Birinci bölümdə istəyim, gənclərin dinə artan ilgilərini (maraqlarını) gözönünə alaraq, türklərin ilk doğma dini olan tanrıçılığın bir sıra gələnəklərini
aydınlaşdırmaqdır. İkinci bölümdə ilk
bilqamıs (peyğəmbər) olan Xızırın kimliyini və türk gələnəyində yerini
göstərməkdir. Üçüncü bölümdə tanrıçılıq
inancından və kurallarından qısa bilgilər verməkdir. Dördüncü bölümdə ta keçmişdən
yaz (Novruz) bayramının necə keçirildiyini xalqa göstərməkdir. Beşinci bölümdə
bu dünyanın gəlişi, gedişi haqqında olan bir neçə düşüncələrimi oxuculara
çatdırmaqdır.
TÜRK DÜNYASINDA XIZIR OLAĞANDIŞI (FENOMENİ).
Giriş.
Sayğılı oxucular, 2017-ci ilin Martında Nou. tube. Qafqaz İNFO.
Kanalında Moskvadan rus dilində bir
türkoloqun “Azərbaycanlılar kimdir” verlişini dinlədim. Bir saatdan artıq gedən
bu verlişdə aparıcı azərbaycan dilində olan ərəb-fars sözlərini sadaladı.
Axırda da belə bir sonluğa gəldi ki, azərbaycanlıların özlərinə ilgili (məxsus)
dilləri yoxdur. Danışıq sözlərinin 60%-i ərəb-fars sözləridir. Siyasət və
dövlətlə ilgili sözlərinin hamısı ərəbcə, yaşamla (məişətlə) ilgili sözləri
farscadır. Geridə qalan 40% isə aşağa tipli sayılan yaşam sözləridir ki, o da
türklərindir. Adlarının 90 % i ərəb-fars kökənlidir. Yazılarına gəldikdə isə
özlərinin əlifbaları yoxdur, heç olmayıbdır. Son 100 ildə 5. Kərə əlfbalarını
dəyişibdilər. Bir xalq kimi azərbaycanlıların özlərinə xas olan milliliyinin
göstəricisi kimi dillləri və adları yoxdur. Azərbaycanlıların etnik köklərini
söruşanda kimisi, biz Albanlardan qalma
xalqyıq deyirlər. Albanlar Qafqaz dilli xalq olmuşlar. Soruşuduqda sənin alban
dilin hanı, niyə itiribsən? Qarşılıq tapa bilmirlər. Kimisi biz azəriyik deyir.
Tarixi qaynaqlardan bilirik ki, azərilər fars dilli xalq olmuşlar. Fars dilli
azərilər İranda bu gün də yaşayırlar. Kimisi də biz türkük deyirlər.
Danışıqlarının yalnız 35-40%-i türkcədir. Milliliklərini göstərən ad da
farscadır. Yaşadıqları yerin adındadır. Doğrudur bütün xalqlarda gəlmə sözlər
var. Ancaq bütün söz toplumunun 10, ən
çox 20%-ni kuşatır (təşkil edir). Azərbaycanlıların isə sözlərinin hamısı
alınma sözlərdir. Onun 60-%-dən çoxu ərəb-fars, qalanı isə türkdür. Əgər
özlərinin dedikləri kimi albanların sonçularıdırlarsa (xələfləridilərsə),
dillərini itirmiş Qafqaz xalqıdılar.
Özlərinin və türkiyə türklərinin onları adlandırdıqları kimi
azəridilərsə demək dillərini itirmiş
farsdılar. Axırda belə bir sonluq verdi ki, azərbacanlılar ərəb –alban-fars
qarışıqlı son zamanlar yaranmış türk dilli xalqdılar.
Sözün açığı bu söhbəti
dinləyəndə mən utandım çox da üzüldüm.
Yəqin ki, bu söhbəti eşidən bilginlərimiz və aydınlarımız da çox üzüldülər. Ancaq onların söhbəti necə
qarşıladıqlarını bilmirəm. Bu söhbət, böyük ictimai xadim İsmail Qaspıralını və
Əbdürrəhim bəy Hakverdiyevi yadıma saldı. İsmail bəy “Tərcuman” qəzetində
yazırdı: “Türk xalqı böyük xalqdır. Özü kimi dili də böyükdür. Dilmizdən ərəb
fars sözlərini təmizləmək lazımdır. Təmiz türk dili ilə özümüzü dünya alanına
çıxartmalıyıq”. Qəzetində ilk təşəbbüsü
özü edir və ziyalıları yeniləşməyə çağırır.
(İsmail Qaspıralı “Türkçülük”
Vikipediya)
Ə.b.Hakverdiyev “ədəbi dilmiz haqqında” məqaləsində yazırdı:
“Türk dilində qəzetə və jurnal çıxarılmasına çar hökuməti qəti olaraq icazə
vermirdi. Oxunan kitablar da yalnız İranda çap olunmuş və əksəri fars dilində
yazılmış kitablar idi. Buna görə də fars dili türk dilinə tam mənası ilə ağalıq
edirdi. Məktubların hamısı fars dilində yazılırdı. Danışığımız əsnasında
işlətdiyimiz cümlələr fars ləhcəsinin qurluşunda olurdu. Fars dilinin təsiri
sayəsində türk istilahlarını itirib, fars istilahını işlətməyə möhdac
olmuşduq”.
Yazıqlar olsun ki, onların
tasalandıqları (narahat olduqları) çağlarda dilmizdə olan ərəb-fars sözləri sonralar
sovet vaxtı 2 qat çoxaldı, bu çoxluğu da dilçilərmiz yaratdılar.
Dəyərli oxucular ilki
bilinməyən, sonu görünməyən tarixin
boranlı-qarlı, acılı- şirinli, daşlı-kəsəkli yollarında Azərbaycan türkləri bir
çox haqsızlıqlarla üzləşmişlər. Onlardan biri də sovetlər dönəmində dilmizə
qarşı edilən haqsızlıqdır.
Yeni yaradılmış gənc
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə 1920-ci ildə Rus imperiyasının basqısından (işğalından) sonra, Azərbaycan
Cümhuriyyəti Rus imperiyasının birləşiminə (tərkibinə) qatıldı. Qafqaz
türklərilə, Anadolu türklərinin dillərində olan birliyi pozmaq istəyi ilə
1923-cü ildə Lenin, Qafqaz türklərinin
dillərində dəyşikliklərin aparılması haqqında yazısız göstəriş verir. Sonralar
Stalin də bu siyasəti sürdürdü. Azərbaycan türklərinin dilindəki bir çox
sözlər, ərəb-fars sözlərilə dəyşdirildi. Dilçilərmiz dilimizi ərəb, fars
sözlərilə elə doldurdular ki, tamam yeni çeşitli bir azərbaycan dili yarandı.
Beləliklə də, ədəbiyyata gələn ərəb, fars sözləri danışıq dilimizdə olan doğma
sözlərimizi yavaş-yavaş el danışığından
da çıxarıb unutdurdu. Odur ki, bu gün onun acısını çəkirik. Bizə özünün dili
olmayan yeni formalaşmış 100 illik xalq deyirlər.
Gör dilimiz nə vəziyyətə
düşübdür ki, Fars yazarı Əbdül Əli Karəng 1959-cu ildə İranda basqılatdırdığı
bir əsərində Azərbaycan dilində olan fars sözlərinin çoxluğundan qururla danışaraq,
Fars dilini Azərbaycan türk dilinin anası, onun özülü hesab edir. (B. Xəlilov
“Dil mədəniyəti”məqalə vikiped.)
Milliyətcə türk olan Əhməd
kəsrəvi yazır: Azərbaycanlılar milliyətcə farsdılar. Səlcuqlar dönəmində
dillərini itirərək türkləşmişlər. Əhməd Kəsrəvi həmişə fars millətçi
mövqeyindən çıxış etmiş, iranda yaşayan Azərbaycanlıların farslaşdırılması kimi
yalançı ülkü (ideya) irəli sürmüşdür. (Vikiped. açıq ensikloped).
Doğrudur, elə bir dil
olmaz ki, onda gəlmə-yad sözlər olmasın, bu doğanın, toplumun (cəmiyyətin)
gəlişmə (inkişaf) qanunudur. Ancaq bu gəlmə sözlər o dönəmlərdə olur ki, ona asılılıq
yaranır, hər hansı bir yeni texnologiya və ya yeni siyasətlə istər-istəməz dilə girir. Belə olan halda,
söz ehtiyatı daha da bollanır. Bundan başqa toplumda yaranan yeni gəlişmələr
ilə ilgili köhnəlmiş, işlənməyən sözlər yavaş-yavaş unudulur, danışıqdan
çıxır. Amma min illərlə işlədilən və
işlənməsinə asıllıq duyulan sözləri atıb, yerinə həmin anlamda olan yad gəlmə
sözləri danışığa gətirmək, yumşaq desək, dədələrmizin irahını (ruhunu) incitmək
və sayqısızlıqdır. Eyni çağda da dili ölümə aparan bir yanlış yoldur ki, ərəb,
fars, rus şovinistləri başımıza gətirmişlər.
Onu da bildirim ki, sovetlər dönəmində
milliyətcə erməni olan Akop adlı alim, Akademiyada Azərbaycan dil qurupunun 45
il rəhbəri olubdur. 1936-cı ildə türk dilinin azərbaycan dili olmasında
çalışqanlıq göstəribdir. Dilmizin başına nə oyun açıb onu allah bilir.
27 ildən artıqdır bağımsızlığımızı
əldə etməyimizə baxmayaraq, dilçilərimiz hələ də rus-fars oyununu yürüdürlər,
onların dəyirmanlarına su tökürlər. Bu gündə danışığmıza, dilmizə yeni-yeni yad
sözlər gətirirlər. Bu gün ərəb-fars sözləri dilimizə elə hopubdur ki, yad söz
olduğunu unuduruq və öz sözlərimiz kimi qavrayırıq. Amma Kəsrəviçilər “
sizin sözlərinizin çoxu bizim
sözlərimizdir. Siz farsdan dönməsiniz”deyəndə qarşılıq (cavab) tapa bilmirik,
susmağa üstünlük veririk. Son çağlar
Avropa dilləri də dilimizə
gəlməkdədir. Dilçilərmiz isə hər şeyə razılaşıb susmağa üstünlük
verirlər, ona görə ki, ədəbi dil kimi öz sözlərini işlətməyə utanırlar, min
illərdir yad sözləri dilmizə onlar daşıyırlar.
Azərbaycanlılar haqqında
deyilən bu təpələyici (təhqiramiz) sözləri eşitdikdən sonra dilci olmasam da, Qurbaninin,
Y. İmrənin, Füzulinin, Dədə Qorqutun əsərlərində olan unudulmuş sözləri özümə
özəl götürməklə, üstəlik də yadımda qalan doğma
sözlərimizi yeri gəldikcə bu yazımda işlətməyi qarşıma erim (məqsəd)
qoydum. Bir sıra aydınlar dirəngəllik (inadkarlıq) edərək, ərəb-fars sözləri
olmayanda sözbitiyi (cümlə) cılızlaşır deyirlər. Bu düşüncə yanlışdır. Azərbaycan türkcəsi, ən varlı və ən şirin
dildir. Təki, sözlər yeri-yerində işlədə biləsən.
Bu gün unudulmaqda olan,
sizə tanış olmayan doğma sözləri oxuduqda, onlara yad söz kimi baxmayın,
qulağınız alışdıqdan sonra bəyənəcəksiniz. Çünkü onlar dədələrmizin sözləridir.
Bu bitikdə (kitabda) yazılan unudulmuş sözləri
anlamayanlar üçün işlətdiyimiz yad (əcnəbi) sözləri ayrac (mötərzə) içərisində
göstərmişəm. İşlətdiyim yad sözlərin isə qarşılığını tapa bilmədiyim üçün
saxlamağa vadar (məcbur) olmuşam.
