şeylər görürlər.

  Ateist: Bu suala elm hələ cavab tapa bilməyib. Elmin gələcək inkşafı bu suala cavab verə bilər.

Sual: Klinki ölüm zamanı bəzi xəstələr özlərini kənardan görürlər. Bunu necə izah eləmək olar?

Cavab: Teist: Yenədə yuxarıda deyildiyi kimi nə qədər ki, tam bioloji ölüm baş verməyib ruh bədəndən çıxsada bədəni tərk etməyib. Belə olan halda bəzən ruhda olan şəxsiyyət özünün cəsədini görə bilər.

  Ateist: Aqoniya vəziyyətində olan xəstələr reanimasiya zamanı ona edilən müalicəvi yardımların köməyi sayəsində xəstə bu cür görüntüləri görür. Həkimin inadkar müalicəsi, xəstəni qaytarmaq əzmi olan zaman xəstələrin belə özünü görməsi bir neçə dəfə təkrarlana bilər. Ya həyata qayıtmaqla qurtarar, yada tam bioloji ölüm baş verər.

Sual: Xəstələr kliniki ölüm zamanı bədənlərini mücərrəd görürlər. Ya özləri bərk maddələrdən keçirlər, məsələn xəstə divardan keçir, adamın içindən başqa yerə keçir və ya insanlar xəstənin bədənindən keçir. Bunu necə izah edə bilərsiniz?

Cavab: Teist: Ruh Allahın nuru oluduğu üçün o bərk maddə deyil. İstənilən hala keçə bilər. Ona görə də o istədiyi bərk yerdən keçir və yaxudda onun içərisindən insanlar keçir. Bu belədə olmalıdır.

  Ateist: Kliniki ölüm zamanı xəstələrin gözünə görünənlərin, xəstələr danışanların hamısı halusinsasiya qrupuna aiddir. Yəni qarabasmalar növünə aiddir. Halusinativ halda təbii ki, maddi  varlıq deyil. O bir mənəvi varlıq olduğu üçün istənilən haldan-hala keçə bilər.

6.Bəzən xətələr kliniiki ölüm zamanı yanlarında adam ğörürlər məs. qoca kişi onu necə izah etmək olar?  

Sual: Burada qeyd olunan hadisələr yalnız gerçək müşahidələrə əsasən yazılmışdır. Heç bir xəyali təxəyyül iştirak etmir. Yalnız gördüklərimi və bildiklərimi qələmə almışam. Mən əminəm ki, gələcəkdə elm inkşaf edərək bu gün məlum olmayan bir çox müəmmalı məsələləri həll edəcəkdir. Ruhun varlığını, ölümdən sonrakı həyatın varlığını elm təsdiq edərsə o zaman insanların tərbiyə və davranış yolları tamamilə yeni bambaşqa bir istiqamətdə gedə bilər. Əgər bütün bu yuxarıda deyilənlərin, hal və hadisələrin hamısı obyektiv olaraq yalnız beyinin məhsuludursa, ölümdən sonrakı həyat yoxdursa, onda da insanların o istiqamətə uyğun təlim və tərbiyəsi davam etdiriləcəkdir.                                                   

                                      Dində təkamül yolu

Kainatda bu dünyada və eləcədə təbiətdə olan qanunauyğunluqları, bitkilərdə, bütün canlı varlıqlarda, ən nəhayət adamların fizioloji varlıqlarında olan qanunauyğunluqları görəndə istər istəməz belə bir son qərara gəlinir ki, bu ucsuz, bucaqsız, heç bir ölçüyə sığmayan bəşəriyyətin, saya-hesaba gəlməyən müxtəlifliklərin bir tənzimləyici qüvvəsi olmalıdır. Bu qüvvənin inkşaf proseslərini, dövriyyələrini, çox müxtəlif olaylarını, müəyyən qanunlar çərçivəsinə salan qüvvə olmalıdır. Bu qüvvə ilahi qüvvədir. Bu qüvvənin bir çox qanunları haqqında öncəki yazılarda söhbət edilmiş, hər birinin qanunauyğunluqları haqqında qısa bilgilər verilmişdir. Burada isə  elmlə din arasında uzun müddətli mübahisəyə səbəb olan təkamül qanunu haqqında mümükün olduğu qədər qısa aydınlaşdırmalardan söhbət ediləcəkdir.

Teizmini müdafiə edən din alimləri təkamül yolunu inkar etmiş və edirlər. Təkamülü qəbul edən ilahiyyatçılar da dinsiz, kafir adı ilə damğalanmışlar. Ateistlər isə təbiətdə təkamül yolunun həyat üçün vacib bir qanunauyğunluğunu isbat etməyə çalışmışlar. Darvinin təkamül nəzəriyyəsi bu nəzəriyyənin tərəfdarları üçün bir növ ateistlərin əlinə göydən düşmə bir səbəb olmuşdur. Ancaq onu qeyd etmək lazımdır ki, təkamül nəzəriyyəsi Darvinin ixtirası olmayıb. Ondan öncə bir çox mütəfəkkirlərin əsərlərində bu haqda geniş danışlımışdır. Hələ insanlar mağara həyatında yaşadıqları zaman onlarda dini dünyagörüşü formalaşmışdır. Adamların ilk tərbiyələnmələrinin, ilk mədəniyyətlərinin formalaşmasında dinin vacib rolu olmuşdur. Bütün əxlaq normaları ibtidai din əsasında yaradılıb inkşaf etmişdir. İçtimai formasiyaların məhsulu olan insan arasında din içtimai sosiologiyanın əsasını qoymuşdur. Ona görə də ilk yaradılan elm də din ilə bağlı, çox zaman dinə tabe halda inkşaf etmişdir. Dində üçüncü peyğəmbər hesab edilən İdris (ə.s.) Tövrat və Yunan yazılarına görə 42 növ elmi yenilikləri insanların istifadəsinə vermişdir. Ona görə də İdris (ə.s.) dində ilk elmi kəşflərin banisi sayılır. Ancaq bu birlik müəyyən müddətdən sonra tədricən aralanmağa başlayır. Elm inkşaf edir özünün yeni kəşfləri ilə dindən uzaqlaşır. Din isə mühafizəkar mövqe tutduğuna görə öz yerində sayır. Tədricən dindarlar arasında elmə qısqanclıq yaranır. Elmi naliyətləri, yeni-yeni kəşfləri ruhanilər şeytan əməli hesab edərək elmə qarşı müharibə elan edirlər. Bu andan da bir çox elm adamları dinin düşməni kimi edam edilir. Yaratdıqları kəşflər, əsərlər Allahın hökmünə zidd əsərlər kimi məhv edilir. Bu qarşıdurmaların nəticəsi olaraq yeni bir elm ateizm və teizm elmləri yaranır. İnsanların mənəvi durumları iki böyük lagerə ayrılır. Ateizm mövqeyindən çıxış edənlər elmin və mədəniyyətin inkşafı üçün dinin zərərli bir ideologiya olduğunu qeyd edirlər. Bir çox dəlilərlə özlərinin doğru olduqlarını sübut etməyə çalışırlar. Marks dini cəmiyyətin tiryəki adlandırır. F. Nitçe deyir: “Din zəif və məhrum sinifin ixtirasıdır. Güclülər cəmiyyətin mütərəqqi təbəqəsi olduqları üçün, din zəifləri himayə etməyə  gəlmiş, gerilik və irticanın yaranmasına səbəb olmuşdur.” (M. Murtuza “islam dünyagörüşü” İstanbul)

Ancaq bu danılmaz həqiqətdir ki, yuxarıda dediyimiz kimi adamın mənəviyyatının, ruhaniyyatının zənginləşməsində dinin böyük rolu olmuşdur. Dinsiz elmi kəşflər dünyanı məhvə apardığı kimi, elmsiz dində cəmiyyəti məhvə aparar. Yer üzündə əminamanlığın, ədalətin, haqqın qalib gəlməsi üçün, din ilə elmin vəhdəti vacibdir. Bu vəhdətin vacibliyi dünyanı çiçəkləndirə bilər. Elm maddi mədəniyyətin mayası olduğu kimi, dində mənəviyyatın mayasıdır.   

Həm dində, həm də elmdə, ən çox söz-söhbətə səbəb olan mövzu, adamın (insanın) yaranması haqqında olan mifoloji baxışlardır. İlahi varlığı qəbul edən və ibtidai təfəkkür sahibi olan insan, özünün varlığını da daima düşünmüşdür və bir çox mifik dünyagörüşü yaratmışdır. Bəzi qədim xalqların mifik dünyagörüşlərini araşdıraraq, həqiqətə ən yaxın olanını aydınlaşdırmağa çalışaq.

1. Misir-Ərəb mifologiyasında deyilir ki, Allah, adamı palçıqdan yaratdı. (Yaradılış 2/7). "O zaman Rəbb Allah insana dərin yuxu göndərdi və o yuxuya getdi. Onda Rəbb Allah onun qabırğasının birini götürdü və yerini ətlə doldurdu. (yaradılış 2/21)" "Rəbb Allah insandan götürdüyü qabırğadan qadını düzəltdi və onu insanın yanına gətirdi. (yaradılış 2/22)" Bu dünyagörüşü Tövratda, İncildə və Quranda öz təsdiqini tapmışdır.

2. Hind mifologiyasında deyilir: "Allahlar şurası çağırılır, şurada onlara sözsüz qulluq edən bir məxluqun palçıqdan yaradılması qərara alınır. Və beləliklə, ilk adam yaradılır."

3. Şumer mifologiyasında deyilir: "Allah Nitdi, yerdən on dörd parça palçıq götürdü, yeddisini sağ tərəfinə, yeddisini sol tərəfinə qoydu. Onlara nəfəs verdi. Onlar erkək və dişi bir cüt varlıq oldular. Allahlar onun adına adam dedilər və Edem bağında yerləşdirdilər.

4. Yunan mifologiyasında deyilir: I-Mif Zefs deyir  “Hephustosu (Faustu) çağırdım, bir parça torpaq al, su ilə qarışdır dedim. İçinə insan səsi qoy, insan gücü qoy elə yap ki, üzü ölümsüz tanrıçılara bənzəsin. Qoca Hephustos dediyimi etdi. Torpağı bir qız biçiminə sokdu işdə insanı böylə yaratdım”. (Turan Dursun). Göründüyü kimi Yunan mifoloqiyası da insanı qız (qadın) sifətində yaradır.

 II-Mif: "Zevs odun, palçığın qarışığından adamı yaratdı. Prometey də ona ağıl verdi, düşünməyi, fikirləşməyi öyrətdi. Adamı mağaradan işıqlı dünyaya çıxartdı”. Burada cins göstərilmir.

5.Fars –mifoloqiysında deyilir.Yer,göy heç nə yoxidi , yalnız Zurvan bar idi o min il tək yaşadı min ildən sonra o  ikiçanlı (hamilə) oldu .Zurvan dediki,  ilk dəfə doğulan  uşağımdan allahı yaradacağam . Bu sözü eşidən Əhriman  Zurvanın qarnını deşib çıxdı. Zurvan soruşdu sən kimsən o dedi oğlunam  Zurvan dedi mənim oğlum ağ olmalıdı  sən qarasan , bu vaxt Hürmüz gəldi Zurvan görü o həm ağ həmdə xoşsifətdi. Onu Allah elədi  bundan acıxlanan Əhriman Hürmüzə düşmən oldu.

5. Türk mifologiyasında deyilir ki, Göydə şimşək çaxdı, yerə yağışlar yağdı, dağlarda palçıqlı sellər yarandı, palçıqlı sel suları mağaralara doldu, yağış kəsdi, günəş doğdu, günəşin istisi palçıqlı mağaraları qızdırdı, palçıqdan yavaş-yavaş canlı varlıqlar yarandı. Ən axırda palçıqlı mağaradan insan çıxdı.

Miflərin deyilişlərindən, onların bir-birindən fərqliliyi aydın görünür. Birinin digərindən mükəmməlliyi, yüksək pilləliyi, tədricən inkişaf etməsi özünü göstərir. Ən ibtidai Misir-Ərəb əfsanəsindən Hind mifinin, Hind mifindən Şumer mifinin, Şumer mifindən Yunan və Yunan mifindən Türk mifinin daha mükəmməlliyi və ağılabatan olduğu aydın görünür.

Doğrudur, Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsi, bütün xalqların mifoloji dünyagörüşündə iştirak edir. Ancaq, türk mifologiyasında başqalarına nisbətən daha yaxın və  inandırıcı görünür.

Qəbul edilmiş ilahi dinlər, ön Asiyadan təşəkkül tapdığına görə, bütün dinlər, Misir mifoloji dünyagörüşündən istifadə etmişlər. Başqa xalqların folkloru isə, yalnız ağız ədəbiyyatı ilə yaşayaraq, bu günə gəlmişdir. Bibliiyada  deyildiyi kimi, Allah, Adəmin qabırğasından Həvvanı yaratdığı üçün, kişillərin bu gün on bir qabırğası olmalı idi. Əgər, bütün xalqların bir ata-anadan yarandığını qəbul ediriksə, onda bütün adamlar bir-birinə oxşamalı idi. Biz xalqların müxtəlif rənglərdə, müxtəlif boylarda, müxtəlif xasiyyətlərdə, müxtəlif adət-ənənələrdə olduqlarını bilirik. Din, ilk adamın (Adəm peyğəmbərin) yaranmasını altı min ildir ki, qəbul edir. Ancaq bu baxış da mifoloji dünyagörüşüdür. Çünki elm, çoxdan isbat etmişdir ki, insanın yaranma tarixi, çox qədimdir. Onu qeyd etmək lazımdır ki, həqiqətən də Adəm Peyğəmbər olmuşdur və o ilk təkAllahlıq ideyasının yaradıcısır. Adəm Peyğəmbərin zamanında bir çox müxtəlif Allahlara ibadət edən insanlar olmuşlar.  Lakin Adəm Peyğəmbər, onları təkAllahlığı qəbul etməyə dəvət etmişdir. Onun 50 səhifəlik vəhylər kitabı da olmuşdur.

Adam və adamlığı müdafiə etmə pisxoloqiyası yaranan zamandan bəri, bir çox dinlər olmuş, öz dövrlərini yaşamış və yox olaraq unudulmuşlar. Bu gün,  başlıca olaraq, dörd əsas Buddaçılıq, Yahudilik, Xristianlıq və İslamçılıq dinləri bir səma dini kimi yaşamaqdadırlar. Hər bir din, öz növbəsində doğru ilahi yol olmuş, hər biri öz zamanında aparıcı din olaraq yaşamışdır və bu gün də yaşayır. 

Elm çoxdan isbat etmişdir ki, dörd ünsürün (su, od, torpaq, hava) vəhdətinin nəticəsi olaraq, bütün varlıqlar, xüsusi ilə minerallar, bitkilər və heyvanlar tədricən (təkamül) biri-biri ilə sıx əlaqəli yaranmış və inkişaf etmişlər.

İlk yaranan minerallardan sonra yaranmış bitkilər mükəmməl, bitkilərdən sonra yaranmış heyvanlar, daha mükəmməl forma və quruluşa malik olmuşlar. Bu silsilənin yaranmasında, tədricən inkişaf edən ardıcıllıq bu gün də özünü göstərməkdədir.

Minerallarınn sonuncu növü olan Mərcanlar ilk bitgi növünə çox oxşayır. Bitgilərin son növü ilk dəniz heyvanlarına çox oxşardır. Heyvanların son növü olan meymunlar isə, insanlara oxşardır və s.