Unutmayın ki, doğma dilin
itməsi ulusun (millətin) itməsi deməkdir. Özümüzə qayıtmağın aşırı (vaxtı)
çoxdan gəlibdir. Ama biz hələ də yeni yaranma xalq kimi yadların ağzında saqqız
olmuşuq. İndi mən bacardığım dəkin
unudulmuş azərbaycan sözlərini yazı dilimizə qaytarıram inanıram ki, mənimlə
razı olanlar da olacaq, razılaşmayanlar da olacaqdır. Bilirəm ki, bəlli halda mənimlə
razılaşmayanlar dilçilərmiz olacaqdır. Çünkü onlar danışıqlarında ərəb-fars
sözlərini təntənəli söz bitiklərində (cümlələrdə) işlətməkdə alışqandılar.
Dilmiz haqqında çoxlu qınaqlar eşitdiyim üçün bitikdə bacardığım dək öz sözmüzü
işlətdim ki, aydınlarımız ərəb, fars sözləri işlədilmədən də azərbaycan dilində
bitik yazmaq mümkün olduğunu görsünlər
XX əsrin öncələri Sovet imperiyasında
ögrəncilərin, yeniyetmə ərgənlərin və
gənclərin döşlərinə “Allahsızlıq” nişanları taxıldı. Kommunizm siyasəti altında
yetmiş il, ateizim çatdırımları
(təbliğatları) yayımı ilə dinlər təpgili (irtica) din kimi xalqa tanıtıldı.
Dini dünyagörüşünün bilginləri, yayıcıları olan ruhanilər izlənərək, siyasi olaylardan
yox edildilər. Sovet dövlətinin 70 illik
gückeçərliyi (hakimiyyəti) dönəmində, dinin görəvilik durumlarının (ehkamlarının) yayımı və yapımı qadağan
edildi. Uzun sıralı çatdırma (təbliğat) yayımları sonuncunda dinin ən yüksək irahi (mənəvi) egitim (tərbiyə)
qaynağı olduğu unuduldu.
Sovet imperiyasının
dağılmasından sonra Azərbaycanın bağımsızlığının (müstəqilliyinin) yaranması,
dini özgürlüyün (azadlığın) aşkarlığı, xalqın öz keçmiş gələnək-görənəklərinə
yenidən qayıtmasına koşul (şərait) yarandı.
Beləliklə, unudulmuş şəriətlərin-təriqətlərin yenidən qaytarılması,
canlanması, yaradılması gərəkliyi ortaya
çıxdı. Ölkədə bir çox dini təriqətlər yayılmağa başladı. 70 illik qadağalardan
sonra, özgür (sərbəst) dini dünyagörüşlərinə yiyələnməyə alışmayan gənclərimizin
bir parası birdən-birə məzhəb və təriqət çoxluğundan çaşaraq, dini çürüklüyə (fanatikliyə)
daha çox meyl etməyə başladılar. Bu gün rast gəldiyimiz dini qarışıqlıq üzündən
dini çürüklüyün etgisi (təsiri) altına düşən gənclərimiz, çox hallarda toplumda
(cəmiyyətdə) və ya evdə gözlənilməz acılara (faciələrə) nədən oldular.
Bu gün, aşırı olan dini
çürüklüyün (fanatikliyin) qarşısını almaq üçün, düzgün çatdırımın (təbliğatın) olmasına
gərəklik duyulur. Uzun illərdir ki, bilim ilə din arasında böyük uçrumlu sınır var, Bu ucurum nə qədər geniş olursa, dini çatdırım
(təbliğat) yayımnın boşluğu da bir elə
geniş olur və dini çürüklük daha da artır. Çünkü yaranmış bu özgürlük dönəmində
köhnəlmiş dini çatdırım yayımları bu boşluqları doldura bilmir. Dini çatdırım
yayım yollarının yanlışlığı üzündən , gənc dindarlar arasında qütbləşmə artır.
Bir yandan dini çürüklüyə meyillik genişlənir, başqa yandan da dinə duyğusuzluq
(biganəlik) yaranır.
70 illik dinsizlikdən sonra
din yoluna imrənən (meyil edən) dindarlar arasında iki tirəlik yaranmaqdadır.
Gənclər arasında dinin doğmalığı və ögeyliyi haqqında çəkişmələr getməkdədir. Doğma
din olaraq, kimi islamçılığı, kimi də tanrıçılığı bəyənir. Dinimizin ululuğunu, tarixini
doğru-düzgün çatdırmaq istəyi ilə dinin
tarixindən qısa və yığcam bilgi vermək gərəkliyi öz əksini tapmaqdadır.
I-Bölüm.
Dinin qısa tarixi haqqında.
Bibliyada deyilən İohanın
gizli ordusunu aramaq üçün xristian misionerləri Asiyaya gedirlər. Asiyada
rastlaşdıqları tanrıçılıq dininin xristianlığa çox yaxın uyğunluğu olduğunu
görürlər. Ancaq bu dində İsa haqqında heç bir bilginin olmadığını da görərək
onun tamamilə başqa bir din olduğunu anlayırlar. (Xaqan Ədəboğlu “Türkçülükdə
Səlcuqlu xəstəliyi” s. 7)
Qafqaz və Asiyada ərəblərin
soyğun və talançı əzgiliyini (zülümnü) görən Tanrı inanclı Hulaki xan1258-ci
ildə Bağdadı tutanda demişdi “Budur Bağdad tökdüyü bütün qanlar üçün, verdiyi
əzgilər üçün etdiyi uyğusuzluqlar (ədalətsiliklər) üçün suçlandırılır
(cəzalandırılır”.) Bağdad dindarları ilə söhbətində demişdi, bütün dinlər bir
əlin 5 barmağı kimidir. Bunun üçün belə çox qırğın nəyə lazım idi siz etdiniz.
(X. Ədəboğlu türkçülükdə Səlcuqlu xəstəliyi s. 8) Hulaki xan islam dininə
dönmədən, tanrıçı kimi də öldü. Oğlu Qazan xan 43 yaşında islam dininə döndü.
Bİr yazıda deyilir:
“Türklərdə şamanizm və totemizm yoxdur. Türk dini, bütün dinlərdən ulu tək tanrıçılığı qoruyan bir dindir. Bu fikir
özəlliklə türk bilginləri və bilimçiləri tərəfindən təmsil edilmişdir”. (Viyana
Universtesi. Əski türklərin və monqolların dini” adlı bölümdən s.110)
Bütün dinlər eyni bir
inama (əqidəyə), tək Tanrıçılıq inamına yiyələnsələr də, hər bir dinin öz
fəlsəfəsi var. Hər bir din çeşitli düşüncə və ayinlər toplusunun ürünüdür
(məhsuludur). “Din” ərəb sözü olub, anlamı “yol” deməkdir. Yerindən asılı
olaraq cəza, ibadət, adət və mükafat anlamında da işlənilir. Tanrıçılıq tək
tanrılı bir dindir. O təkdir ,hər bir nəsnədən üstündür, hər bir nəsnənin
yaradıcısıdır. Tanrıçılıkda din yerinə inanc sözü işlənmişdir. Din Tanrının
sınırsız varlığı olan, kəsinliyə (mütləqə) çatmaq üçün açılan yoldur. Din
yüksək irahi (mənəvi) varlıqdır. O adamların adamlıq duyğuları ilə bərabər
yaranmışdır və bərabər də yaşamaqdadır.
Dinin başlıca istəyi tanrını adamlara tanıtmaq, haqqı gerçəkliyi,
doğru-düzgünlüyü, adamlıq durumunu, yetgin
görgülüyü (əxlaqlı olmağı) nitəliyi (keyfiyyətliyi) qorumaqdır. Din istənilən tarixlərdə toplumun irahi
(mənəvi) dəyərlərinin qoruyucusudur. Acun
(dünya) siyasətində ayrınclı (fərqli) uyğarlıqlar bir-biri ilə toqquşanda
siyasətçilər həmişə bir siyasi alət kimi dindən yararlanmışlar və bu gün də
yararlanırlar.
Adamın evrənə,
doğaya olan acun (dünya) görüşü
genişləndikcə, bilik baxışları dərinləndikcə, dini acungörüşü də genişlənir,
təmizlənir. Adamlıq duyğuları bollandıqca, Tanrıya ulaşma, yaxınlaşma,
imrənmə (meyillik) artır. Adamlar gələcək istək gərəkliyinin (ehtiyaclarının) ödənilmə yolunu
dində görürlər və dində axtarırlar. Elə dinin qaynağı sayılan ideologiya
termini də bu baxışdan törəmişdir.
Adamların irahiyatları (mənəviyatları),
mənlikləri və psixoloji durumları, acungörüşləri, onun inamından və düşüncəsindən çox asılıdır. Dini
dünyagörüş çeşitli olduğu kimi, onun öyməsi (tərifi) də çeşitli olmuşdur. Ateizm
baxımından onu yadsılayanlar (inkar edənlər), dini bir sayğısızlıq, geriçilik (cəhalət)
kimi görənlər, onun toplumu (cəmiyyəti)
gəlişməyə qoymayan bir ideologiya kimi bilənlər olmuşlar və onlar bu gün də
var. Dində olan doğruluğu yadsılayan, dinin kutsallığını geriliyə, çürüklüyə
sürüyüb aparan ona qarışan nağıl və xurafatlardır. Lüğətdə uydurma, yalan və
rəvayət anlamlarına gələn xurafat düşüncəsi adamlıq tarixidək əskidir. Bütün
dinlər xurafatlardan yararlanmışlar və bu gün də xurafatdan uzaqlaşa bilmirlər.
Adamda olan qorxu içgücü (instinkti) xurafatların yaranmasında böyük rol
oynayır. Elin (Xalqın) çoxu xurafatla mövhumat, dini inanclarını bir-birindən seçə
bilmədikləri üçün çox hallarda xurafatı dinin kökü sayırlar və onu böyük sevinclə yaşam yollarında yaşadırlar. Belə bir yanlış
baxışın ilgisi də xalqın dini inancların köklərini düzgün bilməmələrindən irəli
gəlir. Hansı dönəmdə din onlardan
təmizlənəcəksə o dönəmdən də önəmli dinə
önəmli inam olacaqdır və özünü doğruldacaqdır.
N. Cəfərov yazır:
”Türklər qədim dövrlərdən başlayaraq, öz tanrıları ilə sıx məənəvi- ruhi
təmasda olmuş, ondan qorxub çəkinməmiş, əksinə ona könüldən bağlanmış, islamı
qəbul edəndən sonra həmin sadəlövhlük, səmimilik müsəlman Allahına münasibətdə
də özünü göstərmişdir”. (N. Cəfərov. “ Kitabi Dədə Qorqud”da islama keçid
poetikası” Bakı 1999 s. 16)
Hələ uşaq ikən, nənə-babalarmızdan,
ata-analarmızdan ilkin adamın yaranması haqqında həmişə ilgincli (maraqlı)
nağıllar eşitmişik. Həmdə acunu (dünyanı) qanan gündən demək olar ki, hər an
Adəm-ata və Həvva ana rəvayətini də eşidirik. Bu rəvayət, dini hədis olduğu
üçün hər an sayğı ilə dinlənilir. Aşağıda danışacağım bir olay məni adamın
yaradılış nağılını yenidən yada salmağa və onu incələməyə vadar etdi.
Yaklaşıq olaraq 15-16 il öncələrdə, bir yas törənində (matəmində)
molla, Adəm peyğəmbər haqqında hədis söyləyirdi. O, insanların ulu dədəsi
(əcdadı) olan Adəm peyğəmbəri, Tanrı 8 min il öncə yaratdığını,Tanrı onun qabırğasından
Həvvanı düzəltdiyini və onlardan da
bütün insaların yarandığını, Adəmin uşaqlarının çeşitli 72 dildə danışdıqlarını
söyləyirdi. Törəndə olan bir ögrətmən (müəllim), mollanın hədisinə qarşı
çıxaraq, “ay molla, sizdən diləyim odur
ki, gənci, yetgini, qocası olan belə böyük yığıncaqlarda elə söhbətlər edin ki, xalqda sizə qarşı inam
yaransın. Törəndə mənim öyrənclərim (tələbələrim) otururlar. Onlara mən sizin
ulu dədələriniz, 300-400 min il öncə Azıq
mağarasında yaşamışlar deyirəm. Sizin sözünüzü eşidən gənc öyrənclərim ola
bilsin ki, indi sarsıntı (tərəddüd) içərisində qalıbdılar. Bilmirlər sən
deyənəmi, yoxsa mən deyənəmi inansınlar. Sizin söhbətinizi etika xətrinə
dinləyirik. Artıq dönəmlə ayaqlaşmaq gərəkdir. Sizdən istəyim odur ki, belə nağılları
doğruluq kimi danışıb, gəncləri çaş-baş salmayın” dedi.
Bu söhbətdən sonra mən
dinlərdə olan mifləri araşdırmağa başladım. Bütün dinlərdə çeşitli miflərin
olduğunu gördüm. Adamın yaranması haqqında olan miflərin gənclərdə caş-başlıq yaratmaması
üçün, bu miflərin bir neçəsini aydınlaşdırmağa, doğruya daha yaxın olanını və
ağıla sığanını axtarmağa, araşdırmağa çalışdım.
1. Sümer nağılında (mifində) deyilir: "Baş Tanrı Marduk,
yaratdığı acuna (dünyaya) ağalıq eləmək üçün adam yaratmağı Tanrı Nitdiyə
tapşırdı. Tanrı Nitdi, yerdən on dörd ovuc palçıq götürdü, yeddisini sağ
yanına, yeddisini də sol yanına qoydu. Onları yoğurdu özünə oxşar bir varlıq
yaratdı və üfürüb ona soluq (nəfəs) verdi. Sağdakı erkək, soldakı dişi bir cüt
canlı varlıq oldular. Tanrı onların adına Adam dedi. Adamları Edem (Tövratda
cənnətin bağlarından birinin adıdır) bağında yerləşdirdi. Şeytan onları
aldatdı. Onlar Edem bağından qovuldular. Bu qovulan adamlar artıb çoxaldılar və
dünyaya yayıldılar. (Sümer tabletlərindən çevirmə)
2- Semit xalqlarının, (yəhudiliyin,
xristianlığın və islamın) nağılında (mifində) deyilir: “Rəbb Allah yerin
torpağından insanı düzəltdi və onun burnuna həyat üfürdü”. (Tövrat.”Yaradılış”
2/7). "O zaman Rəbb Allah insana dərin yuxu göndərdi və o yuxuya getdi.
Onda Rəbb Allah onun qabırğasının birini götürdü və yerini ətlə doldurdu. (Yaradılış
2/21)" "Rəbb Allah insandan götürdüyü qabırğadan qadını düzəltdi və
onu insanın yanına gətirdi. (Yaradılış 2/22)" Bunların evliliyindən də
dünyanın insanları yarandı.
Quranın 15/26 ayəsində
deyilir: ”Biz insanı quru və qoxumuş qara palçıqdan yaratdıq”. Göründüyü kimi burada Həvvanın qabrqadan
yaranma söhbəti yoxdur.
3. Türk nağılları (mifləri): Adamın
yaradılışı haqqında türklərdə bir çox miflər var. Nəki türk boyları varsa bir elə də çeşitli
yaradılış nağılları (mifləri) var. Onlardan yalnız üçü haqqında söhbət açamağa
üstünlük verirəm.
a) Doğu türklərinin nağılı (mifi): Göy üzündə tək olan Tanrı Qara
xan darıxırdı. “Nə yaradım ki, həm darıxmayım, həm də həmişə məni yada
salsınlar” dedi. Bu anda dənizin ağ köpükləri arasından bir qadın xəyalı
göründü. “Məni yarat” deyib yox oldu.
Qadının xəyalı Tanrı Qaraxana əsin (ilham) verdi. O özünə bənzər bir varlq
yaratdı. Adını kişi qoydu, ona qanad verdi bərabər uçdular. Tanrıdan yüksəyə
uçmaq fikrinə düşən kişiyə hirslənən
Tanrı Qaraxan, onun qanadlarını aldı. Özünü də işıqlı dünydan qaranlıq dünyaya
qovdu və ona Erlik (şeytan) adını verdi. Sonra da dünya ağacının doqquz
budaqdan doqquz adam yarattı. Bunlar dünyadakı doqquz insan cinsinin ataları
oldular.( Bax: N. S. Banarlı “ Türk ədəbiyatı tarixi” İstanbul 1971 s.12 və M.
Seyidov “Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları” Bakı 1983).
b) Asyanın hər bir alanında qarşı (rast) gələn
tanrıçılıq mifində deyilir: Ulu Tanrı göyü, yeri yaradandan sonra yerə yağışlar
yağdırdı, çaylar, dənizlər, dəryalar yarandı. Dağların palçıqlı sel suları,
mağaralara doldu, yağış kəsdi, günəş doğdu.Tanrı Yer anaya- əyəsinə (mələyinə)
“mağaradakı palçıqlardan adamları yarat” dedi. Yer əyəsi üzü günəşə olan
mağaranın isti palçığını yoğurdu ondan qadını yaratdı. Saçına ətir verdi. Ona 5 ləçəkli
yaşam gülü bağışladı. Bu vaxt Tanrnın səsi gəldi. “Palçığından bir ovuc
götür, sevib-sevilmək yazğısını
(bəxtini) özün yarat” dedi. Tanrının əyəsi günəş az düşən mağaradakı palçığı
yoğurdu ondan kişini yaratdı, ona güc və
dözüm verdi. Bu anda Tanrının səsi gəldi: “Palçığından bir ovuc götür bəxtini özün yarat və qadını qoru”dedi. Onlar
mağaralardan çıxıb görüşdülər, 40
uşaqları oldu, onlar çoxalıb dünyaya yayıldılar. Ulu dədələrmiz belə yarandı.
(Mirəli Seyidov Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları Bakı 1983 və
R.N.Bezertinov “ Din.Tenqriyanstvo”)
v) Bir sıra mifoloqlar
türklərin ulu köklərinin başqa planetdən gəldiyini deyirlər. Belə ki, mifologiyada Tanrı Qara (Qayra)
xanın göydən gəldiyi, Oğuz xanın atası olduğu, Oğuz xan da türklərin ulu dədəsi
olduğu və Xızırın ildrımla göydən Dan (Tan) ulduzundan gəldiyi deyilir. Son
dönəmlərdə türklərin kökünü Mu qitəsilə bağlayırlar. Bu haqda Mu qitəsindən
söhbət gedəndə danışılacaqdır.
Bir para türk mifoloqları
da türk ərəb nağıllarını birləşdirib, hər iki nağılı yoğurub yeni mif yaradıblar.
Turan Dursun yazır: “Türk mifologiyasında deyilir ki, səma ördəyi suya baş
vurub oradan qum, gil və lil çıxardır, nəticədə quru-yer yaranır. Bundan sonra
Tanrı torpaqdan kişini, kişinin qabırğasından isə qadın yaradır. (Turan D. Göy
Tanrı vikiped). Aydın görünür ki, burada
türk mifi ilə Semit mifi qarışdırılıb, yeni bir mif yaradılıbdır.
4-.Çağdaş mifologiyada. Bu günümüzün bir çox bilginləri (Avropa və
Rus alimləri) yeni mif yaratmışlar. Onların yaratdıqları zənnə (fərziyyəyə)
görə, bir çox min illər (445 min il) öncə yad planetlərdən gələn adamlar
olmuşlar. Onlar yerdə nəhəng mədəniyyətlər yaratmışlar. Həmən göydən gələn
adamlarla yer meymunlarının çütləşmələrindən bu günkü adamların ulu dədələri
yaranmışdır və tədricən artıb dünyaya yayılmışlar. Həm də “onlar öz gövdələrindən
yaratdıqları genetik koddan yer adamlarını yaratmışlar. Onlar bir zamanlar
yerdə ağalıq etmiş, sonralar hər hansı ilişgidənsə yox olmuşlar”.
İndi bu mifləri
incələyək, onların deyilişlərində, az da
olsa ağıla sığası doğruluğun izini görməyə çalışaq. Göründüyü kimi nağılların (miflərin)
deyilişləri bir-birindən çeşitlidir. Birinin digərindən dolğunluğu, yüksək
pilləliyi, aşamalarla (tədricən) gəlişməsi (inkişaf etməsi) özünü aydın
göstərir. Bu nağıllar (əfsanələr) arasında ən ağıla sığası olanı hansıdır?
Sümerlərin nağıllarında
(əfsanələrində) kişi və qadın hər ikisi palçıqdan ayrılıqda yaradılır və hər
ikisinə də “Adam” deyilir. Onlar yerin bir parçası olan Edem bağına qoyulur.
Sonra Edem bağından qovulurlar və görüşüb dünyanı doldururlar. Burada biz
Tanrının adamı torpaqdan yaratmasını görürük. Sümer nağılı cənnətin yerdə Ədəm torpağında olduğunu deyir.
Semit dinlərinin (Tövrat,
İncil və Quran) yaratdığı nağılın (mifin) deyilişindən göründüyü kimi, Allah adamı
palçıqdan, onun qabırqasından isə qadını yaradır. Burada ilk başlanğıcda adamın (insanın) yaranmasından
söhbət gedir, Adəm peyğəmbərin adı çəkilmir. “Rəbb insanı yaratdı” deyilir.
Ancaq Tövratın başqa yerində, Adəm və Həvvanın adı ilk insanlar kimi çəkilir.
Bu da çaşqınlıq yaradır.
Quranda deyilir: “Ağacın
meyvəsindən daddıqda ayıb yerləri göründü”. (7/22) Demək, dini kitablara görə Allah
adamı (insanı) yaradanda onun artım yeri (ayıb yeri) olmayıbdır. Belə aydın
olur ki, ilk adam tam yetgin yaradılmamışdır onun yaradılmasında yanlışlıq
olmuşdur ki, şeytan həmin yanlışlığı düzəltmişdir. Adamın yaranmasında şeytan
Allahla ortaqdır. Artım və ya doğuşla dünyanı doldurmaq şeytanın görəvidir
(xidmətidir). Demək, dini kitablardan və hədislərdən belə anlamaq olur ki,
adam, Allahla bərabər şeytana da borcludur. Hədislərdə bir çox nağıllar (miflər) var ki, orada şeytana allahla yanaşı durmaq hüququ
verilir. Bu isə Tanrının mütləq varlığına aykırıdır (ziddir). Onda belə çıxır
ki, adam Allaha qulluq etdiyi kimi, şeytana da qulluq etməlidir.
Belə bir sonluğa
gəlmək olar ki, Semit xalqlarının dini kitabları həm Sümer, həm də Sabe (ulduz)
dini dünyagörüşündən yararlanmışdır. Bibliyada,
incil və Quranda yer alan hədislər qavramlıq.
(təfəkkür) baxımından Sümer tabletlərində yazılmış olayların əksi kimi görünür.
Sümer sivilizasiyasında Tenqri inancının varlığı bu dinin Semit dinlərindən
daha əski olduğunu kəsinləyir.
Tarixçi araşdırıcı Samvel Kramer
göstərir ki, Sümerlərdə baş tanrı kimi Tanrı Ra göstərilir. Tarixçilərin
sadaladıkları başqa tanrılar Raya bağlı (tabe) olan mələklərdir. Göründüyü kimi
bir çox tarixçilər Sümerləri çox tanrılı tanıdıkları halda S. Kramer tək
tanrılı el kimi tanıyır. Doğrusu da budur Sümerlər tək tanrılı olmuşlar. (Ərdoğan
Çinar “Ələviliyin gerçək tarixi və özü” Vikp.)