Anaksimandr (E.ə 610-540) demişdir: “Bütün canlı varlıqlar, o cümlədən insan, tədricən (təkamül yolu) sudan, sudakı balıqlardan yaranmışdır.

Böyük sofi, mütəfəkkir Fərabi (IX əsr) deyir: Tanrı bütün dünyanı, bütün varlıqları, o cümlədən insanı tədricən vəhdət (“Vəhdəti-Vücud”) nəticəsində yaratmışdır.

Böyük şərq müdriki  ibn-Ərabi deyir: “Bütün varlıqlar, səbəb və nəticə əlaqələri sayəsində yaranıb. Sonuncu pillədə yarananlar, öncəki pilləyə nisbətən daha mükəmməl olmuşlar.

Sofi mürşidi Qəzzali (X əsr) buyurur: “Dünya və canlılar Allahın iradəsi sayəsində pilləli, qarışıq proseslər yolu ilə mövcud olmuşdur”.

İbn Rüşt (XII əsr) də eyni fikri təsdiqləmişdir.        

 Yaranmış varlığın ən alisi olan insanın mənşəyi, uzun əsrlərdən bəri elmi axtarışların diqqət mərkəzində duran, hələ də mütləq həllini tapmayan məsələlərdəndir.

Mövlanə Rumi yazır: “İnsan cansız olan varlıqdan nəbati halına, nəbati halından heyvani halına, oradan da insanət halına ulaşdı.”

Nəimi deyir: “Bu aləm əbədi, dövrü inkşaf prosesindədir. Hər bir canlı varlığın əvvəlki pilləsi özündən sonra gələn pillənin başlanğıcıdır.”

İbn Xəldun yazır: “Bitkilərin ən yüksək növündən heyvanların ən sadə növü, heyvanların sadə növündən mürəkkəb heyvanlar, ən yüksək növ heyvanlardan da insanlar törəmişlər.”

 İbn Xəldun (XII əsr) insanın yaranma prosesindəki təkamülü belə izah edir: Bu, aşağı təbəqədən törəyərək, heyvanın növü və cinsi çoxalmış, tədrici yolla fikir və düşüncə sahibi olan insanın təkamülünə qədər yüksəlmişdir. Meymun və şəbək kimi bəzi heyvanlar, anlayış və duyğuları etibarilə insan dərəcəsinə yüksəlmişsə də, fikir və düşüncədə insan dərəcəsinə qalxa bilməmişlər (A.Mehdioğlu, “İbn Xəldun və onun fəlsəfəsi”).

Deməli, təkamül nəzəriyyəsinin banisi olan Darvinə qədər bir çox mütəfəkkir və müdriklər bütün varlıqların təkamül yolu ilə yarandığı fikrini söyləmişlər.

Şübhəsiz ki, din də belə bir tədrici inkişaf yolu keçmişdir. Din, fövqəltəbiiliyin reallığına inamı əsas götürən dünyagörüşüdür. Din də başqa ictimai proseslər kimi, ibtidaidən aliliyə doğru inkişaf etmişdir. Sonra yaranan din, özündən əvvəlkinə nisbətən daha mükəmməl və daha inandırıcı olmuşdur.

Tarixi mənbələrdən göründüyü kimi, yer üzərində ilk din carçıları, ilk kahinlər qadınlar olmuşlar. Məsələn, misirlilərdə İzis, türklərdə Umay, yunanlarda Venera və Artamed, şumerlərdə Nənə ilk kahinlər olmuşlar, sonralar isə, onlar Allah kimi qəbul edilmişlər. Hər birinin əzəmətli, müqəddəs məbədləri olmuşdur, bəzi məbədlərin izi bu gün də qalmaqdadır. Sonralar Allahla insanlar arasında olan əlaqəni bütlər əvəz etmişdir. Tədricən bütləri də insan sifətində Allahlar əvəz etmişdir.

Misir faraonlarının kitabələrində, “Bilqamıs” dastanında, Yunan ədəbiyyatlarında, Tövratda insanlarla şəxsi ünsiyyətdə olan Allahların varlığını görürük. Allahlar,  göylərdə məskən salmaqlarına baxmayaraq, vaxtaşırı yerə, insanlar arasına gəlir, peyğəmbərlərlə söhbət edir, onlara öyüd-nəsihət verir. Belə halları hind vedalarında, Zərdüştlükdə, Yunan ədəbiyyatlarında, yəhudilikdə görürük.

“Bilqamıs” dastanında, göy Allahının yerdə insanlar arasında olan Allahdan (İştar) daha mükəmməl olduğu aydın görünür.

Ən ibtidai din olan Zərdüştlükdə,  hər bir insan orqanının ayrılıqda ruhunun olduğunu, onların fəaliyyət göstərdiklərini düşünərək deyilir ki, ağlın günahı, dilin günahı və hərəkətlərin günahı üçün hər bir orqan öz cəzalarını alacaqlar.

İlk səma kitabı olan Tövratda Yaqve, gah insan olur, insanlarla söhbət edir, gah da göylərdən vəhy göndərir. Tövratdan bir qədər mükəmməl olan İncildə, Allah (Yaqve) yerdəki oğlu İsa ilə söhbət edir, ona ilahi yollar göstərir.

İsanın Allahın oğlu olduğunu təsdiqləmək üçün Matta deyir: “Və budur göylərdən bir səs dedi bu mənim sevimli oğlumdur, ondan çox məmnunam.”

Əvvəlkilərə nisbətən daha mükəmməl və son din olan islamda Allah daima göydə olur və yerlə xüsusi elçiləri vasitəsilə əlaqə saxlayır.

İlk ibtidai dinlərdə politeizm dünyagörüşü əsasında, təbiət qüvvələrinə fetişizm, magizm, totemizm, sehr, ovsun, cadu, falçılıq və s. kimi inam obyektlərinə pərəstiş yarandığı halda, son səma dinlərində bu kimi hallar, bidət sayılmış, Allahın işinə qarışmaq hesab edilmişdir. Göründüyü kimi, din də uzun müddətli bir yol keçmiş, nəhayət ki, son və mükəmməl din olan islam dini yaranmışdır.

İlk mağara insanlarından başlamış, həmişə topluma, tayfaya, qəbiləyə, icmaya başçılıq edən şəxslər olmuşlar. Onlar, ona görə başçılıq etmişlər ki, hər bir cəhətdən ətrafındakılardan seçilmişlər, seçilmişlər ona görə ki, onları Tanrı özü seçmişdir. Tanrıdan gəlmə zərrəcik onlarda başqalarına nisbətən fərqli, daha zəngin olmuşdur. Onlar, ilahi vəhyi daha aydın qavramış və həyata daha düzgün tətbiq etmişlər. Bu şəxslər, bioloji baxımdan da fərqli olmuşlar. Onlarda olan genetik varlıq daha üstün olmuş və yetkinləşdikdən sonra da haqqa yaxın  olmuşlar. Belə bioloji üstünlük, bütün peyğəmbərlərdə mövcud olmuşdur. Onlar məqsəd və ideyalarını çox asan və dəqiqliyi ilə həyata keçirə bilmişlər. Hətta arzu və istəklərini həyata keçirmək üçün, münbit şərait və mühit olmadığı halda belə, istədiklərini təşkil edib, yaratmaq bacarığına malik olan şəxsiyyətlərdir ki, onlara da peyğəmbər (nəbi) deyilmişdir. Allah tərəfindən seçilən peyğəmbərlər, öz zamanında yaşayanların şüur səviyyələrinə uyğun olaraq hərəkət etmişlər. Tanrı ibtidai din carçılarından başlamış, zamanın müdrik peyğəmbərlərinin ardıcıllığını davam etdirərək, əvvəlkindən daha mükəmməl biliyə sahib peyğəmbərlər göndərmişdir.Onlar öz fikirlərini xalqa çatdırmaq üçün, mifoloji qaynaqlardan istifadə etmişlər. Bu mifoloji qaynaqların izlərini biz Xızır İlyazla əlaqəli rəvayətlərdə, Bhaqavata-Gitada, Tövratda, İncildə və Quranda görürük. İnsanlarda şüur inkşaf etdikcə, içtimai formasiya mükəmməlləşdikcə, din də pilləli olaraq,mükəmməlləşmiş və təkminləşmiş, ən nahəyət, yeni və son din olan islam dini yaranmışdır. Hər bir dinin carçısı - peyğəmbəri mürəkkəb, çətin və əzablı yollar keçmişlər. Bu çətin yolu uğurla olduqca ağıllı, müdrik və təmkinli şəxslər olan peyğəmbərlər keçmişlər. Buddanın, Musanın, İsanın, Məhəmməd (s.v.s.)nin keçdikləri əzablı yollar bir çox tarixi qaynaqlarda işıqlaşdırılmışdır. Başqa içtimai formasiyalar kimi, dinin də tədricən inkşafını göstərən amillərdən biri də odur ki, ən ibtidai dini dünyagörüşlərinin bəzi atributlarını müasir dinlər hələ də özlərində qoruyub saxlamışlar. Mağara zamanından qalma od və daş kultu, hələ də müasir dinlərdə yaşayır. Buddizm məbədlərində, yəhudi sinoqoqlarında, xristian kilsələrində, az da olsa, islam dini mərasimlərində hələ də oda pərəstiş adəti şam yandırma vasitəsi ilə yaşayır. Buddizmdə daş heykəllərə, yəhudilikdə dindarların boynundan asılan daşa (sekkellərə), xristianlıqda daşdan düzəldilmiş xaçlara, islamda qara daşa və namazlıq möhürünə pərəstiş bu gün də davam etməkdədir.

İlahi kitabların hamısında, peyğəmbərlərin Allahla söhbət etmələri haqqında bir çox məlumatlar var və bu da geniş təbliğ edilir. Ancaq, Tanrı nurdan ibarət olan  elə bir böyük varlıqdır ki, o insanlarla (peyğəmbərlərlə) ancaq vəhy  dalğaları vasitəsi ilə təmasda ola bilər. Belə bir təmasa söhbət demək səhv olar. Günəş Tanrının yaratdığı və özündən çox-çox kiçik olan bir varlıqdır. Günəşin kainata yayılan şüalarının sayını bilməyən insan oğlu, günəşdən milyonlarca böyük olan ilahi enerji varlığı ilə necə və nə cür danışa bilər. Bu anlayış hələ sual altındadır. Tövratda çox gözəl işıqlandırılan Allahla Musa peyğəmbərin söhbəti verilmişdir. Bu söhbətdən sonra nəticə olaraq, Allahı görmək istəyən yetmiş min şəxs, kor olmuşdur. Tövratda olan bu ideya da onu göstərir ki, Allahla bilavasitə ünsiyyət çox müammalı bir fikirdir.

Miflərdən, əfsanələrdən ibarət olan elmsiz din, boş bir xəyaldır. Dindən uzaq olan elmdə də ilahi sevgi olmadığına görəo, insanlığa xidmət etməyən bir faciədir. Məlumdur  ki, dinlə elmi birlikdə inkişaf etdirən H.İdris(Hermes) peyğəmbər 42 ibtidai elm kəşf etmiş və gələcək insanlığa çox böyük xidmət göstərmişdir.  

Elmi kəşflər, dünya sirlərini aşkar etdikcə, insan psixologiyası da dəyişir və inkişaf edir. Ancaq, dini ideoloji dünyagörüşlərində durğunluq dəvam edir illərdir ki, öz yerində sayır, dini ehkamlar toxunulmaz halda qalır. Bəzən din, elmi kəşflərə qarşı çıxır ki, bu da çox zaman arzuedilməz faciələrə səbəb olur.

Bu gün səma kitablarındakı bəzi ilahi ayələr müasir insanlar tərəfindən qəbul edilmir. Ona görə yox ki, müasir insanlar Allaha inanmırlar, əksinə, daha çox inanırlar. Yalnız bu müddəaları ona görə qəbul etmirlər ki, ilahi göstərişlərn bəziləri köhnəldiyi üçün müasir cəmiyyət qəbul etmir, ya da müasir insanların dünyagörüşündə belə müddəalar təhqir kimi görünür. Doğrudur din xadimləri dində təkamülün olmasını qəbul etmirlər. Təkamüldən söhbət gedəndə onu küfür adlandırırlar. Biz hər hansı bir dinin tarixinə nəzərəs saldıqda orada təkamülün olduğunu açıq- aydın görürük. Səma dinlərinə qədər olan ibtidai dinlərin bizə qədər gələn ainlərində təkamül yolları aşkar görünür. İlk səma dini kimi qəbul etdiyimiz Yahudilikdə icra olunan bir çox qədim dini ayinlər sonralar cəmiyyətdə ikrah doğurduğu üçü ləğv edilməsi yahudilikdəki takəmüldən xəbər verir.

Dinin tarixini araşdırdıqda görürk ki, bütün  dinlər ibtidaidən aliyə doğru təkamül yolu ilə inkşaf  etmiş  və bir-birinə nisbətən daha da kamilləşmişlər Ən nəhayətdə təkminləşən son dini əsər Quran olduğu qəbul edilmişdir.

Bütün peyğəmbərlərin dünyaya gəlişi ibtidaidən aliyə doğru bütöv bir silsilə təşkil edir. Qeyd edildiyi kimi dünyaya bir çox peyğəmbərlər gəlmişlər. O peyğəmbərlər gələcəkdən  xəbər verməklə öz zamanlarının uzaq görənləri və qəbul etdiyi dinin təbliğatçıları olmuşlar. Belə peyğəmbərlər hər zaman gələ bilər və insanlara düz yol göstərməkdə bir yolçu ola bilərlər. Ancaq ilahi vəhyi qəbul edən, ilahi elçiliyi edən peyğəmbərlər isə Məhəmməd (ə.s.)dan sonra hələlik yoxdur.

Çünki Məhəmməd elə bir zamanda yetmişmişdir ki, insanlar artıq özlərini dərk etməyə, öz müqəddəratını həll etməyə qadir olmuşlar. İnsanlar öz təfəkkürlərinə arxalanaraq lazımi inkşaf səviyyəsinə çatmışlar. Bəşəriyyətin uşaqlıq dövrü arxada qalmışdır. İnsanlar özlərinin təkamül yollarında müəyyən müvəffəqiyyətlər əldə etmişlər. Elmin bir çox sahələri artıq inkşaf etməyə başlamışdır. Bəşəriyyət inkşafa və mədəniyyətə doğru irəllilədikcə ilahi vəhylərə ehtiyac azaldıqca, ilahi elçilərə, rəsullara da ehtiyac azalmışdır.

İqbal Lahuri yazır: “Vəhy instinktual bir şeydir və onun hidayəti instinkt hidayəti növündəndir.”

         Məncə İqbal səhvə yol verir. Vəhy insanın beyinə xaricdən gələn impluslar toplusudur ki, onu beyin qəbul edir və hər hansı bir nəticə çıxardır. İnstink isə ölümə qarşı bütün canlılarda olan mübarizə reaksiyasıdır. Demək vəhy instink növü ola bilməz.   

Deməli, cəmiyyət inkişaf etdikcə, insanların düşüncələrinə uyğun olaraq, dini müddəalarda müasirləşmə zəruridir. Belə bir zərurət gec-tez həyata keçirilməlidir. Əgər bu, baş verməzsə, insanlarda dinə qarşı inam azala bilər.