Tövratda deyildiyi
kimi, Allah, adamın qabırğasından Həvvanı yaratdığına görə, gərək bu gün də adamların artımı
qabırğalardan olmalıydı. Həm də kişi ilə
qadının qabırğalarının sayı ayrınclı (fərqli) olmalı idi. Bu uyğunsuzluq yoxdur.
Semit dinlərində deyildiyi kimi, əgər bütün xalqların bir ata-anadan
yarandığını alımlayırıqsa, onda bütün adamlar bir-birinə oxşamalı, bir dildə danışmalı, bir rəngdə, bir xasiyətdə olmalı idilər. Amma biz adamların
çeşitli rənglərdə, boylarda, xasiyyətlərdə,
gələnəklərdə, dillərdə olduqlarını bilirik və görürük.
Yaradılış dünyagörüşü haqqında
Quranda yazılan ayələrin dəyərini düşünmədən hədisçilər, islamda daTövratın
hədisi önəmli və olduğu kimi verilir.
Quranın 15/26 ayəsində deyilir: ”Biz insanı quru və qoxumuş qara
palçıqdan yaratdıq”. Orada çox aydın şəkildə Adəm peyğəmbərin yox, insanın
yaranmasından söhbət gedir. Həm də köhnə, bəlkə min illərlə yatmış, qoxumuş
palçıqdan yaranmasını. Quranın bu məntiqli ayəsini atıb, islam ilahiyyatçıları
nədənsə Tövratın nağılına üstünlük vermişıər?
Ən geniş yayılmış mağara
nağılında (mifində), bir çox doğruluqlar ortaya çıxır. nağılın bir ucu gedib
qədim ulularımıza, mağara adamlarına çıxır. Ona görə də bu nağılın içərisində
doğruluğun dənələri daha aydın görünür.
Afrikalılar, uzaq doğu
Asyalılar, ön Asyalılar və Avropalılar, heç cür bir atadan, bir anadan ola bilməzlər.
Bunların hamısı nağıldir. Biz görürük ki, Allah bu dünyanın özünü, torpağını,
bitgisini, heyvanını, hətta daşını çox çeşitli yaradıbdır. Demək, adamları da çox çeşitli yaratmışdır. Bir çox arxeoloji qazıntıların verdiyi bilgilərdən
aydın olur ki,Tanrı adamların ilk qaynağını ən azı 4-5 üründə yaradıbdır. Ilk
dillər də, dinlər də çox çeşitli yaranmışlar. Bunun özü də Tanrı qanunlarından
biridir.
Nağılların (əfsanələrin) deyilişlərindən,
onların bir-birindən fərqliliyi çox aydın görünür. Birinin digərindən
dolğunluğu, yüksək pilləliyi, aşamalarla gəlişməsi (inkişaf etməsi) özünü aydın
göstərir. Bu nağıllar arasında ən ağıla sığanı tanrıçılıqdan qalma mağara nağılıdır. Nağılın (əfsanənin)
Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsindən qaynaqlandığı açıq-aşkar görünür.
Duyuüstlüyü (fövqəlbəşəriliyi) və kutsallığı
ilə özünə tapınaqlıq (pərəstişlik) yaradan din, topluma etdiyi etkisini,
yalnız Tanrı gücü ilə
yox, eyni ilə də, dünya varlıqlarında olan Tanrı qanunlarının gücü ilə həyata keçirir. Dini bilincliyin
(şüurun) varlığı və çeşitliyi, dini inam üçün önəmli qoşulluqlardan (şərtlərdən)
biridir.
Adamda yaranan ilk dini
duyğular, hələ mağara yaşamında
yaranmışdır. Eyni dönəmdə də din toplumun
aşamalarla formalaşmış bilincin
qanunauyğun gəlişməsi (inkişafı) ilə yetginləşir. Fəlsəfi baxış, bilincin
(şüurun) gəlişməsini üç çeşidə ayırır.
1. Kosmik yaradılışlı irahi (mənəvi) bilinc (şüup), gözə görünməz olan varlıqlara xas olan
bilincdir.
2. Bütün canlı orqanizmlərə xas olan irahi bilincdir.
3. Yalnız adamlara xas olan irahi bilincdir.
Bizim istəyimiz yalnız adamlara xas olan irahi (mənəvi) bilincdən danışmaq
olacaqdır.
R. Allahverdi əsərində
bilinc anlamından danışarkən: “Mifoloji şüur (bilinc anlamı - İ.M.) dini və
fəlsəfi şüurdan daha qədim şüur tipidir.”deyir ( R.Allahverdi. Təqvim mifləri
və Novruz. B. 2013.s.138).
R. Allahverdinin
sanmasından ayrıntılı (fərqli) olaraq, onu
bildirim ki, Mifoloji şüur (bilinc) dini şüurdan (bilincdən) əski (qədim) ola
bilməz.Əksinə dini bilinc (şüur) mifoloji bilincdən dah əskidir (qədimdir). Çünki
dini bilinc anlamı olmadan mifoloji bilinc yarana bilməz. Hələ mifoloji bilinc
anlamı və fəlsəfi düşüncələr yaranmadan, dini bilinc anlamı (şüur) yaranmışdır.
Adamlarda olan qorxu duyğuları kor-koranə olaraq dini bilinci yaratmışdır. Əgər biz dinin kökündə
mövhumatların durduğunu alımlayırıqsa, belə olan halda mövhumatlar ibtidai,
mağaralar dövrünün ürünüdür
(məhsuludur). Demək, hələ mif yaranmamış
mövhumat və dini bilinc yaranmışdır. Bu anlamda
mövhumat ilk ibtidai din sayıla
bilər. Mifaloji dünyagörüşü isə qavram (təfəkkür) varlıqlarının ürünüdür. İlk mövhumatlar
dönəmində yaranan dini bilinc (şüur), mifoloji bilincdən (şüurdan) daha öncə
gəlir və qədimdir. Qeyd etmək lazımdır ki, din həm idraka, həm irahi (mənəvi)
ruhiyyata, həm ilk uyğarlığa (mədəniyyətə), fəlsəfi düşüncələrə, biliyin (elmin) ilk
gəlişməsinə (inkişafına) böyük güc verən bir ideoloji görəvdir. Acun (Dünya)
ellərinin (xalqlarının) mənlik gəlişməsində (inkişafında), dini bilinc anlamı
(şüur), özünə önəmli bir yer tutmuşdur. Bütün canlılarda anlayışın
olduğunu bilirik. Amma bilincin (şüurun)
çeşitləri düşünmə (təfəkkür), yaratma (təxəyyül), gələcək olayları incələnmə, çözmə (təhlil)
bacarığı yalnız adamlara xasdır.
İnam
nədir? İnam özünü yetginləmənin, özünü təstiqinin, mənliyin yetişməsinin
ürünüdür. İlk adam toplumunun ortaya çıxması ilə bağlı yaranan bir çox
ilgilərdən biri və başlıcası inamdır.
Hələ mağara dönəmində olan qorxu içgücündən (instinktdən) yaranan inam duyğusu,
yavaş-yavaş yetginləşərək, dini inam duyğusunun yaranmasına ilişgi olmuşdur.
İlk dini duyğular da son halda əksiksiz (mükəmməl) düzənli ( sistemli)
yetgin tanrıçılıq dinini yaratmışdır.
Tanrıçılıq dini düzəni də, özlüyündə qorxuya arxalanan görgü (əxlaq) dini düzənini
(sistemini) yaratmışdır. Tanrıçılıq qorxu-görgü dini düzənini, özündən sonra
gələn səma dini görgülərinin yaranmasında bir qaynaq tutqacını (rolunu) oynayaraq, bu
günkü dini görgülərin yaranmasına ilgi
olmuşdur.
Hegelin fəlsəfi baxışına
görə: İnam adamın içüzünün (mahiyyətinin) sonsuzluğuna və gerçəkliyə
inanmasıdır”. Demək, inam, adamın içgücündən (instinktindən) gələn,
gückeçərliyini (iradəsini) yaradan güclü bir varlıqdır. Elə bu inamın
içgücündən gəlməsi, din yolu ilə Tanrını tanımaq olmuşdur. Bu gün dünyada olan
dinlərin inamçılıarının hər biri öz dininin ən yaxşı humanist dəyərlərə
yiyələnmiş din olduğunu bildirirlər. Bu da qanunauyğun düşüncədir. Cünki, dini
inanclar dəqiq bilik deyil ki, 2+2=4 eləsin və hamı da eyni şeyi düşünsün. Dini
dünya görüşündə hər bir kimsənin özünə xas dini baxışı, dini acun (dünya) görüşü
və inamı var. Din haqqında yaranan olaylar düşüncənin ürünü (məhsulu)
olduğundan, onların hamısı görəcəlidir (nisbidir). Dini inamda qırmızı xətli
bir doğruluq var ki, o da yalnız Tanrı varlığıdır. “Hansı yolla gedirsən get,
təki üzünü Tanrıya sarı tut, ona get” deyilir.
II-Bölüm
Xızır kimdir, tarixi kimsədir, yoxsa
əfsanədir?
“Qurani-Kərim”də
deyilir: “Hər bir xalqa izah etsin deyə, biz (Allah) həmin xalqın dilində
danışan elçi göndərmişik” (14\.4). Başqa bir ayədə: “Bilmədiklərinizi öyrənmək
üçün sizə öz içərinizdən bir Peyğəmbər göndərdik.” (.2,\.250) deyilir.
Qurani-Kərimin bu ayələrindən aydın olur ki, ulu Tanrı, hər bir xalqla öz
dilində danışan, Onlara tanrını tanıdan
elçi göndərmişdir. Ən əski ellərdən (xalqlardan)
biri olan türklərə Tanrı, onların
dilində danışan elçi göndərmişdirmi
göndərmişdirsə o kimdir? Tanrıçılıq dini olmuşdurmu, olmuşsa yaradıcısı
varmı kimdir?
Bu sorğuya bu günkü
bilginlərin bir çoxu tanrıçılığın bilqamısı (peyğəmbəri) olmamışdır, bu dini
xalqın özü yaratmışdır deyə qarşılıq (cavab) verirlər. Bir para araşdırıcı
bilginlər də deyirlər ki, vaxtı ilə türklərin də özlərinin bilqamısları
(peyğəmbərləri) olmuşdur. Belə ki, ilahiyat bilgini hacı Firudin Qurbansoy
göstərir ki, “Zərdüşt peyğəmbərdən öncə azərbaycan torpağında ayrı-ayrı dinləri
ulaşdıran (təbliğ edən) 12 peyğəmbər olmuşdur. (F.Q. “Azərbaycana göndərilən peyğəmbərlər”
Bakı 2017 s.10).
Tanrıçılığın peyğəmbəri
olmamışdır deyən mifoloqlara, tarixçilərə,
türk dünyasının hər yerində qarşı gəlinir. Belə bir ilgincli (maraqlı) bilgilər
verən tarixçilərə belə bir sorğu yaranır:
Acun (Dünya) dinlərinin
arasında, həm də türk xalqlarının arasında
ən əski din kimi alımnanan və sayılan, türk ellərinin
inanclarında geniş iz buraxan, sistemli halda kuralları və
gələnək-görənəkləri olan, özündə dərin fəlsəfi dünyagörüşlü ideoloqiya daşıyan
bir din xaotik toplum içərisində yarana
bilərdimi? Bu sorğunun yalnız bir qarşılığı (cavabı) var, o da yox, yarana
bilməzdi deməkdir. Peyğəmbərsiz mövhumu düşüncələr və xurafat yarana
bilər. Din isə bilqamıssız (peyğəmbərsiz)
yarana bilməz. Demək tanrıçılığın bilqamısı (peyğəmbəri) olmuşdur, özü də bir
yox, bir neçə bilqamısı (peyğəmbəri) olmuşdur,
“Peyğəmbər” fars sözü
olub, “hər şeyi, hamısını bilən” deməkdir. Bu baxımdan, “Bilam” və “Bilqamıs”
sözləri də türkcə “ hamısını bilən”
anlamını verir. Yazılı anıtlarmızda, ədəbiyatlarımızda Bilgə xaqan adının
olması, danışığımızda bilən, bilici sözlərinin işlənməsi bilqamıs sözünə çox
yaxın və həmişə işlənən sözdür. Belə olan halda, Tövratda adı çəkilən kahin
Bilam, Sümer-Akkat dastanında adı çəkilən kahin Bilqamıs Türk xalqının
Peyğəmbəri ola bilərlərmi?