Heç bir ilahi din, vahid çərçivədə yaranmamışdır. Bütün dinlər ibtidaidən aliliyə doğru daima biri-birindən istifadə edərək, inkişaf etmiş və mükəmməlləşmişdir.

İlk dində olan sadə və yarımçıq dini dünyagörüşü, ondan sonra gələn dini dünyagörüşündə təkmilləşmiş, mükəmməlləşmiş və tamamlanmışdır. Ona görə də, dinlər arasında etibarsızlığın, biri-birini inkar etmə cəhdinin olması, aralarında sədlərin, uçurumların yaranması bu günün dünyagörüşünə  uyğun gəlməyən səhv baxışdır.

Dini kitablarda olan qatların, kabbaların, maddələrin, ayələrin məzmunlarına nəzər saldıqda, bütün dinlərin bir məqsədə qulluq etdikləri aydın görünür və onlar bir tək ağacın müxtəlif yollara sarı (tərəf) uzanan budaqlarına oxşayır.

Hər bir din öz zamanının güzgüsüdür. Hər bir peyğəmbər isə, öz zamanının ilahi elçisidir. Zaman keçdikcə, bu elçilər bir-birini əvəz etmişlər.

Aydındır ki, bir-birinə yaxın olan, bir mənbədən tədricən inkişaf edib təkmilləşən, bir məqsəd uğrunda fəaliyyət göstərən dinlər, uzun bir təkamül yolu keçərək, bugünkü görkəmlərini almışlar.

İlk insanların dini dünyagörüşlərindən asılı olaraq, gerçək dinə qarışan, bu gerçək dini ucuzlaşdıran miflərin, mövhumatların və əfsanələrin varlığı, dində bəzi ziddiyətləri yaradır. Bununla əlaqədər, müasir dindarlar arasında bəzən inamsızlıqlar da yaranır. Mif və mövhumatlarda olan uyğunsuzluqları duyan müasir insan, gerçək dinə də etiqadsız yanaşır. Ona görə də, bu gün, bütün səma dinlərində dini inanclarının düzgün və vicdanla araşdırılmasına,  müasir insanların psixoloji durumuna uyğun dini təbliğata böyük ehtiyac var. Belə bir ideoloji təbliğat, gerçək dinin saflığını üzə çıxardar və müasir dünyagörüşlü insanlarda ilahi varlığın düzgün qəbul edilməsində daha önəmli rol oynayar. Bu gün çox maraq doğuran bir halla üzləşirik. Elmi kəşflər ağla gəlməz xarüqələr yaratdığı bir zamanda, gənclərimiz dinimizə yad olan mövhumata çox meyl edirlər. Bu gün gənclərimizin əksəriyyəti mövhumatın hər hansı bir buxovu altında inanc sahibi olurlar. Dini boşluqlardan istifadə edən ustad mövhumatcılar, çox asanlıqla gəncləri öz torlarına sala bilirlər. Yüzlərlə gəncləri sehrçilərin, ovsunçuların, falçıların qapılarında, öz talelərini onlardan öyrənməyə çalışanların növbəsini görürük. Bu yol isə, gəncliyin faciəsi deməkdir. Qurani-Kərimin əl-Maidə surəsində deyilir: “Ey iman gətirənlər.! Şərab da, qumar da, bütlər də, fal oxları da şeytan əməlindən olan murdar bir şeydir. Bunlardan çəkinin ki, bəlkə nicat tapasınız “( ayə 90-91).

Çox təəssüf ki, xalqımız dinlə mövhumatı bir-birindən ayıra bilmirlər. Bunun da əsas səbəbi, gerçək dini ehkamları bilməməkdir. Gerçək din, əfsanələrdən,  miflərdən, mövhumatlardan təmiz olan ilahi dindir.

Danılmaz bir həqiqətdir ki, insanın sinir sisteminin təkamülü çoxdan başa çatmışdır. Artıq insan Tanrı varlığının zirvəsində durur.İnsanda olan insani humanistlik hissiyatı, heyvani hissiyatını cilovlaya bilir. O heyvani hissiyatları istədiyi məcraya yönəldə bilir. Heyvani hissiyatları ilahi hissiyatlara tabe edə bilir. İnsan təkamül yolunda bir çox mərhələlərdən keçərək, kamillik yolunda haqqa sarı takəmülləşmişdir. Təkamülləşdikcə də yeni-yeni elmlərə sahib olur. Təbiət təsirlərindən get-gedə sərbəstləşir, qüvvətlənir, müstəqilləşir, haqqa yaxınlaşır. Adam kamilləşdikcə həm maddi, həmdə mənəvi hakimliyini artırır. Haqqa yaxınlıq, kamillik, onda olan inamı möhkəmləndirir. O mütləq inam sahibi olur. İnsanda möhkəmlənən ruhun təkamülü cəmiyyətin təkamülünə istiqamət verir. Cəmiyyətdə ruhi qazanca, yaxşıya doğru inkşaf edir. İnsan şəxsiyyət ruh və bədən bir-biri ilə vəhdətdə olduğu kimi cəmiyyətdə də maddi və mənəvi aləmlə sıx aləqəli olur. Beləliklə cəmiyyətdə isti ruhani bir harmoniya yaranır. Fərtdə və cəmiyyətdə təkamül o dərəcədə inkşaf edir ki, adam yalnız öz nəfsinin yox, əqidə və imanında sahibi olur. Belə olan halda adam heç zaman iqtisadi sıxıntının quluna çevrilə bilməz. Adam öz şüuruna, öz təfəkkürünə inanan müdrik, şüurlu bir varlıq olur. Hər hansı bir mif, əfsanə və rəvayətlərdə ağılın dərk edə biləcəyi, gerçək bir zərrəcik varsa onda həqiqəti axtarmaq bacarığı yaranır. Əgər mif, əfsanə və rəvayətlərdə ağılın dərk edə biləcəyi hər hansı biri yoxdursa o boş xəyaldan başqa bir şey deyil.Dinin təkamülünü göstərən yoldan biri də dində olan mifoloji baxışlardır. Bu gün bizə məlum olan mixi yazılı abidələrdəki mifoloji görüşlər yazıdan öncəki zamanlara aiddir. Misir Faraon yazılarından çox öncə yazılması qəbul edilən şumer mifologiyasında da bu əhvalatdan danışılır. Bu miflərin sujet xəttindən belə məlum olur ki, Şumer əfsanəsindəki adamla Misir əfsanəsindəki Adəm ayrı-ayrı varlıqlardı. Şumer əfsanəsindəki Adam yerdə ilk insan olduğu halda, Misir əfsanəsindəki Adəm isə insanlar arasında olan və insanları təkallahlığa dəvət edən bir şəxsiyyətdir. Şumer əfsanəsindəki Adam ibtidaidən aliyə doğru təkamül yolu keçdiyi, dünya sirlərini yeni-yeni öyrəndiyi halda misir əfsanəsindəki Adəm zamanın insanlarına peyğəmbərlik edir. Tövartda Allah Adəmi Dəclə çayının aşağı axırında olan Edem cənnət bağına qoyur.  Adəm və Həvva qadağan olunmuş ağacdan meyvə yedikdən sonra onların övrət yerləri əmələ gəlir və görünməyə başlayır. Tövratda bu deyilənlərdən belə nəticə çıxartmaq olar ki, bu günkü insanların varlığında Allahla bərabər şeytanda iştirak etmişdir. Tövrata görə və eləcədə İslam şəriətinə görə övrət yerlərinin yaranması və eləcədə nəsil artırma yolu şeytanın xidməti olmuşdur. Bu isə dini ehkama uyğun gəlmir. Belə çıxır ki, şeytan Allahın səhvini düzəltmişdir. Quran ayələri Tövrata nisbətən daha mükəmməl və daha realdır. Adəm haqqında olan Quran ayələri iki müxtəlif dünyagörüşü əsasında verilmişdir. Birinci ayə ümumiyyətlə adamlar haqqında deyir: “Biz sizi qoxumuş quru palçıqdan yaratdıq.” Bu ayədə çox açıq-aydın Tövrata istinad edilmədən elmin aşkar etdiyi bir yoldan danışılır. Quranın bu ayəsi qədim Türk-Şumer əfsanəsi ilə üst-üstə düşür.

  Bu gün din bütünlüklə siyasətə qulluq edir. Siyasət də hər hansı bir qüvvə ilə cilovlanmadıqda, böyük faciələrə gətirib çıxara bilər. Bu gün kainat belə bir faciənin astanasında yaşayır. Bəzi elmi axtarışlar, öz kəşflərini  insanlığın əksinə yönəldirlər. Bir çox təbii varlıqlar, süni varlıqlarla əvəz olunur. Hər şey süniləşir. Elm ilahi qanunların əksinə hərəkət edir. Ən ağır günah sayılan insani irsiyyətlər, cinslər, genlər dəyişdirilir. Elm və texnologiya inkşaf edir, zəhmətin növləri yüngülləşir, insanların iqtisadi durumu yüksəlir. Ancaq bu yüksəliş, mənəvi mədəniyyətdə özünü göstərmir. Yaxın keçmişimiz ilə müqayisədə, çox təzadlı mənzərələr yaranır. Bu gün bütün dünyada maddi durum yaxşılaşır. Buna baxmayaraq, daxili mənlik get-gedə cırlaşır. Yaxın keçmişdə yaşayan ziyalılar (aydınlar) arasında maddi durumun aşağı olmasına baxmayaraq, mənəvi mədəniyyətin bu günə nisbətən çox yüksək olduğunun şahidi olmuşuq.  Elə ziyalılar var idi ki, onların söhbətləri və davranışları insana mənəvi istirahət verirdi. Bu gün milyonçularımız çoxaldıqca, maddi mədəniyyətimiz yüksəldikcə, mənəviyyatımız geriləyir, kütlə cırlaşır, cılızlaşır. Adamlar arasında ağsaqqal-ağbirçək bölgüsü böyük-kiçik yeri, bir-birni dinləmə mədəniyyəti itir. Tarix boyu müqəddəs sayılan ocağın (ailənin) müqəddəsliyi oyuncağa çevrilir. Gənclərimiz internetlə, televiziya ilə sevişir və evlənirlər, televiziya ilə də boşanırlar.

 Bu gün, qloballaşma ideyası insanlar arasında unutqanlığı aşılayır. Ocaq (ailə) və torpaq sevgisi unudulur. Adamlarda kor-koranə dinə meyilliliyin artmasına baxmayaraq, insan saflığı, insan sevgisi, qohumluq əlaqəsi azalır. Hətta onlarla az-çox aparılan  təbliğat da bəhrəsiz qalır. Bu günki gənclər hər şeyi, elmi, idarəçiliyi, ibadəti, etik qaydalarını pulda görür. Adamlarda Tanrı güzgüsü, Tanrı tərəzisi olan vicdan məhkəməsi unudulur. Heç kim onun qarşısında durub hesabat vermək istəmir. Strabon deyir:”Türklərdə kişi  şifahi söz verdi isə yazılı müqavilə lazım deyl”.Bu gün bu mənlik unudulmuşdur.

  İnsan elə bir varlıqdır ki, onun potensial qabiliyyətini öyrənmək, bütün kainatın sirlərini öyrənmək qədər çətindir. Adamda olan bu böyük potensialı görən İmam Rabbani deyir:"İnsan aləmin kiçildilmiş bir xülasəsidir. Buna görə də, aləmdə var olan hər şeyin bir nümunəsi də insanda var." Vaxtilə İmam Rabbaninin dedikləri bu gün həqiqətə çevrilir. Tanrı, adamlara bu böyük kainatın sirlərini öyrənmək bacarığı vermişdir. Bu bacarıq sahibləri, ancaq yetkin insanlar ola bilər. Xalqın daima yetkin insanlara ehtiyacı olmuşdur və həmişə də olacaqdır. Keçmişdə bu ehtiyacları Peyğəmbərlər, vəlilər, övliyalar, sofilər ödəmişlər. Ancaq bu gün, onları əvəz edən, geniş xalq kütləsinin ehtiyacını ödəyə bilən, adamların qəlblərini küfürdən təmizləyən, həm xalqının, həm də Tanrının istəklisi kim ola bilər? Bu gün bu çətinlikləri aradan qaldırmağı, mənəviyatları itmiş adamların mənliyini qaytarmağı bacaran yüksək intellektuallı adamlara xalqın böyük ehtiyacı var. Bu ehtiyacları ancaq orta və ali məktəblərdə təlim tərbiyə verən yüksək əxlaqi mədəniyyət sahibi olan dərindən elmə yiyələnən böyük müəllimlər ordusu yerinə yetirə bilər. Hər hansı bir sosial quruluşun normaları, içtimai cəmiyyətin inkşafına kömək edirsə, xalqın maddi yüksəlişinə, mənəvi yetkinliyinə yarayırsa, cəmiyyət o normaları qəbul edir və tədricən həmin əxlaq normaları adət-ənənə halına çevrilir. Əgər başqa bir sosial quruluşlu cəmiyyətə həmin normalar zərərlidirsə, o cəmiyyət həmin normaları inkar edir. Bu baxımdan din də zaman və cəmiyyətlə uyğunlaşmalıdır ki, onu cəmiyyət yaşatsın. Məsələn ən qədim din Zərdüştlük, adamı qurban verməyi, dini norma kimi qəbul edirdisə, mükəmməl din olan islam, onu cinayət hesab edir.

  Ulu Tanrı, yaratdığı varlıqların heç birinə dəyişirilməzlik möhürü vurmamışdır. Bu  varlıqların hamısı, zaman və məkanla əlaqədər daima dəyişir, yeniləşir, inkşaf edir. Ancaq bu yeniləşmələr elə gedir ki, onu biz nə görə bilirik, nə də duya bilirik. Din də, Tanrı hökmü ilə daima dəyişirilmişdir və yenə də dəyişirilməlidir. Yoxsa yaşaya bilməz.     

Bildiyimiz kimi, sultani ruh ağılı idarə etdiyi kimi, heyvani ruh da nəfsi idarə edir. Sultani ruh, hakim ruh olduğu halda, bəs necə olur ki, adamlar yer üzündə bu qədər ağır cinayətlər törədə bilirlər. Günahsız məhv olan minlərlə, milyonlarla ağıllı adamların ruhları necə olur ki, bu faciələrin qabağını ala bilmirlər. Bu zərbənin ağırlığı böyük bir ölkəni, bəzən də dünyanı silkələyir.

  Ağa Məhəmməd Şah Qacar, Girman şəhərinin bütün kişilərinin gözlərinin çıxarılmasına əmr verdiyi halda, özü də gedib məsciddə namaz qılır, Allahdan bağışlanmasını diləyir. Adolf  Hitler, yüz minlərlə yahudinin ölümünə fərman verir və kilsəyə gedib Allaha dua edir. Qəddafi və Bəşər Əsəd yüz minlərlə öz xalqının məhvinə əmr verir. Tarixdə yüzlərlə dəhşətli cinayətkarların törətdikləri faciələrin səbəbkarı kimdir? Bu faciələri əgər Allah öncədən planlaşdırmışdısa, bu səbəbkar Fatehlərin suçu nədir? Quranın Bəqərə surəsinin 255-ci ayəsində deyilir: "Allahın izni olmadan onun yanında kim şəfaət edə bilər. O, bütün yaranmışların keçmişini və gələcəyini bilir. Onlar Allahın elmindən, onun özünün istədiyindən başqa heç bir şey qavraya bilməzlər. Onun kürsüsü göyləri və yeri əhatə etmişdir."

Əgər biz, Quranın bu ayəsinə istinad etsək, belə görünür ki, dünyanı qana çalxıyan cəlladlar, qan tökməklə heç bir xəta işlətməmişlər. Onların taleyini Allah necə yazmışdırsa, elə də hərəkət etmişlər. Doğrudur, dini kitabların hamısında belə suçların Allah tərəfindən cəzalanmalarından danışılır. Ancaq bu cəzalanmaların vaxtı bilinməz olaraq, qiyamət gününə qədər uzadılır. Belə bir günün gəlişini isə yalnız  Tanrı özü bilir.

                              Peyğəmbərlik

Ərəb dilində Nəbi, Fars dilində Peyğəmbər, Türk dilində isə Bilqamıs sözləri eyni məna daşıyan sözlər olaraq,” hər şeyi əvvəlcədən bilən, görən” anlamında işlənən sözlərdir. El deyimlərində, eləcə də bəzi dini kitablarda deyilir ki, ibtidai dövrdən bu günə qədər dünyaya yüz iyirmi min peyğəmbər gəlmiş, yalnız onlardan bir neçələri Allahın elçiləri kimi tarixə düşmüşlər. Qalanı isə tədricən unudulmuşdur.

Bibliyada (vəhlər kitabında) peyğəmbərlər sırasında Bilqamısın adı da çəkilir. Ancaq fəaliyyəti haqqında bilgi verilmir. Peyğəmbər Fars sözü olub, lüğəti anlamında hər şeyi bilən deməkdir. Bu mənada, Bilqamıs sözü də hər şeyi bilən mənasını verən türk sözüdür. Ola bilsin ki, Tövratda adı çəkilən Bilqamıs qədim türklərin peyğəmbərlərinə verilən ad olmuşdur. Türklər erkən zamanlardan Xristianlıq və İslam dinlərini qəbul etdikləri və uzun zaman yaşatdıqları üçün öz ulu Peyğəmbərlərini unutmuşlar ki, indi bu gün həmin söz, yalnız dastanlarda eşidilir. 

Quranda iyirmi beş Peyğəmbərin adı çəkilir və hər bir xalqın öz dilində danışan Peyğəmbərlərinin olduğu bildirilir. Quranın 14-cü surəsinin 4-cü ayəsində deyilir: "Hər bir xalqa izah etsin deyə, Biz həmin xalqın dilində danışan elçi göndərmişik" Quranın ikinci surəsinin 151-ci ayəsində deyilir: "Həmçinin sizə ayələrimizi oxumaq, sizi təmizləmək, kitabı, hikməti və bilmədiklərinizi öyrətmək üçün sizə öz içərinizdən bir Peyğəmbər göndərdik." Peyğəmbərliyin əsas şərtlərindən biri ,fövqəladi ilahi qüvvədən vəhy almaq və gələcəkdən xəbər verməkdir. Onlardan bəziləri yuxuda, bəziləri eşitmə, bəziləri görmə, bəziləri də hissiyatlarının hamısından istifadə etmə bacarıqları olmuşdur.  Son Peyğəmbəzimiz olan Məhəmməd (s.v.s.)də bu ilahi vergi son dərəcə qüvvətli olmuş və bütün vəhy yollarından istifadə etmişdir. Bu ilahi vergi, onun Hira mağarasında zikr zamanı özünü daha aydın göstərmişdir.

Vəhy hərfi mənada fikir deməkdir. Ancaq vəhy sözü dinlərdə özünün ilkin mənasını itirərək Tanrıdan gələn söz, əmr, göstəriş mənasını almışdır. Hər bir adamda Tanrı zərrəciyi, ilahi nur olduğu üçün hər bir adama müəyyən mənada vəh gəlir. Ancaq hər bir adam onu dərk edə bilmir. Kimi fikir kimi, kimi ürəyə damma kimi, kimi də tuş kimi qəbul edərək əhəmiyyət vermir. Yetkin bəsirətli adamlar isə vəhdən bəhrələnərək onun ilahi siqnal olduğunu qəbul edib, həyata keçirir. İdris peyğəmbər ürəyə damma kimi, Sokrat, Musa və İsa səs kimi, Məhəmməd isə üç sahədən görmə, eşitmə və vəh kimi qəbul etmişdir. Peyğəmbər olmuyan bir çox şəxslər var ki, onlara gələn fikirlər gələcəyi düzgün xəbər verdiyi üçün vəh adlandırmaq olar. Yuxu yozanlar, ekstrasenslər belələrindəndir.  

 Yeri gəlmişkən onu qeyd etmək lazımdır ki, İslam şəriəti qeyd edir ki, Məhəmməd (s.v.s)-in ruhu meraca yüksələn birinici və axırıncı ruhdur.

Merac, ərəb sözü olub, göyə səyahət etmək mənasını verir. Dini kitablarda bir neçə peyğəmbərlərin meraca səyahətləri haqqında bilgilər verilmişdir. Bhaqavat-Gitanın 11 f. 47 m.-də ulu Tanrı deyir: "Sənə qədər heç kəs bu ilkin, hüdudsuz və göz qamaşdırıcı parıltısı olan formamı görməmişdir." Buddizmin Tanrısı olan Krişnanın, Arçunaya etdiyi bu müraciət Arçunanın göyə səyahətindən xəbər verir. Tanrı Krişna, Arçunaya bir neçə planetlərin varlığından, onların keyfiyyətindən, onlarda bir çox ruhların seyr etmələrindən danışır, Arçunaya öyüd-nəsihətlər verdikdən sonra yerə endirir.

Misir əfsanələrinə görə, İdris (ə)-da növbəti meraca səyahət edən peyğəmbər olmuşdur. Misir və Yunan ədəbiyyatlarında İdris (Hermes)-in yerin və göyün sirlərini bilməsindən, adamlara bir çox elm öyrətməsindən, son halda göyə çıxmasından və sağ ikən cənnətdə qalmasından danışılır. İslam dininə görə də İdris Peyğəmbər, adamlara yazı və dərzilik öyrətmiş, Allahın əmri ilə göyə çıxmış, cəhənnəmi, cənnəti gəzmiş, Allahdan cənnətdə qalmasını xahiş etmiş və Allahın icazəsi ilə o cənnətdə dərziliklə məşğul olur.

İncilin Matta f-28, m-7-də deyilir: "Tez gedin onun şagirdlərinə belə söyləyin. İsa ölülər arasından dirildi." Maddə 18-də deyilir: "Göydə və yer üzündə bütün səlahiyyət mənə verilmişdir."

Quranın 3-cü surəsinin 55-ci ayəsində deyilir: "Ya İsa, həqiqətən mən sənin ömrünü tamam edib öz dərgahıma qaldırdım." Yuxarıda İncilin və Quranın qeydlərindən İsa peyğəmbərin də göyə (meraca) qalxması aydın göstərilir.

Quranın 17-ci surəsinin 1-ci ayətində deyilir: "Bəzi ayələrimizi göstərmək üçün bəndəsini bir gecə məscidül-həramdan ətrafını mübarək etdiyimiz məscidül-əqsaya aparan Allah pakdır, müqəddəsdir." Ayənin deyilişindən aydın olur ki, ayə Məhəmməd Peyğəmbərə aid edilən sözdür. Məhəmməd Peyğəmbərin ruhu meraca qalxır, orada Allah, onunla danışır, Allahdan tapşırıqlar alır və yenidən yerə qayıdır. Dini kitabların dediyinə görə, Məhəmməd Peyğəmbər meraca çıxan dördüncü  adamdır. Quranın təfsirçiləri və hədisçilər Quranda olan 94/1 ayəni “Məgər biz sənin köksünü açıb genişləndirmədikmi?” əsas götürərək belə bir əfsanə yaratmışlar ki, guya Məhəmməd (ə.s.) cismani olaraq meraca çıxmış və orada mələklər cərrahi əməliyyat apararaq onun köksünü açmış, ürəyinin qanını təmizləmiş və yerini ilahi möcüzə ilə doldurmuşlar. 6/125 ayədə deyilir ki, “Allah kimi düz yola yönəltmək istəsə onun könlünü islam üçün açıb genişləndirər.” Demək ayətlərdə deyilən açıb genişləndirmək sözü məcazi mənada işlənmişdir. Həqiqət kimi qəbul etmək səhvdir. Yəni “sənə geniş səbr, geniş hövsələ vermədik mi?” və ya “Allah kimi istəsə ona geniş dözüm və ya səbr verər deməkdir.”  Demək Peyğəmbərin cismən meracı səhv fikirdir. Merac yalnız ruhən ola bilər.  O, eyni zamanda qüvvətli ilahi hissiyyat qabiliyyətinə malik olan bir şəxsiyyət kimi əshabələri tərəfindən qeyd edilmişdir. Həzrəti Ömər deyir ki, şiddətli baş ağrısı olduğu üçün, növbəti namaz qılmağa gedə bilmədim. Namazdan qayıdan zaman, Peyğəmbər mənim ziyarətimə gəldi. Başımdakı ağrılardan şikayət etdim. Yanımda oturub, əlini başıma sürtdü əlində qüvvətli bir istinin başıma keçməsini duydum, həmin anda da başımdakı ağrılar keçdi.

Salman Farsi deyir: Qarnımda olan bərk sancılı ağrılarla yatağa düşüb yatırdım. Peyğəmbər məni yoxlamağa gəldi, şikayətimə qulaq asıb, əlini qarnıma sürtdü, əlindən qarnıma şiddətli bir isti keçdi həmin anda  bütün ağrılarım çəkildi. Əshabələrinin söylədiklərinə görə, bəzən Peyğəmbərdə bayılmalar olmuş və vəhylərini ayılmadan sonra vermişdir.

Rəvayətlərdə və əfsanələrdə deyilən və Bibliyada adları çəkilən bir çox peyğəmbərlər necə olmuşlar. Tarixi araşdırmalardan aydın görünür ki, Tanrının sevimli qulları, hadisələri öncədən bilən bəndələri həmişə olmuşlar və bundan sonra da olacaqlar. Ədəbiyyatların bildirdiklərinə görə, Məhəmməd Peyğəmbərdən sonra, bu günə qədər 22 nəfər öncədən xəbər verən, gələcəyi bilən (Peyğəmbər) adamlar olmuşlar. Onlardan bəziləri haqqında qısa açıqlamalar vermək məqsədəuyğun olar.

Fransanın Monnelje universitetnin professoru, tibb elmləri doktoru, həkim və ostroloq Nostradamusun (1503-1566) qısa həyatına nəzər salaq.

 Amerikanın Ajen şəhərində kilsəni təmir edərkən, dülgər damdan yıxılır. Keşişlər onu masa üzərinə uzadıb yoxlayırlar və onun artıq öldüyünü bildirirlər. Təsadüfən Nostradamus da orada olur. Ölünün qohumlarına yaxınlaşıb, meyidə baxmaq üçün icazə alır. Onun gözlərinə baxdıqdan sonra, hamını kilsədən çıxardıb, qapını arxadan bağlayır. Bir saatdan sonra kilsənin qapısı açılır Nostradamus və ölü əl-ələ verib, xalqın qarşısına çıxırlar. Ölənin dirildiyini görən keşişlər, Nostradamusu cadügər bilib, öldürmək istəyirlər. Ölünün qohumlarının yardımı ilə o güclə kilsədən qaçır. Ancaq kilsə xadimləri, Nostradamusu cadügər elan edərək, ölümünə hökm verirlər. İnqvizasiyaçıların onu öldürməsindən ehtiyatlanan Nostradamus, çıxış yolunu şəhərdən qaçmaqda görür. O, universiteti və bütün yüksək adları ataraq, Avropada gizlənməli olur. Altı il gizli yaşıyır. Bu vaxt o, xəstələrin müalicəsi ilə məşğul olur, eyni zamanda özünün Peyğəmbərlik qabiliyyətinin öncədəngörmələrini yazır. O, senturilərində gələcəyin proqnozunu verir. Nostradamus, ən düzgün görmələri və öncədən bilmələri epileptik tutmalarından sonra söyləyir və yazır. Nostradamusun Peyğəmbərlik qabiliyyətini, dünyanın bir çox elm ocaqları qəbul etmişdir.

Amerikalı Edqard Keys (1877-1945). Ameriakada onu yatan peyğəmbər adlandırırlar. Həkimlər Er Leyn və Ket Cun, Edqard Keysi hipnoz edən zaman, ona, verilən suallara dəqiq və doğru cavab alırlar. Sonra məlum olur ki, sorğu zamanı ondan soruşulan yerlərdə o heç vaxt olmamışdır buna baxmayaraq, o, yerlərdə olan binaları, küçələri, orada baş verən hadisələri olduğu kimi danışmışdır. O, əlavə olaraq metofizikaya, təbabətə, fəlsəfəyə və digər sınaqlara da doğru cavab vermişdir. Həkimlər belə nəticəyə gəlmişlər ki, ruhun zamanı, məkanı olmur və ruha verilən sorğulara uyğun olaraq səyahət edir. Ruh maddi aləmdən başqa mənəvi aləmə də səyahət edə bilir. Keysinin öncədən bilgilərini elm ocaqları müzakirə edərək, belə bir qərara gəlirlər ki, hipnoz zamanı Keysidə olan ruh, geniş ensklopedik biliyə malikdir.

Keysi ömründə görmədiyi yerləri, bilmədiyi hadisələri, uzaq keçmişdə olanları, gələcəkdə baş verənləri açıqlayır. Bəs görəsən cavab verən ruh, Keysinin öz ruhudur yoxsa Keysinin bədəninə hər hansı bir ensklopedik biliyə malik ruhmu daxil olur? Keysinin üzərində aparılan təcrübələr göstərir ki, ruh var və o, bir bədəndən başqa bir bədənə keçə bilər. Ruh, hər şeyi bilir, o ölməzdir. Keysi hipnoz seanslarından başqa vaxtlarda da, görmə və eşitmə vasitəsi ilə də öncədən bilmələri xəbər vermişdir.

Vangeliya Dimitrovna (Vanqa 1911-1996). Vanqanın dediyinə görə, onu fövqəladə bir qüvvə yerə elçi göndərmişdir. O deyir: "Mən bura göndərilimişəm və mənim yerdə mövcud olacağım müəyyən zamanı ciddi ölçürəm. Mən ümidsizlərə əl uzadıram və onlara hara getmək lazım olduğunu göstərirəm." O, 12 yaşında hər iki gözünü itirir və əbədi kor olur. 1940-cı ildə Almaniyanın Bolqarıstana hücum edəcəyini xəbər verir və sözü düz çıxır. 1952-ci ildə, altı aydan sonra Stalinin öləcəyini xəbər verir. Ölkədə, şər, dedi-qodu yaydığına görə, Bolqarıstan höküməti onu həbs edir, lakin Stalinin ölümündən sonra azad edilir. Vanqanın adı "kor Peyğəmbər" kimi bütün Bolqarıstana yayılır. Onun yanına məsləhət almaq üçün Bolqar çarı 3-cü Baris, Adolf  Hitler, L. Brejnyev gəlir. Baris Yeltsenin numayəndələrinə onun seçkidə qalib gələcəyini söyləyir. Vanqa "Vanfim" adlı başqa bir planetdən yerə gələnlər haqqında da xəbər verir. 1979-cu ildə yad planet adamları ilə görüşdüyünü deyir. Vanqanın dediyinə görə, iki yüz ildən sonra yer adamları yad planet adamları ilə daima görüşəcəklər. Vanqa deyir: Fikrin oxunmasında məsafənin, zamanın əhəmiyyəti yoxdur. Ali qüvvələri mən suda görünən şəffaf fiqurlar kimi görürəm.