Tövratda Bilam İsrailoğullarından
olmadığı, Dəclənin doğusundan gəldiyi, gündoğan yönün (tərəfin) kahini olduğu,
İzrailliləri lənətləmək üçün çağrıldığı deyilir. Tövrat onu lənətləyir.
Aydındır ki, Tövratda lənətlənən bir kahin, yahudilərin kahini-peyğəmbəri ola
bilməzdi. (Müqəddəs kitab Bakı 2009
“Saylar s. 183-186). O gündoğan yönün kahinidir (peyğəmbəridir). Babilin
gündoğan yönündə Türükkü (Türk) ölkəsidir. Bu baxımdan Bilam (Bilici) Türükkü
xalqının kahini- peyğəmbəri olmaq düşüncəsi inandırıcı görünür.
“Bilqamıs” dastanındakı bilqamıs da bir
kahin kimi verilir. Bəlkə də o Tanrıçılıq inancının kahinidir, bilqamısıdır və
qədim türklərin peyğəmbərlərindən biridir. Qafqaz türkləri, erkən dönəmlərdən
II-III əsrdən xristianlıq və VII əsrdən islam dininə tapındıqlarından, öz
peyğəmbərlərini unutmuşlar. Bu baxımdan, Sümer dastanının alpı (qəhrəmanı) olan
Bilqamıs, əski türklərin Bilqamısı ola
bilərmi?
Əsərdə bizə sunulan (təqdim edilən) Bilqamıs addır yoxsa
ki, peyğəmbərlik takmasıdır? Aydındır ki, bizə çatdırılan əsər qaynaqdan
(orijinaldan) yox, bir neçə dillərdən çevrilərək
gəlmişdir. Kahin sözünün anlamı peyğəmbər anlamındadır. Çünkü tövratın bir çox kahinləri Quranda
peyğəmbər kimi göstərilmişdir. İlk qaynaq saydığımız Bilqamıs əsərində Bilqamıs
bir kahin-peyğəmbər kimi verilmişdir. Çünki əsəri aldırımla (diqqətlə)
oxuduqda, Bilqamısın bir kahin, bir
peyğəmbər kimi verildiyi aydın-aşkar görünür. Belə ki, dastanda deyilir:
“Özü öz
başına gecə-gündüz açar iş,
O,
hasarlı Urukun kahinimi Bilqamıs.” (I lövhə s.9)
Bilqamısın kahin kimi verilməsi, onun da
Quranda adı çəkilən peyğəmbərlər sırasında durmağına örnək verir. Çünki o, əsərdə olayları qabaqcadan yuxuda
görür və yozur.
“Sən dağdan enməmişdən, gəlməmişdən
buraya,
O Urukda Bilqamıs səni yuxuda görmüş.”
(I lövhə s. 15)
Quranda bir çox peyğəmbərlər
vəhyi yuxularında aldıqları deyilir. Elə ona görə də, Bilqamıs yuxusunda gördüyü
duşu vəhy kimi alımlayır. Həm də dastanda
vəhyin səda kimi gəldiyini də deyir:
“Bu vaxt qəfil göylərdən belə bir səda
gəldi:
Bilqamıs adamlara belə buyurdu.”
(L.VIII. s. 66)
Burada Bilqamıs bir
peyğəmbər kimi göydən vəhy alır və aldığı vəhyə uyğun adamlara buyruq verir.
Bəzən də Bilqamıs həm adam kimi, həm də Tanrı kimi verilir:
“Sənin bədənində həm
Tanrı, həm də insan canı var.” (X lövhə
35. Sətr) deyilir.
Tanrıçılığın ən önəmli cızı (xətti) olan irahın canlı varlıqlara
keçməsi ideoloqiyası dastanda özünü
aydın göstərir. Tanrıçılıqda irahın quşa çevrilməsini (reinkarnasiya), Bilqamısda belə
aydınlaşdırır:
“O mənə toxunaraq, məni quşa
çevirdi.
Qanad taxdı
çiynimə, adəti quş qanadı” deyir. (L.VII
s 60)
Burada tanrıçılığın qaynağı
sayılan varlığın-birliyi (vəhdəti-vücüd) fəlsəfəsinin qatqısı açıq-aydın
görünür. Varlığın- birliyi fəlsəfəsini islamlaşdıran ilahiyatçılar Bilqamıs
dastanını alqınlıqla oxusunlar.
Bütün əsər boyu Bilqamıs
Uruklu kimi verilir. Bilqamıs Uruk
şəhərində yaşasa da, o özünün gündoğandan (şərqdən) gəldiyini bildirir:
“Mən səfərə
çıxmışam günəş doğan tərəfdən” (L.X.s 79) deyir.
Urukun günəş doğan yanı Tövratdakı
xəritədə Türükkü (Türklər) ölkəsidir. Bu
da onu göstərir ki, türükkü ölkəsində doğulan Bilqamıs, sümer ölkəsinin kahini
olmuşdur. Bu bilgi bizə sümerlərlə türklərin eyny kökdən gəlmə bir el olduqlarını kəsinləməyə
ip ucu verir. Demək, Bilqamıs tək Sümer xalqının yox, o dildə danışan bütün elin
həm kahini, həm də bilqamısı
(peyğəmbəri) ola bilər.
Tarixçilərin dediklərinə
görə, türk xalqlarının, elə də Azərbaycan türklərinin oluşma (təşəkkül)
tarixlərində “peyğəmbər” anlamını verən bir neçə türk
sözləri (bilqamıs, yalavac, yalamac, savçı ) işlədilmişdir. Azı 14 min il
öncələrdən Tanrıçılıq dininin bilqamıslarının,
yalavaclarının köməyi ilə, ağızdan-ağıza keçərək deyimlərdə, ağız
ədəbiyyatlarında yaşamış və gələnək
halında bu gün də türk xalqlarının
çeşitli boylarında hələ də yaşamaqdadır.
Nəbibəyli Z. Yazır: “I-V-əsrlərdə türk dünyasında Xızır, Xızır-İlyaz
(Əlləz) adları ilə məşhur olan Xızır peyğəmbər öz mənəvi ideyaları ilə o
dərəcədə məşhurlaşmışdır ki, günümüzdə də o öz paklığını, nüfuzunu, bəşəri
şəxsiyyət olmasını qoruyub saxlaya bilmişdir”.
(Nəbibəyli Z. “ Türkəm,
tanrıçıyam və ya dön geriyə bax” Bakı 2009 s. 40). Z. Nəbibəyli çox haqlı
olaraq, Xızırın əsgiliyini və kimsəliyini tanıyır. Yad dinlərin Zərdüştilik,
Yəhudilik, Xristianlıq və İslamın türklər arasında yayılmasına və hər yandan
tanrıçılığa olan basqısına baxmayaraq tanrıçılığın gələnək və görənəkləri hələ
də türk eli arasında yaşamaqdadır. Bu gün ərəb
və türk ilahiyatçıları Xızırı ərəbləşdirməyə çalışırlar, Xızırı Xıdır, İlyazı
İlyas kimi qələmə verirlər. Bəzi türk eli də İlyazı Əlləz deyə çağırırlar.
X. Ə. Babayeva yazır: ”Qoruyucu ruh olan
Xızır, türk etnik-mədəni ənənəsində “övlüya” “ərən” anlayışı ilə ifadə olunan
mifoloji varlıqların ölçülərinə daha uyğun gəlir- deyən tədqiqatçılar türk
tanrıçılığında peyğəmbər anlayışı
olmadığı fikirindədilər”. ( X. Ə. Babayeva “Azərbaycan folklorunda Xızır
nıbi obrazı” Bakı 2013 s.140). Onu bildirim ki, Xızırı mifoloji qılıq sayan tək
X. Ə. Babmayeva deyil, o duyğulu yazarlar bütün türk dünyasının hər bir yanında
var.
Doç. Dr. İsmət Çətin
yazır: “İslamiyətdən öncəki dönəm Türk inanc sistemində iyələr (əyələr İ.M.),
çeşitli funksiyaya sahibdilər. Bu iyələrdən birisi olan Kıdır (Xızır İ.M.) da
kut iyəsi olaraq bilinməkdədir. Göy Tanrı inanc çevrəsində var olan Kıdır, Türk
toplumunun islamiyəti qəbul etməsilə birlikdə Orta-Doğu kulturlarındakı Xızıra
dönmüşdür”. (Doç. Dr.İ.Çətin. Vikip.)
Seçkin Sarpkaya və Əhməd Yaşar da
eyni düşüncəni bölüşərək Xızırın tarixi
kimsə olduğunu alımlamırlar (qəbul etmirlər). Xızırı kult iyəsi adlandırırlar.
(S. Sarpkaya “Dədə Korkut kitabında olağanüstü tiplər” inter.)
Dr. İ. Çətinin yazısından
belə aydın olur ki, o Kıdıri (Xıdırı) islamiyətdən bir neçə min il öncədə
yaranmış tanrıçılığın kut əyəsi kimi alımlayır. Başqa yandan da bir çox türk
tarixçiləri kimi, Kıdırın (Xıdırın), islamiyətdən sonra Xızıra çevrildiyini
deyir. Ərəb sözü olan Kıdırı (Xıdırı)
ilkin ad kimi alımlayır və islamiyətdən sonra Orta Asyada Xızıra çevrildiyini
deyir. Görünür çağdaş türk yazarlarının
tanrıçılıqdan salıkları (xəbərləri) yoxdur. Tanrıçılık inancında Xızırın necə dərin yer tutduğunu anlamırlar.
Aydın olmayan hansı ilgidənsə Xızırı ərəbləşdirməyə çalışırlar, Tarixçi
Yazarlar türklər arasında olan nağıl və söyləntiləri (rəvayətləri), ərəblər
arasında olan söyləntilərlə incələyib, araşdırma aparmayıblar. Əgər araşdırılsa
idi türklərdə olan Xızır söyləntilərinin (rəvayətlərinin) necə də əskilərdən
gəldiyini və Xızır adının çox əskilərdən
ön Asyada yayılmış olduğunu görərdilər. Bir də onlar deyirlər, “türklərin
islamiyəti qəbul etməsilə Ərəbin Xıdır Türklərdə Xızıra dönmüşdür. Türk
kültüründə Xızır daha çox islami bir motifdir. Xızırı tam yetgin anlamla
ərəbləşdirir. Necə də üzdən sovurma yanaşmadır. Onu demək lazımdır ki,
ərəbləşdirmə siyasəti gedən yerdə heç bir ərəb sözü türkləşə bilməz. Ama
islamla ilgili minlərlə ərəb sözləri dilmizə giribdir. Demək İslam düşüncəli türk tarixçilərimiz öz
yanlış düşüncələrilə ilolayı (tarixi) da quraşdırırlar (saxtalaşdırırlar).
Daha sonra yazır: “ Bu
mədəniyət dəyişikliyi sonucunda kut iyələri,
öncə kut iyəsi Kıdıra, oradan ata ruhlarının kutsallığından evliyalara,
oradan da dini kaynaklı olduğu inanc və iddiası ilə Xızır və Xızır ilyasa
keçişin bir ifadəsi olaraq qarşımıza çıxmaqdadır”.