Rusiyalı Baba Daşanı 17 yaşında ildırım vurur. Bir neçə ay huşsuz yatır. Ayılanda yanındakı adamların, yanından keçən heyvanların iç üyələrini (orqanlarını) görür. Görüşlərini rentgen yoxlamaları ilə sınayırlar.Görüşləri 80-90 % doğru çıxır. O gündən də dövlətin izini ilə canlı rentgen kimi xalqa qulluq edir. (13.11.2017 il canlı televerlişdən).

Volf Messinq bir ekstrases görücü kimi A. Hitlerin yanında qulluq edir.1939-cu ildə A.Hitler Messiqdən ruslarla müharibə etdərsə müharibənin necə qurtara biləcəyini soruşur. O da müharibədə Almaniyanın məğlub olacağını deyir. Sözü Hitlerə xoş gəlmir, onda inciklik yaradır. Bu səbəbdən də Müssinq həbs edilir. 1939-cu ildə həbsdən qaçaraq, SSRİ-yə keçir.  Bu müharibədə SSRİ-nin qalib gələcəyini Stalinə xəbər verir.       

 Müharibə qurtarandan sonra dinçlik dönəmində Messinq yenə Stalinə oğlunun uçacağı təyyarənin qəzaya uğrayacağını və hər kəsin öləcəyi haqqında salıq verir. Stalin oğluna qatarla getməyi əmr edir doğurdanda həmin təyyarə qəzaya uğruyur və içindəkilərin hamısı ölür.

Hitleri müalicə edən latviyalı ekstrasens Sergey Varonskiden Hitler soruşur ki, Stalinqrad döyüşü nə ilə nəticələnəcəkdeir. O, cavab verir ki, çox böyük qırğından sonra sizin ordu məğlub olacaqdır. Bu sözdən qəzəblənən Hitler onu ön cəphəyə müharibəyə göndərir. Cəphədə Varonski təyyarəçini qipnoz edərək təyyarəni SSRİ-ə qaçırır. SSRİ-də sığınacaq alır. Müharibədən sonra da kosmonvtlarla işləyir.  Roketa ixtiraçısı Korolov xəstələnir, təcili əməliyyat olmasını məsləhət görürlər. Varonski həmin gün onun üçün uğursuz gün olduğunu və əməliyata getməməyini məsləhət görür. O isə ona inanmır və əməliyyat zamanı ölür. Qaqarinin uçmağına həmin gün razılıq vermir. Ona da o gün nəs gün olduğunu deyir. O isə qulaq asmır, həmin uçuş zamanı da ölür. SSRİ-nin dağılmasını, rusların Qafqazda uzun müddətli müharibəyə qoşulmalarını Qorboçova xəbər verir. Sözünün Qorboçova xoş gəlmədiyini görən Varonski SSRİ -dən Latviyaya gedir.

Daşkənd şəhərindən Nəzirə Rüstəmova xəstələnir.Xəstəxanada ölür. Yuyucunun əlində nəfəs alır. Geri evə gətirirlər. Yarı ölü halda 16 il yatır.Belə hala çox əzəllərdən Letarqiya demişlər. Ancaq tibbi baxımdan koma demək daha düzgün olar.16 ildən sonra ayılır. Adamların gələcəyindən xəbər verməyə başlayır. Sözünün 70-80%-i doğru çıxır.Yüzlərlə belə bənzərliklər sadalamaq olar.        

Düzdür, bu cür peyğəmbərlik edənlərə dolaysı ilə haqq qazandırırıq. Ancaq elə incəliklər var ki, onu gözönündən qaçırırıq. Belə ki,bütün görücülər, yanına gələn xəstələrə, şikayətin nədəndir, haran ağrıyır, neçə vaxtdır xəstəsən, adın nədir, şikayətin nədir, adın nədir, şikayətin nədir, haralısan deyə soruşurlar.  Bu halda belə bir sorğu yaranır. Adamların uzaq keçmişini bilən, olmayan gələcək olayları görən, nəyə görə və nə üçün qarşılarındakı adamın adını, dərdini, yaşını, yerini bilmir? Belə düşüncələr adamda kuşku yaradır. Bir çox belə sorğular hələ öz cavabını tapmayıbdır. Dinçilər isə bu olağandışı (fenomen) olayları irahın (ruhun) ilahiliyi və kutsallığı ilə aydınlaşdırırlar. Belə olağandışı olayların hevanlarda da olması adamların irahında ilahi gücün olmasına kuşku yaradır.

Atın, itin, pişiyin yerin titrəmələrini, dağların püskürmələrini, yiyəsinin ölümünü bilmələrini, adamlarla yanaşı onların da yas saxlamalarını görən adamlar çox olmuşlar və bir çox olayları yazıya da almışlar.

 L.İ. Brejnyevin həyatı haqqında internet saytında deyilir ki, Tibet kahini L. İ. Brejnyeva Lama adlı bir pişik verir və onu həmişə yanında saxlamağı ögütləyir. Bir gün Brejnyev səhər Kremlə getmək istəyərkən pişik onun qabağını kəsir, ayağına dolanır getməyə qoymur. Brejnyev getməyə vadar olduqda pişik ona saldırı edir. Durumu belə görən Brejnyevdə kuşku yaranır. Kimlik maşınını Kremlə boş göndərir, özü isə başqa maşında oturur. Qapıdan çıxan kimi Brejnyevin kimlik maşını Avtomat gülləsinə tuş gəlir, Maşının Brejnyev oturduğy qapı dəlmə-deşik olur. 1969-cu il 21 Dekabrda Brejnyev Fransa səfirliyinə getməli olur. Yenə pişik onu evdən çıxmağa qoymur. Olaydan kuşkulanan Brejnyev yoxlatma apardır. Aydın olur ki, Fransa səfirliyində ona suiqəst hazırlanıbdır. Pişik ikincə kərə Brejnyevi ölümdən qurtarır. Əgər adamların gələcəyi görməsini peyğəmbərliklərini irahın (ruhun) ilahi gücü ilə aydınlaşırsa, Heyvanların gələcəyi görmələrini necə aydınlaşdırmaq olar?

 Adamlarda peyğəmbərlik bacarıqlarının olmasını hadıqlıq (tibbi) baxışı ilə aydınlaşdırmağa çalışaq. Bir həkim kimi adamlarda tanrıdan verilən  Tanrı dənəciyinin olmasını  alımlayıram. Öncələrdə yazdığım yazılarımda da göstərdiyim kimi Tanrı dənəciyi adamın beyninin alt qatında yerləşən Mərcimək boyda olan Hipofiz vəzində oturur. Mən ona yaşam vəzi deyirəm. Çünki gövdədə elə bir üyə yoxdur ki, Hipoviz vəzi onu öz qormonu ilə denetləməsin (kontrolluq eləməsin). O da kəllənin ən bərk dayanıklı sümüyü olan türk yəhərinin ortasındakı çökəkdə yerləşir. Gövdədə Hipoviz vəzi kimi qorunan üyə yoxdur. Bilimin axtarışlarına görə Hipoviz vəzi 50-dən çox çeşitdə qarmon yaradır. Bunlardan üçü çox önəmlidir.Melotonin, serotonin və Dementin (DMT). Bizi ilgincləndirən DMTdir. Çünki, o adamın mənəvi acununu (dünysını) yönətir. Ola bilsin ki, gələcəyi salıq verən də bu qarmondur. Bilim sınaqlarında yoxlanıbdır ki, itdə pişikdə və ilanda DMT adamla araşdırmada daha çoxdur.      

                Ruhun gövdədən-gövdəyə keçməsi (Reinkarnasiya)

1878-ci ildə "Danvil Tayms" qazetinin redaktoru A. Smitti yazır ki, Merly Rof adlı bir şəxsin ruhu, Luransi Vennim adlı yaş yarımlıq bir qıza keçmişdir. Qız, özünü böyüklər kimi aparırdı. O dil açan zaman, adının Merly olduğunu deyir.  Hər iki qızda, Merlyin də və  Luransin də epileptik tutmaları olmuşdur.

1939-cu ildə İtalianın Siano şəhərində 17 yaşlı Mariya Talariko ruhi xəstəliyə tutulur. Sağalanda qız, öz qohumlarını tanımır. O, kişi səsi ilə ətrafdakılara anam Varraqi küçəsində yaşayır, onu yanıma çağırın, onun adı Katerinadır deyir. Öz adını isə Cuzeppedir deyir. Qızın bu müammalı sözləri ilə psixoloqlar, ekstrasenslər məşğul olurlar. Məlum olur ki, 3 il əvvəl öldürülüb atılan Cuzeppenin ruhu Mariyaya keçmişdir. Cuzeppe, Marianın bədəni vasitəsi ilə qatillərin adını anasına deyir.

1926-cı ildə Dehlidə bir qız uşağı, Şanti anadan olur. O yaş yarımlığında dil açan zaman, ərindən və övladından danışır. Bu şübhəli danışıqlarla maraqlanan bir nəfər, Şantini dindirir. O bildirir ki, Kedermat adlı əri ilə Mutra şəhərində yaşamışlar. Yoxlama zamanı məlum olmuşdur ki, həqiqətən də Mutra şəhərində Ketramanın Luisa adlı arvadı olmuş, o, doğuş zamanı ölmüşdür. Məsələni aydınlaşdırmaq üçün Hindistan parlamentinin üzvü, cənab Quntanın başçılığı ilə heyət  yaradılır. 8 yaşlı Şanti Devi Mutra şəhərinə aparılır. Orada o heç görmədiyi qohumları ilə köhnə tanış kimi keçmiş hadisələrdən danışır.  Doğuşdan qabaq əri sında olunmuş yüksək ixtisaslı nümayəndələr, qızda təkrarlanan ruhun olmasını təsdiqləyirlər.

1973-cü ildə Fiodelfiyada d-r. Conson arvadının keçmiş həyatını öyrənmək üçün onu qipnoz edir. Arvadı qipnoz halıda başa düşülməyən bir dildə daışır və sonda həyacalı çığır-bağır salır. Danışığı və hadisəni yazıya götürür. Sonra da özüü qipnoz halıa salır (saldırır). O da yad dildə danışır, sonda həyacanlı səs-küy salır. Hadisə lentə yazılır. Sonra leti sənətkara oxudurlar. Aydın olur ki,  hər ikisi Belarus dilində danışırlar. Xatın kəndindəndilər. Orada da ər-arvaddılar. 1943 cü ildə Almaniya kəndi bombalayır, evləri ilə birlikdə yanırlar. Həmin həyacanlı halı qipnozda yenidən görürlər.     

2000-ci ildə Şotlandiyada Kameron adlı uşaq doğulur. 2 yaşında onun Barra adasında evlərinin anasının qardaş bacısının olduğunu deyir.  5 yaşında anasını qardaş-bacısını görmək istəyində olduğunu anasına deyir. Uşağın maraqlı sorğu-suvalı haqqında anası həkim psixoloqla məsləhətləşir. Psixoloq uşağı sorğuya tutur. Uşaq evlərinin formasını ətrafınd dənizin olduğunu deyir. Psixoloq uşaığı anası ilə Marra adasına aparır. Uşaq evi tapır, evdə nəyin harada olduğunu deyir. Ruhun uşağa yenidən gəldiyi təstiq edilir. Bir sözlə bu cür oxşar hadisələr lap çoxdur. Bu günədək ruhun yeniliyi ilə əlaqəli 1500 dən çox olaylar aşkarlanmışdır.  

Çox maraqlıdır ki, yuxarıda adları çəkilən öncəbilicilərin əksəriyyəti xristian olduqları halda,yəhudiliyin, xristianlığın və islamın əksinə olaraq, tanrıçılığın və buddizmin təbliğ etdiyi ruhun bir bədəndən digər bədənə keçdiyini və bizim dünyamızda ruhun gəzdiyini deməklə, tanrıçılıqda və buddizmdə olan karma (reinqarnasiya) fəlsəfəsini təsdiqləyirlər. Eyni zamanda, sofilərin təbliğ etdikləri ruhun kamilləşmə, yetkinləşmə məqamının olmasını da sınaqlarında təsdiqləyirlər. Öncədən bilənlərin fəaliyyətlərindən belə bir fikir ortaya çıxır ki, insanın bütün fəaliyəti ruhun nəzarəti altında olur.

                        Allahın işinə qarışmayaq!

Səma kitablarının hamısında Allah bir enerji (nur) kimi göstərildiyi halda, bəzən də Allah Vəhdəti-Vücud məhsulu olan insan kimi, öz elçiləri ilə söhbət edir, onlara yol göstərir. Ona görə də, bir çox dindarlar Allahı bir şəxsiyyət kimi qəbul edirlər. Uzun zamanlardan bəri hədis və rəvayətlər əsasında formalaşmış bu təsəvürlərə uyğun olaraq, bu gün qədim əsatirlərdə olduğu kimi Allahı, onun mələklərini bir şəxsiyyət kimi əsərlərdə, kinolarda canlandırırlar, onları danışdırırlar. Reallıqdan uzaq olan belə hallar, yeniyetmələrdə, gənclərdə əfsanələrə, əsatirlərə, miflərə inam yaradır. Onlar həyatın real varlıqları qarşısında çaş-baş qalırlar. Uzun zaman bölümündə pilləli evalüsyon proses nəticəsində Tanrı, hər bir cismli və cismsiz varlıqlara özünün qəti möhrünü (damğasını) vurmuşdur.Tanrı nur olduğu kimi, onun mələkləri də nurdur və nur kimi də davranırlar.

Bu gün elmə məlum olan bütün müxtəlif tezlikli və ölçülü dalğaların hamısı öz mənbələrini, ilk məkan nöqtələrini  enerjidən almışlar. Elə ona görə də deyə bilərik ki, nur özü də eyni zamanda enerjidir. Səma kitablarının dediyi kimi Tanrı və onun mələkləri də enerjidir. Enerji kimi də öz elçiləri ilə enerji (nur) dili ilə (vəhy) ilə danışa bilərlər. İnsan gözü enerjini görmək qabiliyyətindən uzq olduğu üçün, nə Tanrını və də onun mələklərini görmək qabiliyyətində deyildir. Tanrı enerji olduğu üçün, o həm seçkinlərinə enerji (vəhy) göndərə bilər, həm də seçkinlərində və ya elçilərində olan enerji (aura) vasitəsilə vəhy dili ilə cavab ala bilər. Çox təəssüf ki, belə qarşılıqlı münasibətlər bütün insanlarda baş verə bilmir. Milyonda bir insan, ilahi vəhyi qəbul etmə və göndərmə qabiliyyətinə malik olurlar. Qalan insanlar isə,Tanrı zərrəcikləri olan ruhları sayəsində fəaliyyət göstərirlər. Bu sərbəst fəaliyyəti insan, ağlı vasitəsi ilə edir. İnsan ağlının ən çətin işi, fəaliyyəti zamanı doğru fikirləşməyi bacarmaqdır. İnsanın həyatda uğur qazanması, hansı sahə olur-olsun, onun düzgün fikirləşməsindən və düzgün yol seçməsindən asılıdır. Xüsusilə gənclikdə təcrübəsizlik zamanı, düzgün düşüncəyə, düzgün istiqamətə daha böyük ehtiyac duyulur. Bu vaxt dədələrimizin məsəli köməyə gəlir “yüz ölç, bir biç.” Təcrübəsiz gəncin fikrincə, o, doğru düşündüyü yolla gedir, ancaq, nəticədə getdiyi yolun səhv olduğu məlum olur. İnsan həyatında yaranan uğursuzluqların hamısı insan təfəkürünün çıxartdığı səhv məntiqin nəticəsi kimi ortaya çıxır.

Bu gün müasir insanların həyat tərzinə nəzər salsaq, görərik ki, insanların çox böyük bir hissəsində dini inanc mövcuddur. Ateist dünyagörüşlü insanlar, çox az bir faiz təşkil edir. Ancaq inancı olanlar arasında da çox böyük müxtəliflik yaşamaqdadır. Bir qrup insanlar, yalnız dini məbədlərə (məscidə, kilsəyə, sinaqoqa) gedəndə Allahı yada salırlar, başqa vaxtlarda isə, dindən uzaq olan bir çox bəd əməllərlə məşğul olurlar. Bir qrup insanlar isə, vaxtlarının çox hissəsini ibadətdə keçirirlər, dini söhbətlərə qulaq asmaqdan, başqalarına dini təbliğat etməkdən həzz alırlar. Öz dinlərindən başqa olan dinə qulluq edənlərə və eləcə də, ateistlərə nifrət edirlər, onlarla ünsiyyər qurmurlar. Belə şəxslər çox zaman, dini fanatikliyə bağlanırlar və dini hörmətdən salan və dinə zərər verənlər də belə şəxslərdir.   

Bu gün, şərq ilə qərb arasında və xristianlıq dünyası ilə islam dünyası arasındakı siyasi çəkişmələr dini çəkişmələrdə də özünü göstərir. Böyük siyasətçilər dinlər arasında nifaq yaradaraq, məqsədlərini həyata keçirmək üçün, dini düşmənçiliyi qızışdırmaqla məşğul olurlar.

Bu gün dünyada böyük dini düşərgələr yaranmış, ayrı-ayrı dini təşkilatlar meydana gəlmiş və bu təşkilatlar qarşı-qarşıya qoyulmuşlar.

Əgər bütün dinlər insanları, bir-birinin qardaşları hesab edirlərsə, bu düşmənçilik haradan qaynaqlanır? Dinlər arasında düşmənçiliyin yaranmasında siyasətçilər nə dərəcədə suçludurlar? Din nə üçün daima siyasətə qurban gedir?

Nə qədər ki, siyasi çəkişmələr var, daima dinlər arasında düşmənçilik toxumu səpiləcəkdir. Məşhur sofilərin irəli sürdüyü ideyalardan görünür ki, onlar həmişə dinlər arasında yaxınlığın olmasını təbliğ etmişlər və buna görə də siyasətin qurbanı olmuşlar.

Əmin-amanlığın yaradılması və qorunması üçün, ilahi dinlərdəki çağırışlara baxmayaraq, hökmran siyasətçilər bu çağırışlara məhəl qoymurlar. Onlar bu gün dünyanın məhvə getməsini görsələr də, sürətlə silahlanmada və təbiəti çirkləndirməda sanki yarışa girirlər. Unudurlar ki, bu yarışa qarşı Tanrının çox sərt və qorxulu cavabı ola bilər.

Hind vedası olan Brahma dünyagörüşündə, kosmos vahid bir varlıq kimi qəbul edilir və  o, həmişəyaşar enerjidir deyilir. Bu birliyi pozan, onun harmonik fəaliyyətinə qarışan, ilahi enerjidən sərt və ağır cavab ala bilər. Ona görə də, hind vedalarında Allahın işinə qarışmamaq tövsiyə olunur. Vedalarda deyilir ki, insanlar dünyanı gözəlləşdirən əməllərlə məşğul olduğu halda, Tanrı onları yaxşılıqla müjdələyəcəkdir. Pis əməlnən məşğul olanlara isə, daima pis yollarla getməyi göstərəcəkdir. Vedalarda təbliğ olunan əməllər yaxşılıqlar və pisliklər ümumbəşəri mənada verilən bir anlamdır. Pisliyə və yaxşılığa qarşı verilən Tanrı cavabı, islam dinində də göstərilir. Ancaq vedalarda deyildiyi kimi, bu göstəricilər maddi dünyada yox, axirət aləmində verildiyi göstərilir. İslamda deyilir ki, adamlar bu dünyadakı əməllərinin cavabını, axirət dünyasında alacaqlar. Ancaq Allah pis əməl tutanların əvəzini çox vaxt axirətə qoymur, bu dünyada verir. Pis əməl tutan, cəzasını ya özü çəkir, ya da sevimli övladları çəkir. Bu da insanlara bir ibrət dərsidir.

Elm bu gün xarüqələr yaradır, aylarla gedilən yol, indi saatlarla, dəqiqələrlə gedilir. Dünyanın hər yerindən təzə xəbərlər eşidilir, yeni kainatlar kəşf edilir. Allahın sirlərinin kəşfi o dərəcəyə çatmışdır ki, xoşməramlı kəşflər bəzən şər qüvvəyə, şeytani əmələ xidmət edir.

Bu günə qədər yaradılan gözəlliklərin məhv olma ehtimalı, get-gedə çoxalır və bəşəriyyət üzərində insani hökmranlığın dərəcəsi artır. Mütəfəkkir və müdriklərin ideyaları şeytani xidmətlərə qulluq edən siyasətçilərin əlinə keçir. Çox hallarda heyvani hissiyyatlar ağılı hissiyyatlara üstün gəlir. Var-dövlət, dünyəvi ad-san hərisliyi çoxalır. Bir çox insani hüquq normaları tapdalanır.

Unudulur ki, kainatda mövcud olan bütün varlıqlar, Allahın layihəsi üzərində yaradılmışdır. Bu layihəni ancaq o, dəyişə bilər.

Bu varlıqların mövcudluğuna insan qarışdıqda, o, ya məqsədinə çata bilməz, ya da ondan bütün bəşəriyyət zərər çəkə bilər. Elmi kəşfdə olan genetik kodlaşma siyasəti, bitki, heyvanat aləmində, eləcə də insanlıqda faciələrin yaranmasına səbəb ola bilər.

Allah, bütün varlıqların həyat fəaliyyətlərini artıq çoxdan kodlaşdırmış, öz damğasını və möhürünü təsdiqləmişdir. Bu gün, insanın Allahın işinə qarışmaqla bağlı bəzi cəhdlərinə diqqət yetirək.

Biz yuxarıda söyləmişdik ki, Allahın ilahi zərrəciyi olan şəxslər bəzən, mənfi “mən”in təsiri altına düşdükdə, onlar insanlığa zərər verən, insanlara faciələr gətirən şəxsiyyət olurlar. Belə şəxsiyyətlər, tarix boyu həmişə olmuşlar və indi də var. Son zamanlar insanların başlarına gətirilən fəlakətlər, qırğınlar, müdrikləri (sofiləri) düşündürür ki, doğurdanmı bu qırğınların əsas səbəbi insanlarda yarnan mənfi “mən”dir, yoxsa şeytanın insanlar arasında törətdiyi fitnə-fəsaddır?  Bəlkə də bu dözülməz faciələr qabaqcadan Allah tərəfindən lahiyələndirilmişdir? Sorğular çox, cavablar məçhuldur. Bu gün, dünyanı olduqca məkrli və ağıllı siyasətcilər idarə edir. Onların acgöz maraqlarının toqquşması nəticəsində, dünyanı silkələyən bəlalarla adi insanlar üzləşirlər. Özləri isə cah-cəlallı bəzədilmiş imarətlərdən mənzərəyə tamaşa edib, zövq alırlar. Onları insan qanına susadan qüvvə nədir? Onlardakı mənfi “mən”, məkrli şeytan hiyləsi, yoxsa Allahın alın yazısı? Yenə də suallar çox cavablar məçhul. İnsan oğlunun təfəkkürünün, dünyagörüşünün həyata bəsirətli gözlə baxışının, elmi kəşflərin inanılmaz dərəcədə yüksəlişinin olduğu zamanda, bu kütləvi qırğınların, aclıqların, səfalətlərin, faciələrinin qarşısının alınması doğurdanmı mümkün deyil?! Silah alverçiləri silah satmaq xətrinə, torpaq hərisləri torpaq tutmaq xətrinə özlərini yalançı din carçıları elan edərək, müxtəlif dini görüşlü sadə insanları müxtəlif yollarla öz sıralarına çəkir və bir-birlərinə qarşı qoyurlar, qırğınlar törədirlər, öz arzularına çatırlar. Bütün faciələri törədən güclülər də, əzilən gücsüzlər də, bütün günahı ya Allahın, ya da şeytanın boynuna qoyurlar, bununla da, özlərinə bəraət qazandırırlar. Soruşmaq gərək, doğrudanmı bu faciələrin səbəbkarı Allah, ya da şeytandır? Şeytan haradadır? Bəlkə də şeytan özümüzün içimizdədir. İçimizdəki şeytan, bəd əməl üçün, nahaq insan qanı tökmək üçün bizi didib gəmirir və istədiyinə də nail olur. İnsan ağlı onu təsdiqləyir ki, fövqəlbəşəri olmayan bütün bəlaların qarşısını insan ala bilər. Ağlın şeytan fitvasına uymaması nəticəsində, ağıl nəfsin və şeytanın bütün bəlalarına qalib gələ bilər. Amerika və İngiltərə alimləri, 1960-1970-ci illərdə sensasiyalı elmi işlər haqqında məqalələr yazdılar ki, günəşin enerji qüvvəsi ildən-ilə azalır və əgər  günəş enerjisi bu sürətlə azalarsa, müəyyən bir vaxtdan sonra, yerə gələn enerji o dərəcədə sönə bilər ki, yeri, orada olan maddi varlıqları təbii enerji ilə təmin edə bilməz və nəticədə canlı aləm yox ola bilər. Yer, cansız planetə çevrilə bilər. Təxminən iyirmi ildən sonra, yenidən sensasiyalı bilgilər yayıldı ki,  Günəşdə yeni enerji partlamaları baş verdi və günəşin enerjisi ildən-ilə artmağa başladı. Alimlər belə qərara gəldilər ki, vaxtaşırı günəşdə enerji partlayışı olur, bu hal günəşin təbiətindədir. Hal-hazırda Amerika alimlərinin Marsda kəşf etdikləri maqnit dalğalarının mövcud olması və bu dalğaların tədricən sönməsi və nəticədə Marsın cansız planet olması, Marsdakı həyatın məhv olmasını yer ilə müqayisə edirlər. Bu hipotes də, Günəş haqqında yaranan hipotes kimi, özünü doğrultmaya bilər. Bəlkə alimlərin kəşf etdiyi bu hipoteslər Allahın yaratdığı kainat qanunlarından biridir. Çünki, kainatda olan bütün varlıqlar, hərəkətdədir və onlar daima dəyişirilir. Ona görə də, Allahın işinə insan o vaxt qarışa bilər ki, ona gücü çatsın və insanlığın xeyrinə onu dəyişdirə bilsin. Əks halda, insanlar bu kəşflərin cəzasını çəkə bilərlər. Necə ki, bu gün atom kəşfinin cəzasını çəkirik. Naqasaki, Herosima, Çernobl və Yaponiya, atom elektrostansiyasının faciələrindən bəşəriyyət hələ azad olmamışdır.

Hələ çox qədimlərdən insanlar, atla eşşəyin birliyindən qatır almağa nail olmuşlar. Ancaq bu, Allahın qanunlarına zidd olduğundan, bu günə qədər qatır nəsilvermə qabiliyyətinə malik olmamışdır.

1940-cı illərdə Adolf Hitler, ucuz və müti insan qüvvəsi yaratmaq xəyalına düşür. Bu məqsədlə, xüsusi düşərgələr yaradılır və bura alimlər cəlb edilir. Onlara meymunlarla insanların birliyindən müti insanların yaradılıb artırılması tapşırılır. Müharibədəki məğlubiyyəti Almaniyanın bu arzusunu yerinə yetirməyə imkan vermir. Qələbədən sonra, bu təşəbbüs Stalin və onun davamçılarının əlinə keçir. Təcrübə Sibir meşələrində davam etdirilir. Alimlər meymun və insan birliyindən tüklü insan yetişdirirlər. Ancaq Allahın qəzəbi özünü göstərir. Rus alimləri nə qədər cəhd edirlərsə, tüklü, müti insanlarda nəsilvermə qabiliyyətini yarada bilmirlər və təcrübəni dayandırırlar.

1970-1980 illərdə, Sibir meşələrində tüklü insanın (“qar adamı”) olması barədə mətbuatda, radio-televiziyalarda sensasiyalı xəbərlər yayılmağa başladı. Ekspedisiya yaradıldı, izlədilər və şəklini çəkdilər. 5-10 il vaxtaşırı insanlara görünən tüklü “qar adamı” sonradan yoxa çıxdı. 2000-ci illərdə dövlət sirləri açıqlandıqda, sirli hadisənin səbəbi məlum oldu. Görünür, Sibir meşələrinin məhsulu olan meymun-insan, hansısa səbəbdən meşəyə buraxılmış və arabir insanlara rast gəlmiş, öldükdən sonra isə, bu mifə son qoyulmuşdur.

1930-cu ildə İngiltərə və Amerikada yaşayan ingilis-sakson əsilli protestant oliqarx milyarderlərin yığıncağı olur. Burada qərara alınır ki, dünyanı bir mərkəzdən idarə etmək üçün, vahid dünya höküməti yaradılsın. Dünyanı idarə etmə bacarığında olan adamlar nəzarətdə saxlanılsın. Dünyanın var-dövləti bir mərkəzdən  idarə edilsin. Yaradılan təşkilata rəmzi olaraq komitet 300 adı verilir. Komitetin proqramı qəbul edilir. Proqramın bəzi maddələrini nəzərinizə çatdıraq.

1.     Yeni dünya idarəçiliyi haqqında birləşmiş kilsə və pul sistemi yaradılsın.

2.     Milli ləyaqət və milli özünüdərk tam şəkildə dağıdılsın.

3.     Dinlər dağıdılsın, təşkilatın mənafeyinə uyğun yeni din yaradılsın.

4.     Narkomaniya və pornoqrafiya (homoseksuallıq) leqallaşdırılsın.

5.     Dünya əhalisi müəyyən yol ilə azaldılsın.

6.     Komitet faydalı bildiyi elmdən başqa bütün elmlər dayandırılsın.

7.     Kütləvi işsizlik yaratmaqla millətin mənəvi ruhunu və mübarizə əzmini öldürülsün.

8.     2020-ci ilə “faydasız yeyənlər” adlanan qoca və əlilləri qırmaq yolu ilə əhali üç milyard azaldılsın.