İlolayçı (tarixçi)
yazarların dediklərindən belə başa düşülür ki, onlar Xıdırı əyələr sırasında
görürlər və ona verilən Kıdır adının islamiyətdən sonra evliyalara verildiyini
deyirlər. O Kıdırı (Xızırı) bir peyğəmbər kimi yox, bir iyə (əyə) kimi tanıyır.
O halda o tanrıçılığı da bir din kimi tanımır. Çünkü peyğəmbərsiz din
olmaz.
Yazılı qaynaqlarda, da tək
Tanrıya tapınan və onu yayan bir neçə bilqamısların (peyğəmbərlərin) Mayınsık, Anadyar, Auşadyar, Bəta və Xızırın
adları çəkilir. (Abdülkadir İnan “Şamanizm” Ankara 1986 s. 85 və Xaqani
“Seçilmiş əsərləri” Bakı 1987 s.79) Ancaq onların haqqında geniş bilgilər
yoxdur. Bu keçmiş bilqamıslardan , yalnız biri adamların irahına yaxın olmuş,
toplumda (cəmiyyətdə) yaşayan gələnək-görənəklərlə dönəmimizədək gəlib
çıxmışdır. Bu da Tanrıçılığın ilk bilqamısı saydığımız Xızır olmuşdur. Tanrıçılıq dininin qalıqları
adamların yaşamlarında və duyğularında
hələ də qalmaqdadır. Başqa xırda dini inanclar unudulsa da, bu din aşamalarla
bütün türk ellərinə yayılmışdır. Soylar arasında birlik yarandıqca, bir
bilqamısa asılılığın gərəkliyi
yaranmışdır. Bu asıllığı doğu Türküstanda “Yalavac”, batı Türküstanda
isə “Bilqamıs” (hamısını bilən) adlanan Xızır ödəmiş və Tanrıçılıq dinini
Mezopotomiyadan doğu Türküstanadək yaymışdır. Bir bilqamıs kimi Xızırın adı
Türk dünyasının hər yerində, eləcə də Sumer yazılarında və səma kitablarında çəkilməkdədir.
Tanrıçılığın bir çox gələnəklərinin hələ də yaşamasına baxmayaraq, Türk
dünyasının bilim ocaqlarında tanrıçılıq dini sistemli halda tam
araşdırılmamışdır. Çağdaş dünyamızda bu
gün türklərin nağıllarında, əfsanələrində, rəvayətlərində, məsəllərində,
klassik şairlərin əsərləində Xızırın adı
hələ də yaşamaqdadır.
Bu gün türk xalqları
Tanrıçılığın ilk yaradıcısı kimi Xızırı tanıdıqlarına görə, yalnız Xızır
qılığını (obrazını) gözdən keçirəcəyik. Türk xalqları arasında geniş yayılmiş nağıla
görə, Ulu Tanrının əmri ilə cansız quru torpağın üzərini qara bulud alır, isti
yağışlar yağır, şimşək çaxır, yerə ildırım düşür. İldırım düşən yerdən Xızır
çıxır. Yenidən bir də şimşək oynayır, yerə ildırım düşür və içərisindən bozat
çıxır. At kişnəyərək, Xızırın üstünə gəlir. Əvvəlcə Xızır geri çəkilir, bu an ulu
Tanrının səsi gəlir: “ Atı tut min” deyir. Bir sıra əfsanələrə görə Xızır Qaf
dağına düşmüş, Qaf dağındakı süd gölündən həm üzən həm də uçan boz atını tutub minmişdir. (Babayeva X.Ə. s. 22 və M.
Seyidov) Xızır atın yalmanından tutub, belinə atılır. Atda iki qanad yaranır və
göyə qalxmağa başlayır. Haradan keçirsə, oranı göy otlar, qalın ormanlar
bürüyür, sərin yellər əsir, şır-şırla sular axır. Cansız olan quru acun cana
gəlir. Bu nağıl Xızırın adamların oluşmaları ilə yanaşı tarixin uzaq
keçmişindən gələn ulu bir bilqamıs olduğunu, dünyanın ilk dörd varlığının (günəş,
torpaq, yel və su) birliyində çalışdığını, doğanın cana gəlməsində və
fəsillərin yaradılmasında çalışqanlığa qatıldığını göstərir.
Tarixçi araşdırıcı F.
Ağasıoğlu yazır: “ Sami peyğəmbərləri yerarxiyasına yad olub, azərlərin inanc
sistemində möhkəm yer tutan, Xızır peyğəmbərin monoteist görüşünü aparıb
çoxallahlı yəhudilərin içində ilk yayan, Aran boyundan Azərin oğlu İbrahim
peyğəmbər də hələ protoazər çağlarından
Azərbaycana bağlı idi. (F.Ağasıoğlu I-bitik Bakı 2014 s.17)
F. Ağasıoğlunun bu
açıqlamasında verdiyi əski düşüncəli dünyagörüşü bizə bir çox gizli şeylərin
üstünün açıqlanmasına ipucu verir. O ilk öncə Xızır peyğəmbərin Sami kökənli
ərəb olmadığını, Xızırın İbrahimdən öncə yaşamış olduğunu, təktanrılıq dininin
İbrahimə Xızır gənələyindən gəldiyini, Azərin (Az+ərin) və oğlu İbrahimin
türkün Aran boyundan olduğunu, İbrahimin də öz növbəsində təktanrılığı
yəhudilərə ötürdüyünü deyir. Demək,
Semit dinlərinin kökündə türkün təktanrıçılıq inancı durur. Buradan belə aydın
olur ki, İbrahim (ə.s.) Semit xalqının bioloji atası yox, dini ideoloji
atasıdır. Aydındır ki, İbrahim ərəbləşdirilmiş addır. Onun ilk adı Abramdır.
Abram adı da türkün ad qoyma gələnəyinə uyğun gəlir. Atasının adının “Az+ər”
olması da Azərin və Abramın Az (Azık) elinin Aran boyundan olma düşüncəsini
kəsinləyir. Demək Xızırdan sonra İbrahim (Abram) öncədən azıq+ərlərin (azərlərin) və sonradan semit elinin (xalqının) bilqamısı
(peyğəmbəri) olmuşdur. Samilərin özləri dinlərinə hənifilik deməsi
tanrıçılıqdan qaynaqlandığını göstərir.
İlahiyatçı Hacı Firudin
Qurbansoy yazır: “ İbrahim peyğəmbər e.ö.1568-ciildə 1 Martda indiki Urmiyanın
Ur şəhərində anadan olmuşdur. Vavilonaya, Babilistana, oradan da Misirə köçmüş
e. ö. 1393-cü ildə ölmüşdür. Bir sıra xalqın və peyğəmbərlərin ulu babası, o
sıradan məhəmməd peyğəmbərin 29-cu babasıdır. İbrahimin 3-cü arvadı Kanturamdan (tövratda
Ketura gedir) doğulan 6 uşaqlar Xorasan türklərinin ulu babalarıdır.(H. F.
Qurbansoy “Azərbaycana göndərilən peyğəmbərlər” Bakı 2017.s. 40-48). Ancak bir
çox tarixçi araşdırıcılar İbrahimin yaşam dönəmini e.ö 2500 –ci illərə ilgi
edirlər.
Azərbaycan folklorunda
dərin iz salmış dörd ünsürün (od, torpaq, hava və su,) kutsal varlıq kimi adamların
yaşam uğurunda savaş yollarına dərin kök salması, Xızırın adı
ilə bağlıdır. Türk dünyasının bir
sıra filosofları isə, yanlış olaraq bu dörd ünsürü qədim yunan filosofu A. Empedoklun (e.ə 490-430)
“Təbiət haqqında” fəlsəfi poemasının etgisindən (təsirindən) qaynaqlandığını
deyirlər. Ama Empedokldan bir çox min illər öncədən dört varlığın kutsallığını
yaşadan gələnəyin türk xalqları arasında
olmasını, dini törən şəklində yerinə yetirilməsini və bu deyilən sanmanın
(fərziyyənin) tamamilə yalnış olmasını
bir çox filoloq və tarixçilər kəsinliklə
aydınlaşdırmışlar. Hələ ən əski mifoloji deyimlərdə adamların yaşam
yönümləri ilə ilgili olan dörd varlığın od, torpaq, yel və suyun, yaranması Tanrı ilə Xızırın soyut davranışlarının son
ürünü kimi verilir.
Yeni eradan öncə yaşamış
yunan filosofuTeofrastus deyir ki, ilk od qaynağı kimi günəşi alımlaya
bilmərik. Günəş də öz qaynağını ondan güclü olağandışı (fövqəladə) enerjisi
olan oddan almışdır. (A. Əlizadə “Antik fəlsəfə tarixi Bakı 2016 s.146) Çox
kuşkusuz ki, Teofrastus olağandışı od dedikdə tanrını düşünür. Onu od anlamında
görür. Görünür hələ çox əski dönəmlərdən belə sayı-sambalı bilinməyən çoxluğu
yaradan varlıq birdirsə, o belə çoxluğu, rəngarəngliy necə yaradır və yönətir
(idarə edir) sorğusu onları həmişə düşündürmüşdür.
Dastan və nağıllarda,
elə də yazılı ədəbiyat (Zəncirlənmiş Prometey və Gürcü dastanı “Amirani”)
əsərlərində adamların oddan ilk yaranmalarının Qaf (Qafqaz) dağından
başlandığını deyirlər.
“Odu
oğurlayıb vermiş insanlara,
Allahın
yanında olmuşdur, üzü qara”.
(Esxil.”Zəncirlənmiş Prometey” Bakı 1975 s. 4).
Odun ilk yararlanma
qaynağı Qafqaz oldğu kimi, tanrıçılığın da ilk qaynağı Qafqazda yaranmsı ağıla batan düşüncə ola bilər. Çünkü
tarixi çox əski dönəmlərə gedib çıxan ilk od tapınağı olan “Rom ana” (Romana)
tapınağı da Qafqazın ətəyə Abşeronda yerləşir və son çağlaradək kutsal tapınak
kimi yaşamışdır.
Əski Vizantiya tarixçisi F. Simokatta
(VI-əsr) yazır: “ Çox qədimlərdən türklər göyə, oda, torpağa yelə və suya
tapınırlar”. (R.N.Bezertinov “Tenqriyanstvo”
vikiped.). Elə ona görə də, kəsinliklə (qətiyyətlə) demək olar ki, A. Empedokldan çox öncələrdə 4- varlığın
kutsallığı türklər arasında olmuşdur. Çox guman ki, əksinə Empedokl öz əsərində,
türk mifindən yararlanmışdır. Azərbaycan
türklərinin folklorunda kutsal olan
dörd varlığın (ünsürün) Xızırla sıx ilgili
olması kuşkusuzdur (şübhəsizdir). Xızır haqqında olan nağıl və rəvayətlərin
türklər arasında geniş yayılması, onun
çox əskiliyinin göstəricisidir.
Qafqaz türk mifologiyasında belə bir baxış
yaşayır: Tanrının elçisi Xızır,
göydən altında atı, əlində odu, ildırımla yerə gəldi, adamlara od payladı, ocaq
qalamağı, ət bişirməyi, illəri, fəsilləri, ayları, günləri öyrətdi. Bu nağıl, göylə bağlı olan Mu xalqının gəlişi
ilə də ilgili ola bilər. Göydən gələn Xızır, yerdəki yabanılara bir çox
yeniliklər öyrətmişdir. Xızır haqqında bir çox olaylar bu günədək xalq arasında
yaşamaqdadır. Mifə görə hər ilin yaz
aylarının xas günlərində dörd varlığı dirləşdirib cana gətirən Xızırdır.
Xızırın və atının gəlişi,
Tanrının əmri ilə həftənin xas (çərşənbə axşamı) günü olur. Ona görə də
türklər, Xızır ilsırasında (təqvimində) xas (çərşənbə axşamı) gününü həftənin uğurlu
günü kimi alımlamışlar. Xasın başqa
günlərdən ayrıntılı olaraq Tanrıya alqış
(dua ) günü kimi, kutsallığını dönəmimizədək
yaşatmışlar. O gündən Xızır hər il fevral-mart aylarında
özünün boz atını minib doğanı cana gətirir. Onu çağıran adamların istəklərini yerinə yetirir. Sevgililərin əlinə buta
verərək, onları istəklərinə, işıqlı
günlərə çatdırır. İlin başqa dönəmlərində də dara düşənlərin hayına-dadına
çatır.
V.Vəliyev yazır: “ Türk
inancında atın xüsusi yeri var. Qədim inanca görə, at göydən enmiş, günəşdən bəzi rəvayətə görə Dan ulduzundan
gəlmişdir. O, həm uçur, həm qaçır, həm də üzür”. Qədim türk inancına görə, türk
igidi uzaq yola çıxanda onun atının nalı kutsal ocağa atılır. O, gəzintidən
(səfərdən) qayıdana kimi nal ocaqda qalır. İnama görə kutsal ocaq, nal yiyəsini hər acıdan, xataan, tasalardan
qoruyur. Odur ki, dədələrmizin görüşnə
görə at kutsal olduğu üçün onun nalı da kutsal sayılmışdır.
Xalq deyimində Xızırın
atı da, geyindiyi paltar da, bığının rəngi də göy rəngdə verilir. Bu da rasgələ
(təsadüfi) deyil. Türk inancına görə, göy üzü və göy rəng kutsaldır.
Uçmağın (cənnətin) səkkiz qatının
simgəsidir. Odur ki, türklərdə göy rəng göydə də, yerdə də kutsal sayılır.
Yazılı qaynaqların bildirdiklərinə görə, Əmir Teymur taxtını göy mərmər daşın
üzərində qurdurmuşdur. Həmin daş əmir Teymurun anıtında (türbəsində) saxlanılır.
“Xızır” sözü istilik,
qızğınlıq anlamını verdiyini, bir çox araşdırıcılar “Xız-ər” yəni Xız-istilik,
qızqınlıq gətirən “ər”-kişi anlamında işləndiyini deyirlər. Bir çoxları da
Xəzər türklərinin və Xəzər dəniznin adının Xızırla bağlı olduğunu deyirlər.
Müsəlmanlıqla bağlı, bir takım yazarlar
Xızırı islamlaşdıraraq, həzrəti Cəbrail adlandırırlar.(Savalan Fərəcov “Aşıq
Qərib”əsərində). Bu gün el arasında islamlıqla ilgili olaraq, Xızır- İlyaz,
Xıdır Nəbi deyə tanınır. “Xızır” sözü, az qala bu gün yaddaşlardan
silinməkdədir.
Bununla belə, bir çox
xalqlarda- Çində Konfisi, Hindlilərdə Brahma, Budha, Misirdə Oziris, türklərdə
Oğuz və s. əfsanələşdiyi kimi Xızır da, tarixdə yaşayan kimsə olsa da, dönəmlər
keçdikcə, tanrıçılıq bir dinn kimi unudulduğu üçün onun bilqamısı da bir çox
aşamalardan (pillələrdən) keçərək mifik qılıq halına salınmışdır. Bu gün bütün bilginlərimiz Xızırı mifik, əfsanəvi qılıq kimi tanıyırlar. Ancaq son
dönəmlərdə bir çox araşdırıcı bilim adamları Tanrıçılıq dinini, bir din kimi alımlamışlar
və bu gün də tanrıçılığa tapınan el yaşamaqdadır. Acun (dünya) bilginləri
kəsinliklə bildirmişlər ki,Bilqamıssız (Peyğəmbərsiz) din ola bilməz. Əgər din
varsa onun bilqamısı da (peyğəmbəri də) var. Bu baxımdan Xızır tarixi kimsədir.
Tanrıçılıq dininin kurallarını yaradan bir bilqamısdır.
Sümerşunas Müazzəz İlmiyənin
söylədiyi bilgilərdə deyir Sümerlərin IV-III minilliklərə ilişgi (aid) edilən
tablet yazılarında Xızırın adı çəkilir. Sümerlərin İlk ölümsüzlük qazanan yarı
tanrı kahinlərindən Utnapişdi (Odnapişdi)
Xasisatranın atasıdır. Xasisatra da Xızırın doğma (doğru) adıdır. Xızır
isə onun xız-istilik gətirən anlamını verən ayamasıdır-takmasıdır. (Vikipediya
Dəniz Karakurt “Türk söyləncə sözlüyü” 2012). Bu sanmanı (fərziyəni) alımlasaq Xızırın Bilqamısın atası olması inancı yaranır. Tarixçi araşdırıcı X.Ə. Babayevanın da dediyinə görə Xasisatra
Xızır İ.M.) Bilqamısın atasıdır. (X.Ə. Babayeva. “Azərbaycan folklorunda Xızır
nəbi obrazı” Bakı. 2013 s.57). Demək hələ yəhudilik dini yaranmamışdan tanrıçılıq
dini olmuşdur. Onun da peyğəmbərlər sırası olan Utnapişdi, Xızır, Bilqamıs,
Zülqərneyn (Oğuz), Dədə Qorqut kimi bilqamıs (peyğəmbər) sıra düzümü (səcərəsi)
olmuşdur. Onlar yəhudu kökənli
olmadıqları üçün Bibliyada yer almamışlar.
Təkallahlıq dini
dünyagörüşü hədislərdə Adəmdən (ə.s.) başlasa da, bu gün təkallahlıq dininin
ilk kitabı Tövrat olduğundan, bu dininin yayıcısı Musa (ə.s.) sayılır.
Yəhudiliyin kutsal Talmutunda Musanın (ə.s.)
Təkallahlıq ideologiyasını, hülul (ilahi) biliyini (elmini) Xızırdan öyrəndiyi deyilir. Çünki Tanrıçılıqda olan
təktanrılıq ideologiyasının bütün göstəriciləri yəhudulik inancında
görünməkdədir. Bu yanaşmanın düzgünlüyünü Tövratda görürük. Belə olan halda,
demək, Təkallahlıq (təktanrılıq) ideologiyasının ilk yaradıcısı Musa (ə.s.) yox,
Utanpişdi olmuşdur. Utanpişdi oğlu Xızıra vermişdir. Xızır da təktanrılıq
ideologiyasını Bilqamısa, Bilqamıs Az+ərə, o da İbrahimə, İbrahim də Musaya
öyrətmüşdür. Musadan sonra da bu
gələnəyi İsa və Məhəmməd (s.ə.s.) yaşatmışlar.
Buradan təktanrıçılığı ulaşdıran böyük bir sıralamanın (səcərənin)
olması aydın olur.
Bilqamıs özününUruka gündoğandan gəldiyini
deyir. Urukun gündoğanı da türükkü olkəsidir. Demək Xasisatra (Xızır) da
gündoğanlıdır yənu türükkü ölkısindəndir.
Tarixçilərin yazdıqlarından və dediklədindən belə bir anlam, zəncirvari bir
soyun yaranması anlamı yaranır. Demək tarix əfsanəyə çevirmiş olan kimsələr,
əfsanə yox tarixi kimsələrdir.
Bir sıra İran araşdırıcı tarixçiləri Xızırın, İranın əfsanəvi kralı olan Fəridunun
olduğunu kəsinləəyə çalışırlar. (Vikipediya Dəniz Karakurt “Türk söyləncə
sözlüyü” 2012). Farsların bu
düşüncələrini incələdikdə ilgincli bir olay ortalığa çıxır. Belə ki, bütün acun (dünya) bilginləri, tarixçiləri Xızırı e.ö. IV-minilliyin adamı bildiklri
halda, bilim dünyasına aydındır ki, Farsların ilk tarix alanına çıxmaları e.ö.
IX-əsrdədir. Bilginlərin dediklərinə inanaraq demək olar ki, Xızırla Fəridunun
arasında ən azı 2min il tarix ayrıntısı (fərqi) var. Xızırın Fəridun olması heç bir gerçəkliyə sığmır. Fəridun Xızır ola
bilməz.
Bütün Asya xalqlarının
hamısı Xızırı öznünküləşdirməyə çalışırlar.
Bu yöngünün ilgisi nədir? Bu
sorğunun qarşılığı çox asandır. İlk öncə Xızırın kimsəliyi tanrıçılıq dək çox
qədimdir. Tanrıçılıq dini bütün təkallahlıq dinlərinə qaynaq olduğu üçün Xızır
da onlara doğma görünür. Ən önəmlisi də odur ki, XII-XIII-əsrlərdən türklər
Xızır dinindən uzaqlaşdıqları üçün, Xızırın kimliyi və kutsallığı unudulmağa başlamışdır. Türklərdə Xızıra qarşı olan bu
soyuqluq, başqa xalqların ona yiyələnmələrinə imrənmə yaratmışdır.
Quranın 18\60-ayəsində
deyilir: “Yadına sal ki, bir zaman Musa (ə.s.) öz gənc dostuna belə demişdi: “
Mən (Xızırla görüşmək üçün) iki dənizin qovuşduğu yerə çatmayınca və uzun
müddət gəzib dolanmayınca geri dönməyəcəyəm”. (Quran Bakı 2004 s. 356)
Bütün araşdırıcı
tarixçilər iki dənizin arası olan yeri, Mərmərə dənizi ilə Ağ dənizin qovuşduğu
yerin, yəni İstanbulun olduğunu açıqlayırlar. Kimi araşdırıcılar isə Qırmızı
dənizin qovuşduğu yerin olduğunu deyirlər. A. Q. Bakıxanov yazır: Tarixin və xalq rəvayətlərindən gələn bilgilərə
görə, 4-5 yüz il bundan əvvəl abad olan yerlər indi su altında qalmışdır. Vaxtı
ilə Xəzər dənizi indikindən alçaqda olmuş, içi ilə türkmənistana quru yolun
olduğu, dənizin iki yerə ayrıldığı xalqın yaddaşında yaşamaqdadır. Xalq ,
Xızır- zında ocağı tərəfdə suların qovuşduğunu söyləməklə buranın Quran
ayəsində göstərilən “iki dənizin qovuşduğu” yerin olması daha inandırıcı
görünür. (A.Bakıxanov “Gülüstani –irəm” Bakı 1958 s.37). N.Gəncəvi əsərində Xəzər dənizini Xızran
adlandırması bir daha onu göstərir ki, vaxtı ilə xəzər dənizi Xızır dənizi
adlanmışdır. Hər halda Abşeronda Xızırla ilgili yerlərin çox olması, Vaxtı ilə
Xəzərin iki yerə ayrılması, Xəzər qırağı sular altında şəhər uçqunlarının
olması, Xızırın Musa ilə görüş yerinin Xəzər dənizi olduğuna inamı daha da
gücləndirir. (Bax “Azərbaycana göndərilən peyğəmbərlər” s .80)
“Qurani-Kərim”də (18/65)
yazılana görə, Musa (ə.s.) Xızır ilə görüşmüş, onun müridi olmuş, bilmədiyi
hülul (ilahi) elmini ondan öyrənmişdir.
Bütün araşdırıcı tarixçi
bilginlər göstərirlər ki, Tanrıçılıq, dini dünyagörüşündən, Buddaçılıq, Zərdüştlük,
Maniçilik, yahudilik, xristianlıq və islam dinləri yararlanmışlar. Bütün bunlar da Xızırın,
mifoloji qılıq (obraz) yox, tarixi kimsə olduğunun kəsinləyır. Xızırın dünyaya
gəldiyi çağ məlum olmasa da, yaşadığı dönəm, Sümer yazılarındakı bilgiləri,
Talmutdakı olayları və Qurani- Kərimdə deyilənləri incələsək Xızırın həm
İdrisə, həm İbrahimə (Abram), həm də Musa ə.s.-a ustadlıq eləməsi onun
ölməzliyindən, həmişəyaşarlığından salıq (xəbər) verir. Elə bu olaylarla ilgili
İdris, İbrahim və Musanın ustadı, mürşidi kimi verilməsi Xızırı, tarixi kimsə
kimi tanımağa önəm verir. Bununla da, Qurani-Kərim, onun, Lədun (ilahi bilik)
biliyinin özətini qoyan bir peyğəmbər kimi tanınmasını kəsinləyir
(təsdiqləyir). Xızırla Musanın aralarında olan olayların birini yada salaq.