9.     Terrorçuluğun çoxalması təşkil edilsin.

10.  Təhsilin tamamilə dağılması və s. bir çox belə maddələr.

Maddələrin məzmunundan aydın görünür ki, bu təşkilat nə qədər insanlığa zidd Tanrıya qarşı qoyulan qəddar bir qanun yaratmışdır. Bu ağaların bəd niyyətlərinin həyata keçirilməsi artıq özünü göstərir. Proqramda göstərilənlərin hamısı bu gün dünyanın hər tərəfində tətbiq olunur. Bir çox ölkələrdə homoseksuallıq qanunlaşdırılır, narkomaniya dünyanı bürüyür. Bütün şərq ölkələrində qardaş qırğını qızışdırılır, hər yerdə aclıq terroru səpilir, gənclərin mənəviyyatı ləğv edilir, qulağa yad olan bayağı musiqilər hər yerdə meydan oxuyur. Avropa özünün qurduğu torun qurbanı olur. Süni yaratdıqları böhran toruna indi özləri düşür. Tordan çıxmaq üçün yollar axtarırlar. Bəd əməllərinin əvəzini indi Allah onlara qaytarır. 

Bu kimi hallar, elmi kəşf edənlər tərəfindən unudulmamalıdır. Allahın sirlərini açıqlarkən, onun hansı fəsadlar verəcəyini götür-qoy edilməlidir. Dünyanın əşrəfi olan insanın zərərinə nə kəşf edilərsə, Allah da ona uyğun cavab verər və bununla da insanlığa qarşı gözlənilməz faciələr baş verə bilər.

1960-cı illərdə “aral gölü” haqqında bir məqalə oxumuşdum. Dünyada böyüklüyü, suyunun təmizliyi, şəffaflığı, şirin dadı ilə seçilən ən böyük içməli su anbarı kimi onun qorunmasınıa ehtiyac olduğunu yazan müəllif, gölün son zamanlar çirkləndirilməsindən xəbər verirdi. O məqalənin çapından 40-45 il keçməsinə baxmayaraq, bu gün də Aral gölü “ölü göl” adlandırılır. Buna səbəb isə, allahın insanlara bəxş etdiyi gözəlliklərə onların müdaxilə etməsidir ki, bütün bu çirkinliklərə qəzəblənən Tanrı, o gözəllikləri insanların əlindən alır. Böyük pullar xatirinə Xəzər dənizinin də ətrafında sıralanan neft vışkaları  gələcəkdə Xəzərin də ölü dənizə çevriləcəyindən xəbər vermirmi? Bizsə nə vaxtsa ayılıb, günahkar özümüz olduğunu biləndə  nə qədər Allaha yalvarsaq da çox gec olacaq.

  Elmin və texnologiyanın bu günkü inkişafı texniki tərəqqiyə nail olsa da, mənəvi tərəqqiyə mənfi təsir göstərir. İnkişaf etməkdə olan texnologiyanın müsbət cəhətləri göz qabağındadır, şərhə ehtiyac duyulmur. Onu inkar etmək də mümkün deyil. Ancaq onun başqa mənfi cəhtləri də az deyil. Bu günkü gənclik lap körpə yaşından müasir texnologiyanın ixtiyarına verilir. Mənəvi tərbiyə texnologiya vasitləsilə edilir. Məs: Azərbaycanlı ailə, uşağa xaricdə istehsal olunmuş oyuncaqlar alır, uşaq oynadıqca oyuncaq öz-özünə “rok –pop” musiqisi çalır, hələ dil açmayan körpə həmin musiqi sədaları altında istirahət edir, əylənir. Bir az böyüyəndə televiziyada rok- pop musiqisi eşidir və bu musiqi sədaları altında oynayanları görür. Böyüyən gənc, əyləncə klublarında da rok- pop musiqisinin iştirakçısı olur. Belə bir gəncə nə istəyirsən elə, milli musiqini heç yaxına da buraxmayacaqdır. Muğam, saz səsi eşidən kimi oradan uzaqlaşacaq. Eləcə də, başqa adət-ənənlərimiz  həmin siyasətin qurbanı olaraq məhv olacaqdır. Yeniyetmə gənc özünü dərk edən zaman hər hansı bir hadisə ilə maraqlansa,internetdən öyrənəcək. Böyüklərinə - nənə, baba, ata və  anaya ehtiyac olmayacaqdır. Bu da, ailədaxili istəyin, qohumluğun tədricən sönməsinə səbəb olacaqdır. İnsanlarda ən qədim zamanlardan belə bir dünyagörüşü formalaşmışdır ki, elm və texnologiya nə qədər inkişaf edərsə, insan bir o qədər yetkinləşər, kamilləşər. Ancaq mən bu gün başqa mənzərə ilə rastlaşıram. Elmin inkişafı, kəşflər xarüqələr yaradır. Texnologiya elə bir həddə çatır ki, təbiətdə olan təbii məhsullar - ət,yumurta , yağ və s. süni yollarla alınır. Yun, pambıq kimi təbii geyim məhsulları arxivlərə göndərilir, əvəzində süni və kimyəvi geyimlər bazarları doldurur. Cəmiyyətin min illər ərzində qadağalarını, insalığın təhqiri olan ibtidai adət-ənənələri leqallaşdırır,qanuniləşdirir. Homoseksuallıq gözəl adət kimi rəğbət qazanır. Homoseksuallar fəxri ad daşıyanlar kimi qürurla gəzirlər. Bir çox gözəl davranışlar, dolğun nitq mədəniyyətləri unudulur. Bir sözlə elmin, texnologiyanın inkişafı illərlə qorunan adət- ənənələrin və mədəniyyətin incəliklərini tapdalayır, məhv edir. Əgər dünya belə gedərsə texnologiya inqibatoru süni adam yaradarsa, dünyanın axırı necə ola,r onu da yalnız Tanrı bilər.

                          Dinlərin yeniliyə (islahata) asıllğı (ehtiyacı) var.

Bir yas məclisində molla, Adəm (ə.s.) haqqında hədis eləyirdi. O, insanların əcdadı olan Adəm peyğəmbər, Tanrı tərəfindən 6 min il öncə yaradıldığını, onun qabırğasından isə Həvvanı düzəltdiyini və onlardan  da bütün adamların (bəşəriyyətin) yarandığını   söyləyirdi. Məclisdən bir müəllim, mollanın hədisinə qarşı çıxaraq, insanın yaranışının yüz min illər öncə olmasından və insanda da başqa canlılar kimi 12 qabırğanın olduğunu bildirdi. Mollanın hədisini bayaqdan çox sakit və nəzakətlə dinləyənlərin çoxunun müəllimin sözünə güc verdiklərini gördüm. Öncədən də  Yusifin sevgi haqqındakı olaydan və Züleyxanının qoca vaxtı cavanlaşıb 25 yaşlı qız olmasından danışmışdı. Zülexa obrazının da əfsanə olmasını dilə gətirdilər. Mən evə gəldim Quranı açıb yenidən bir də oxudum, gördüm doğrudanda Adəmin qabrqasından Həvvanın yaranması və eləcə də Züleyxanın cavanlaşması və Yusifə getməsi haqqında Quranda heç bir yazı yoxdur. Quranın 15-ci surəsinin  26-cı ayəsində deyilir: “Biz insanı quru və qoxulu qara palçıqdan yaratdıq”.

7-ci surənin 189-cu ayəsində deyilir: “Sizi tək bir nəfərdən xəlq edən və onunla ünsiyyət eləmək üçün ondan zövcəsini yaradan Odur”. “Ondan” sözü qaranlıq qalır. Palçıqdan da yaradıldığını yozmaq olar.

Ancaq Adəmin özündən Həvvanın necə yaranması haqqında Quranda açıq-aydın heç nə deyilmir. Bəs o halda hədislərimizdə geniş yer alan rəvayətlər haradan qaynaqlanır?

Sorumuzun cavabını tapmaq üçün Tövratı vərəqləyək. Tövratda “Yaradılmış kitabı”nın, “Dünyanın yaradılması” başlığında deyilir: 2/7-də “”Rəbb Allah yerin torpağından insanı düzəltdi və onun burnuna həyat nəfəsi üfürdü”. 2/21-də deyilir: “O zaman Rəbb Allah insana dərin yuxu göndərdi və o, yuxuya getdi. Onda Rəbb Allah onun qabırğasından birini götürdü və yerini ətlə örtdü. 2/22-də Rəbb Allah insandan götürdüyü qabırğadan qadını düzəltdi və onu insanın yanına gətirdi.”

Tövratda olan bir çox rəvayət və mifləri oxuduqda məlum olur ki, Tövrat özündən öncə Misir xalqı arasında yaşayan bir çox mifoloji dünyagörüşlü qaynaqlardan yararlanmışdır. Misir mifi də Sümer qaynaqlarından alındığı kəsinlənmişdir.  Adəm haqqında olan əhvalatlar da qədim Sümer-Misir mifinin Tövrata köçürülməsidir.

Quranın təfsirçiləri də Quran ayəsinə söykənmədən Tövratda yazılan mifoloji dünyagörüşü olduğu kimi öz hədislərində vermişlər.  Amma Quranın ayəsində deyilən bir incəliyə fikir verilməmişdir.

Quranda deyilir ki, “Biz insanı qoxumuş qara palçıqdan yaratdıq” Allahın Rəsulunun dediyi bu ayə nə dərəcədə həqiqətə uyğundur?

Alim mifoloq Mirəli Seyidov “Qam-Şam və onun qaynaqlarına baxış” əsərində yazır ki, qədim türklərin miflərində adamın yaranması haqda deyilir ki, buludlar çaxnaşdı, şimşək oynadı, yağış yağdı, yerdə palçıqlı sular əmələ gəldi, mağaralara doldu. Günəş döğdu, mağaradakı sulu palçığı qızdırdı, palçıqdan canlılar və insanlar əmələ gəldi.

Göründüyü kimi, qədim türk mifinin ideoloji ruhu, Misir mifinə nisbətən, Quran ayəsinin ruhuna daha yaxındır. Mifdən aydın olur ki, dünya varlıqlarının yaranmasında Allahin yaratdığı dörd müqəddəs varlıqların (odun, torpağın, havanın, suyun) hamısı iştirak edir. Uzun müddət mağarada qalıb qoxmuş palçıqdan Allah insanı tədricən yaratmıışdır. Bu dünyagörüşü həm Allahın varlığını bizə bildirir, həm də elmi nəzəriyyə ilə özünü doğruldur.

Tövratın 2/7-də, Quranın 7/189-da deyildiyi kimi, bütün dünya xalqlarının bir adamdan yaranmalarını inkar edən dəlillərdən biri də odur ki, insanların rənglərinə, antrapoloji quruluşlarına, boylarına, xasiyyətlərinə, adət-ənənələrinə, dillərinə və sair göstəricilərinə görə elə bir qarışıq çeşitdədilər ki, onların yalnız bir ata-anadan yaranmasına inanmaq olmur. Ancaq Tanrının gücü ilə mağaralardakı qoxmuş palçıqdan yaranmalarına inanmaq olur.  

Bütün dinlərdə bu cür ağılın dərk edə bilmədiyi miflər olmuş və bu gündə var.. Ona görə də bu gün dinlərdə yeniliyin (islahatın) aparılması çox vacib şərtdir.

Göründüyü kimi, VII əsrdə formalaşmış islam dini dünyagörüşü öz dövrünün düşüncə və məntiqinə uyğun olduğu üçün o dönəmlərdə qəbul olunmuşdur. Bu gün isə XXI əsr insanının dünyagörüşünü hazırkı düşüncə ağılkəsməsi (məntiqi) formalaşdırır. Ancaq dini dayaqlar, dini təfəkkür isə VII əsr dini dünyagörüşü ilə öz varlığını yaşatmağa çalışır. Bunun sonucudur ki, bilimlə dinin vəhdətində olan boşluğu doldurmaq olmur. Özünün dini asıllığını ödəməyə çalışan gənc düşüncə yiyəsi isə düşüncə asıllığını ödəyə bilən dini yollar axtarır. Bu ilgidən də, son dönəmlər yağışdan sonrakı göbələk kimi, bir çox məzhəblər meydana çıxıb.  Bunlardan eləsinə rast gəlinir ki, son halda hətta gəncləri çürüklüyə (fanatikliyə) aparır. Bu günkü gənclik hər bir olayın incələnməsində onu inandıran tutama axtarır. Hər hansı bir dini məzhəb onların çağdaş dini dünyagörüşünə uyğun gəlmədikdə, yenidən başqa bir məzhəb axtarışına çıxırlar.

Bəs görəsən gənclərdə bu dini boşluğun ilgisi nədir? Aydındır ki, bu günkü gənclər yüksək araşdırma bacarığında olan yüksək intellektual düzeyli (səviyyəli)  gənclərdir. Ona görə də, hər bir inanılmaz inanclar onların dini mənliyini ödəmir.

Bunun da ilgisi odur ki, bütün dinlər öz çatdırmalarını (təbliğatlarını) “Vacibül-Vücud” fəlsəfi dünyagörüşü çənbərində aparırlar. Ona görə də bilimlə din arasında uçurumlu   boşluq yaranır. Təfsirçilər Quran ayələrini də dindarlara Vacibül-Vücud dünyagörüşü anlamında aydınlaşdırırlar. Bütün dinlərdə olduğu kimi, İslam dinində də olan boşluqları duyan qavramlılar (müdriklər) dinin dəyəri önəmində bir çox məzhəblər yaratmışlar. Yaradılan məzhəblərin ideyaları Qurandan götürülsə də, təsəvvüfçü Mütəsəvvüflər ayələrin anlamını Vacibül-Vücud (zərurətin varlığı) fəlsəfəsini  gərəkli varlıq kimi götürmüşlər. Bu da bir çox hallarda bu günkü bilim baxışlarıilə uyuşmazlıq yaradır. Elə bu ilgidən də Vacibül-Vücud dini-fəlsəfi dünyagörüşü, bu günkü yetgin düşüncəli və yüksək intellektual dünyagörüşlü gənclərimizin inamını sağlamlr.

Çağdaş dönəmə qarşılıq verən Vəhdəti-Vücud dini-fəlsəfi dünyagörüşü çəmbərində,  bilim dünyagörüşlərinə arxalanan  Quran ayələrinin açıqlamalarına bu günkü dindarların ilginliklə də gənclərin böyük asıllığı var. Belə olan halda bilimlə dinin vəhdətindən önəm alan ayələrdəki dolğun anlamlar gənclərə düzgün çatdırılar, həm də gənclərdə dinə inamın artırılması yaranır. Belə  olan halda gənclər ilahi dinin varlığını  daha da dərindən alımlayarlar. Bu gün Allahı tanımağın, onu önəmləməyin Vəhdəti-Vücud fəlsəfi dünyagörüşündən keçər. Bu gün orta  əsrlərdə yazılmış, təfsirçilərin, o cümlədən Zəməxşərinin “Kəşşafı”, Cəlaləddin Süitinin “Təsvir əl-Cəlaleyn”i, Şeyx Təbərsinin “Məcmə əl-bəyan”ı və s. əsərlərdən önəmli qaynaq kimi yararlanılır. Ancaq onlar Vacibül-Vücud fəlsəfi dünyagörüşünə uyğun yazıldığı üçün çağdaş dindarları tam sağlamır.

Vəhdəti-Vücud (varlığın birliyi)fəlsəfəsinin əsasını qoyan Mənsur Həllacın, İbn Ərəbinin, Ş.Suhraverdinin, F. Nəiminin çap olunmasına və Quranın Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsi əsasında təfsirinə xalq arasında ehtiyac duyulur. Ona görə də dində islahatın olması zərurəti yaranır. İslahatın olmasını zəruri edən bəzi məsələləri qeyd etmək də yerinə düşər. Dinimizdə haram buyurulan, həyata keçirilməsi, yeyilməsi, işlədilməsi məsləhət bilinməyən bir çox hallarla müasir müsəlman razılaşmır. Cəmiyyətin tələbi ilə istər-istəməz razılaşmalı olur. Islam dinində olan cəza qanunlarının çoxu bu gün ləğv edilmişdir. O qanunları cəmiyyət qəbul etmir.

Islam şəriətində musiqinin çalınması, spirtli içkilərin içilməsi, qadağan olunmuş bəzi qidaların yeyilməsi, məclislərdə qadınların bədənlərinin çox hissələrinin görünməsi haramdı, qadağandır.

Dinimizdəki qadağalara baxmayaraq, bu gün şənliklərimizi musiqisiz, içkisiz və qadınsız təsəvvür etmək mümkün deyil.

Islahatların vacibliyini qəbul edən səbəblərdən biri də odur ki, dində qəza-qədər, alın yazısı kimi zəruri olan ilahi hökm kimi qəbul edildiyi halda, bu gün dindarların çoxu buna şübhə ilə baxır.

Dinin bu zərurəti, bu günkü dünyagörüşü ilə həmahəng görünmür. Bu zərurəti qəbul edən şəxs, istər-istəməz, həyatını qədərin ixtiyarına verdiyi üçün çox hallarda sağlamlığını itirir. Yaşamaq uğurunda mübarizə qanununa qarşı çıxır.

Bir həkim kimi 50 illik təcrübəmdə bir çox ölüm ayağında olanların (kliniki ölümün) inadkar tibbi yardım nəticəsində, yenidən həyata qayıtmalarının şahidi olmuşam.Kliniki ölümdən qayıdanlardan  40-50 il yaşayanlar olurdu.

Artıq zaman yetişmişdir. Dinin təməlini möhkəmlətmək və eyni zamanda insanların sağlamlığını müdafiə etmək üçün, dində islahatın aparılmasına ehtiyac var və bu edilməlidir!    

 Böyük mürşid imam Səhi Müslim "İman" kitabının 62-ci bəndində deyir. Peyğəmbər ona "gecə və gündüzün 5 namazını qıl" deyə cavab verdi. İmam Müslimdən başqa bir çox din alimləri və Peyğəmbərin səhabələri onun 5 vaxt namaz qıldığını söyləmişlər. Ancaq Quranın 11-ci surəsinin 114-cü ayəsində deyilir: "Namazı gündüzü iki başında və gecənin bəzi saatlarında qıl!" Quranın bu ayəsindən aydın olur ki, Peyğəmbər (s.v.s.) həzrətləri beş vaxt namaz qılsada o bir hökm kimi Quranda namazın vaxtını təyin edən zaman çox ağıllı, müdriklik etmiş və gələcəyi görən olmuşdur - namazı gündüzün hər iki başında yəni gün çıxan və gün batan zaman eləcədə gecənin istənilən vaxtında qıla bilərsən demişdir. Dünyanın surətlə dəyişdiyi bir vaxtda bütün günü işlə məşğul olan dindarın beş dəfə namaz qılmaq imkanının məhdut olduğunu görmüşdür. Belə bir zamanı düşünən dindarların dindən uzaqlaşmamaları üçün üç dəfə namaz qılmağıda doğru bilmişdir. Dindar beş vaxt namazın qılınmasının mümkünsüz olduğunu biləndə ondan imtina da edə bilər. Buda tədricən İslamdan uzaqlaşmağa səbəb olar. Bu gün zamanla ayaqlaşmaq gərək. Gənclərin psixologiyasını nəzə alaraq dində islahatın həyata keçirilməsi məsləhətdir. Din ən qədim və ən mürəkkəb bir inam yolu olduğu üçün onda islahatın aparılması çətin bir məsələdir. Ancaq bu gün bunun aparılması vacibdir. İslahatın aparılmasında məshəblər arasında narazılıq yaratmamaq üçün hər bir müxtəlif görüşlü məshəb başçıları ilə diyaloq aparmaq məsləhətdir.

  Məndən qabaq bir çox müdriklərimiz, aydınlarımız İslam dinində olan mühafizəkarlıqları görmüşlər. Müəyyən təkliflərdə vermişlər ancaq bu təkliflərə Vacibül-Vücut dünyagörüşlü ruhanilər aqressiv yanaşaraq onları Allahsızlar kimi damğalamışlar. M.F. Axundazə yazır: "Birdə müəllif istəmir ki, xalq ateist olsun, dinsiz və imansız olsun. Müəllifin məqsədi İslam dinin əsrə və zəmanəyə müvafiq olaraq protestantinizmə (İslahata) möhtac olduğunu göstərməkdir." (Kamalidd Dövlə məktubları. B. 1985 s-164) Axundzadə ən böyük islahatı sünnü və şiyə məshəbləri arasında aparmağı məsləhət görərək yazır: " Dini birliyin əldə edilməsi vasitələrindən biri də iki məshəbin (sünnü və şiyə) arasındakı, dini təəssübü aradan qaldırmaqdır. Buna da mollaların və ruhanilərin köməyi ilə nail olmaq mümkündür." (M.F. Axundzadə "Aldanmış Kəvakib" B. 1985, s-74)

  Dində mühafizəkarlıq qüvvətli bir yol olduğu üçün, ayrı-ayrı məshəb ruhanilərinin vahid ideyadan çıxış etmələri çətin məsələdir. Bu ideyanı həyata keçirməm üçün dövlətin qarışması və vahid bir konsepsiya vasitəsi ilə tədricən onların birliyinə nail olmaq mümkündür. Bu birliyi də siz yalnız Vəhdəti-Vücut fəlsəfəsinin təbliği ilə yarada bilərsiniz. Ailədən başkamış hələ uşaqlıq, yetkinlik və gənclik yaşlarında dini tərbiyəni, elmi tərəqqi ilə yanaşı aparmaq lazımdır. Ailədə tərbiyə alan gənc bu günkü dini dünyagörüşün elmdən geri qaldığını görərək, məktəb həyatında elmi tərbiyə alan zaman onda istər-istəməz ikili dünyagörüşü yaranır, gənc ikiləşir. Bu aldığı tərbiyənin hansı düzgündür deyə fikirləşir, düşünür. O zaman o həqiqəti axtarır. Bu axtarış onu bəzən səhv yollara aparır. Bu hallar olmasın deyə, ailədə elə bir dinni dünyagörüşü formalaşmalıdır ki, bu hal elmlə dinin sıx vəhdəti əsasında formalaşsın. Elə ona görə də dində islahatın aparılması üçün hazırdakı dini tərbiyə və təbliğat üsulu olan Vacibül-Vücut fəlsəfəsindən imtina edərək, Vəhdəti-Vücut fəlsəfəsi çərçivəsində dini təbliğatlara keçməyin çoxdan zamanı çatmışdır. Bu gün Vəhdəti-Vücut dünyagörüşünün təbliği mümkündürmü? Onu qeyd etmək lazımdır ki, bu gün dünya müsəlmanlarının din xadimləri, mütəsəvvüfləri, dini məktəblər, dini institutlar və dini akademiyalar hamısı Vacibül-Vücut fəlsəfəsinin çərçivəsində çıxış edirlər. Bütün ibadətlər Vacibül-Vücut din ehkam yolu ilə edilir.

  Demək olar ki, bu gün Vəhdəti-Vücut banilərinin M. Həllacın, İbn Ərəbinin, Suhraverdinin, Xunəçinin, Bakuvinin, Nəiminin davamçıları yoxdur. Onların yaratdıqları haqqa ulaşma yolu olan Vəhdəti-Vücut fəlsəfəsi unudulmuşdur. Ona görə də Vəhdəti-Vücut fəlsəfəsini yenidən yaratmaq üçün , adları çəkilən müdriklərin əsərlərindən istifadə edərək təriqəti yenidən canlandırmaq lazımdır. Bu sahədə davamlı və inatkar iş aparılarsa, müasir elmlə dinin vəhdətini yaradan bir dini dünyagörüşü yarnacaqdır ki, buda gənclərin beynəlmiləl tərbiyəsinə müsbət təsir edə bilər. Bu gün istifadə olunan dini ehkamlar 8-10-cu əsr dünyagörüşü əsasında yaradılmışlar və bu gündə olduğu kimi həmin ehkamlar davam edir. Artıq biz 20-ci əsrdə yaşayırıq. İnsanların təfəkkürləri inkşaf edən elmlə əlaqədar tamamilə dəyişmişdir. Zamanın hökmünü dindarlar başa düşməli, zamanla ayaqlaşmalı və Vacibül-Vücut fəlsəfəsinin dörünün qurtardığını qəbul etməlidir və özlərini Vəhdəti-Vücut dünyagörüşü əsasında hazırlamalıdırlar.

Ey insan oğlu: Ruhunuzun cənnətə və ya cəhənnəmə getməsi ağılınızın fəaliyətindən asılı olaraq, sizin öz əlinizdədir. Nə qədər ki, yaxşılıqla, xeyir əməllərlə özünüzü yetkinləşdirər, kamilləşdirərsinizsə cənnətdə yüksək pillə, yüksək məqam tuta biləsiniz.   .

Ədalət yolunda insanlara xas olan kamil insan ruhunda tərbiyələnin!

70 illik ideoloji qadağalardan sonra, qarşınızda açılmış geniş imkanlardan düzgün istifadə etməyə çalışın!

İslamda yer alan cəhalətə, mövhumata, əfsanələrə yox deyin!

Gəncləri dini fanatiklikdən uzaqlaşdırın! Sağlam, saf yolları onlara göstərin!

Din ilə elm arasında olan ziddiyyətli anlaşılmazlıqları aradan qaldırmağa nail olun!

Elmin dindən və dinin də elmdən güc almaqla, qoşa yaşamalarına qadir olduqlarını təsdiq edin!

Bütün dinlərin tək bir Allahın yolu olduğunu sübut edin!

Hər gün axşam-sabah iki hakimin - Tanrının və içsəsiyin (vicdanının) qarşısında hesabat verin ki, mən bu dünyaya gəldiyim üçün, insanlığa dəyərli nə vermişəm? Yalnız onda öz dəyərinizi biləcəksiniz. İnsanın ən dəyərli var-dövləti onun insanoğluna etdiyi yaxşılıklı (xeyirxah) qullukdur.

İÇİNDƏKİLƏR

1	1.Giriş-7
2	2 Təsəvvüfündə Vəhdəti-Vücut fəlsəfəsi-9
3	3.Hindistanda təsəvvüf-23
4	4.Çində təsəvvüf-29
5	5.Misirdə təsəvvüf-30
6	6.Türklərdə təsəvvüf-34
7	7.Yunanlarda təsəvvüf-46
	8.Dinlərdə təsəvvüf-52
8	9.Zərdüştlükdə təsəvvüf baxışları-52
9	10.Yəhudilikdə təsəvvüf-54
	11.Xristianlıqda təsəvvüf-57
	12.İslamda təsəvvüf-61
	13.Sofinin kamillik amalı-113
	14.Kliniki ölüm zamanı ruhun varlığı -136 15.Dində təkamül yolu-143
	16.Peyğəmbərlik-153

17.Allahın işinə qarışmayaq-158

18.Dinlərin islahata ehtiyacı var-163

İstifadə olunan ədəbiyyatlar:

	1.     V.Vəliyev, “Azərbaycan folkloru”. Bakı, 1985
	2. Mirəli Seyidov, “Tam-Şaman və onun qaynaqlarına baxış”, 3. Bakı, 1994
	4. Abu´l-əla Affifi, “Muhuddin İbnu´l-Arabidə Tasavvuf”, 5. İstanbul, 1994
	6. Mehmet Ali Ayni, “Təsəvvüf tarixi”, İstanbul, 2000
	7.Sədrəddin Bəlaği, “Quran qissələri”, Bakı, 1992
	8.“Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti”, Bakı, 1997
	9.Qunnar Skirberq, Hile Gilye, “Fəlsəfə tarixi”, Bakı, 2007
	10.Nəsir Rzayev, “Əcdadların izi ilə”,  Bakı, 1992
	11.Razim Əliyev, “Gənc türk jurnalı”, Şumer, Bakı, 2005
	12.Məşədixanım Nemət, “Azərbaycanda pirlər”, Bakı, 1992
	13.“Bilqamıs”, Bakı, 1985
	14.Nizami Gəncəvi, “Xosrov və Şirin”, Bakı, 1983
	15.“Dədə-Qorqud” jurnalı, № 1, Bakı, 1993
	16.“Qurani-Kərim” (tərcümə), Bakı, 2004
	17.“Bhaqavata Gita” (tərcümə), Bakı, 1991
	18.“İncil” (tərcümə), Stokholm, 1991
	19.“Meydan” jurnalı, Marneuli, № 2, 2009; № 2, 3, 2010
	20.“Azərbaycan təbiəti” jurnalı, № 4, Bakı, 1990
	21.Azər Mehdioğlu, “İbn Xəldun və onun fəlsəfəsi”, Bakı,              2006

         22.    Nizamülmülk Ə.Ə "Siyasətnamə", Bakı 1989

        23.   Osman Nuri Topbaş "İmandan Ehsana Təsəvvüf" Bakı 2009

        24.    Əhli Beyit jurnal 2011 №5

                25.  Salim F. “Milli yaddaş sistemində ürfan və təsəvvüf. Bakı 2010.   

İsa Mehdioğlu (Mehdiyev İsa Molla Mahmud Əfəndi oğlu)

1929-cu ildə Borçalı bölgəsinin Bolnisi rayonunun Kəpənəkçi (Bolus-Kəpənəkçi) kəndində ruhani ailəsində anadan olub. Orta təhsilini Kəpənəkçi və Borçalı (indiki Marneuli) rayonun Sarvan  kəndində alıb. 1948-ci ildə Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun Müalicə-profilaktika fakültəsinə daxil olub və 1954-cü ildə institutu bitirib.

1954-1964-cü illərdə Kəpənəkçi kəndində həkim-terapevt, 1964-1969-cu illərdə Azərbaycanın Şəki şəhərində məktəb sanatoriyasında baş həkim, 1969-1992-ci illərdə Bakıda Hematologiya və Qanköçürmə İnstitutunda Diaqnostika şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləyib.

1992-ci ildən təqaüdə çıxmış və o illərdə Borçalıda baş verən milli qarşıdurmalar zamanı xalq hərəkatında fəal iştirak etmək məqsədilə dədə-baba yurdu Kəpənəkçiyə köçmüşdür.

Çap olunmuş kitabları:

·        Tibb jurnalında hemotologiya mövzusunda 22 məqalə çap olunmuşdur.

·        1975-ci ildə “Azərbaycanda donorluğun tarixi və qanköçürmədə əhəmiyyəti”,

·        1977- ci ildə “Hemotoloji xəstəliklərin diaqostikası və müalicəsi”,

·        2014 –cü ildə “Ailənin sağlamlıq kitabı” adlı kitab.

2008-ci ildən sofilik təriqəti ilə məşğuldur.

·        2010-cu ildə “Təsəvvüf tarixinə yeni baxış”

·        2018- ci ildə “Türk dünyasında Zülqerneyn olağandışı (fenomeni)”

·        2018-ci ildə “Türk dünyasında Xızır olağandışı (fenomeni)” adlı kitablar.

·        Bir çox dini mövzuda məqalələrin yazarıdır.