“Musa bəni İsrail tayfasını yığıb onların qarşılarında çıxış elədi. Musa
çıxışını qurtaran kimi biri onun ətəyindən tutub dedi: “Ey Tanrının peyğəmbəri,
yer üzündə səndən bilikli kimsə varmı? Musa “yoxdur” dedi. Elə bu zaman Tanrı ona bu
vəhyi göndərdi: “ Elm elə böyük nemətdir ki, bir nəfərin onu öyrənməsi kifayət
deyil. Yer üzündə elə bir şəxs var ki, onun elmi sənin elmindən çoxdur”. Musa
dedi “Pərvərdigar, onun yerini mənə göstər ki, onun elmindən faydalanım”. Tanrı
Musaya xəbər göndərdi ki, “Məcməül-Bəhreyində (iki dənizin qovuşduğu yerdə
İ.M.) görüşəcəksən”. (S.Bəlaği.”Quran qissələri Bakı 1992 s.113)
Bir sıra araşdırıcıların
düşüncəsinə görə, Musanın Xızırdan dərs alması, Bərbəc (İndiki Beş barmaq) dağındakı
mağarada olmuşdur. Ayədən də görünür ki,
Musa(a.s.) uzun müddət Xızırın öyrənci-müridi olmuşdur. Xızırın Musa (a.s.) ilə görüşü, onun yanında
Musanın müridliyi və aralarında bir çox rəvayətsayağı söhbətlərin olması,
Talmutda geniş işıqlandırılmışdır. Bundan başqa “Oğuz xan” dastanında Xızırın
Oğuz xanın ordu başçılarından birinin olduğu deyilir. Bilim qaynaqları Oğuz
xanı IV-minilliyin adamı olduğunu deyirlər. Demək, Xızır,həm Oğuz xanın, həm
İbrahim ə.s.ın həm də Musa ə.s.ın müasiri olmuşdur. Elə bu sanmaların özü
Xızırın çox ulu kimsələrdən olduğunu göstərir. Bu baxımdan onun ən azı, e.ö.
IX- minillikdə yaşadığını güman etmək
olar.
Sümerlərin e.ö. IV- minilliyə (3468 ilə)
ilgili edilən tabletdə Xasisatranın
(Hasısatranın- Xızırın) adının çəkilməsi onun haqqında verilən bilgilər,
Xızırın doğumundan çox sonralar yazılmış ola bilər. Tabletdə deyilir Xasisatra
İlahi nur ilə, od ilə gəldiyi üçün qızğın-istilik anlamını verən Xızır ayaması verilmişdir. Görünür xızır sözü Sümerlərdə də
istilik, qızğın anlamında işlənmişdir. “Xızır” sözü qədim türklərdə kutsal
sayılmışıdr. Bəzi türk boyları ona Xızır Ata deyirlər. Xızır haqqında el (xalq)
arasında geniş yayılmış bir çox rəvayətlər var. Rəvayətə görə Xızır öz qırxları
ilə birlikdə hər il fevral aynın II-xas (çərşənbəaxşamı) günü, Qaf (Qafqaz) ya
da Savalan dağındakı Qırxlar mağarasından (süd gölündən- M.Seyidov.) çıxır,
bayram xaslarının törəninə, şənliklərinə
qatılır. 40 gün qırxları ilə birlikdə
xalq arasında olur. İstədiyi çeşitli qılıqlara girir, xalqın istəklərini yerinə
yetirir. Mart aynın 22- sində yenidən özünün qırxları ilə mağaraya qayıdır.
Rəvayətə görə Xızırın qırxlarının hər birinin özünə uyğun qulluqları var. 40
gün xalqın arasında olurlar hər bir əyə öz borcunu yerinə yetirir. Xızırın
qırxları arasında pislikləri qoruyan əyə yoxdur. Bu qırxların hamısı pisliklərlə savaşan, yaxşılıqları
qoruyan və yaxşılıqlar etməyi bacaran əyələrdir. M. Seyidov yazır Xızır həm
yaşıllıqların, həm də sevgilərin qoruyucusu kimi fəaliyyət göstərir. Xızır el yaddaşında üç dönəmlidir. Keçmişdən,
bu gündən və gələcəkdən xəbər (salıq) verəndir. Həmişə yaşardır. (Azərbaycan
mifik təfəkkürünün qaynaqları Bakı 1983.
s. 86)
“Hər gecəni Qədr bil
Hər keçəni Xızır bil”.
(Mir Həmzə. S.Nigari).
Ş. İ. Xətainin də
“Varlığın-birliyi” fəlsəfəsinə
yiyələndiyi görünür. O yazır:
“Girdim
adəm cisminə, bir kimsə bilməz sirrimi.
Mən bu beytullah içində ta əzəldən var idim”.
(Ş. İ. Xətai. “Külliyatı” Bakı 2004.s.164). İ. Xətai bu deytində Alahın adam
qılığına və adamın Allah qılığına keçməsindən danışır. Bu ülkü (ideya) da bütün
dinlərin şəriətlərinin əksinə olan bir görüşdür. Ancaq tanrıçılıq dininin
özülünü yaradan bir görüşdür.
Bir çox islam bilginləri
(alimləri), hədisçiləri öz əsərlərində Xızırı islam peyğəmbəri kimi
alımlayırlar . Belə ki, hədislərində ona “Xızır əleyhissəlam” deyə yanaşırlar.
İmam Buxari “Əmbiya” əsərində, Tirmizi “Təvasir” əsərində, Deyləmi “Müsnəd”
əsərində bir peyğəmbər kimi Xızırı anırlar. Onlar “Xızır” sözünün ərəb dilindən
gəldiyini bildirərək, yaşıl anlamında işlədildiyini deyirlər, çünki, onların
istəkləri Xızırı ərəbləşdirmək və
bununla da Tanrıçılıq inancına kölgə salmaq, Tanrıçılığın peyğəmbərinin
olmadığını bildirməkdir. Hətta islamçı türklərdən də onların düşüncələrini
təsdiqləyən bilim adamları çoxdur. Belə ki, bir çox türk tarixçiləri Hamza
Yardımçıoğlu, Sərvat Ahmet Tan, Arif Aslan, Ahmet Taşağıl, İsgəndər Turə,
Mehmed Ali Bulud, X. Ə. Babayeva və başqaları da Xızırı ərəbləşdirməyə
çalışırlar. Ərəblərin “xəzra” “xuzar”sözlərinin yaşıllıq anlamını verdiyi üçün,
“Xızır” sözünün xəzradan, xuzardan yarandığını, ərəblər kimi üzünün niqablı
gəzdiyinii (X.Ə.Babayeva) söyləyirlər. Ancaq Xızırda olan Xız sözünün haradan
gəldiyini, nə anlam verdiyini demirlər, ya da demək istəmirlər.
Ərəblərin İslam
dövlətinin imperiya vaxtı türkləri ərəbləşdirmə siyasətini indi türklərin
özləri yürütməyə çalışırlar bir çox islamçı türk siyasətçiləri də Xızırı, Cəbrail deyə təqdim edir, onun
haqqında olan rəvayətləri Cəbrailin adı ilə verərək, Cəbraillə eyniləşdirirlər. Yazılı ədəbiyyatlarda,
elektron KİV-lərdə türk bilginlərin və yazarların çıxışlarının çoxunda hələ də
ərəbçilik meyillərini yaşatdıqları və
türkçülüyü unutdurmağa çalışdıqları aydın görünür. Tarixi qaynaqlarda
Xızırı misirli Hermes Toh (İdris peyğəmbər) ilə, Tövratda adı çəkilən Enox ilə,
ilə, Qurandakı İlyas ilə
eyniləşdirirlər. Bir sıra tarixçilər
Enoxu İdris olduğunu deyirlər. Bir takım qaynaqlarda Xızırın Adəm (ə.s.)
dönəmində yaşadığını, Adəmin gömütü (dəfni) törəninə qatıldığını deyirlər. Bir sıra tarixçi də Adəmin nəvəsi olduğunu
yazılır.(Babayeva X.Ə. “Azərbaycan folklorunda Xızır Nəbi obrazı” Bakı 2013)
Ərəb tarixçiləri onun
adnın bin Melkan, takmasının (ayamasının) Əbül- Abbas olduğunu söyləyirlər.
Ancaq heç bir önəmli qaynaq göstərmirlər.
Araşdırıcıların düşüncələrinə görə, Xızırdan
öncə Tanrıçılıqda bir çox bilqamıslar
(peyğəmbərlər) olmuşlar. Mahmud Qaşqarlı və Yusif Balasaqunlu peyğəmbər əvəzinə
“yalavac”sözünü işlədibdilər. O deyir: ”Uca yalavacımız “Türk dilini öyrənin” buyurmuşdur.” (Rəfiq
Özdək. “Türkün qızıl kitabı”.Bakı 1993.s17) Yalavac sözünü vaxtilə Qafqaz türkləri də işlətmişlər. İslamlıqdan öncə ağızdan –ağıza dinin
kurallarını yayanlara yalavaclar demişlər. İslamlıqdan sonra isə onları dərviş
adlandırmağa başlamışlar. Borçalıda deyim var: “ Filankəs yalavacın birisidir”,
yəni filankəs çoxbilmişin birisidir. Və ya “filankəs ac yalavacdır” yəni ac
dərvişdir deyilir.
Türk xalqlarının nağıllarında, dastanlarında,
yazılı ədəbiyyatlarında həmişə Xızır bir bilqamıs kimi anılır, ondan yardım,
kömək istənilir.
Ə.Yəsəvi deyir:
“Neraya baxdım Xızır babam
hazır oldu,
Qırxlarla gəzdim
gəndimi divanə eylədim”.
*****
“Otuzbirdə Xızır babam mey
içirtdi,
Piri
kamil içgisindən damla daddım”.
*****
“Xızır babam hazır olub
lütf edərək,
Yardım
edib, əlim tutub aldı dostlar”.
(Ə.Yəsəvi “Hikmət”)
Ə. Xaqani əsərlərində tez-tez Xızırın adını bir
xilaskar peyğəmbər kimi çəkir. Onu
peyğəmbərlər arasında görərək deyir:
“Bəta, Adəm, Xızır
və Musa üçün,
Məna naxışları
vurdum hər gün.”
Ə. Xaqani “Seçilmiş əsərləri” B. 1987 s.79
Eyni zamanda Xaqani indi unudulmuş olan
Bəta adında bir peyğəmbərin də adını çəkir. Xaqani həmişə Xızırın adını Musadan
qabaq çəkərək, onu Musanın ustadı, mürşidi bilir:
“Odur Xızır öz zamanında,
bu mənanı bilən insanı,
Yaşar ecazda aciz edər
Xızır ilə Musanı”. deyir.
(Xaqani “Seçilmiş əsərləri 1956
s.65).
N.Gəncəvi də şeirdə,
sənətdə ona yüksək irah, qürur verən Xızırdan, ondan aldığı öyüdlərdən
danışaraq yazır:
“Cismani
qulaqla duya bilməyən,
Bir sirri mənə Xızır öyrətdi dünən,
“Xızırın
sözlərini eşidincə mən,
Beynimdə bir
xəyal doğdu yenidən”.
(N.Gəncəvi “İsgəndərnamə”Bakı1982.s.43-45)
Bütün aləvi və Bektaşi sultanları öz
əsərlərində Xızırı yada salmışlar ondan kömək istəmişlər. Pir Sultan yazır:
“Mən Abdalam
beylə olacaq,
Bəklərəm yolda
yavrum qalacaq,
Analı, babalı
murad alacaq,
Əmanət sənə boz
atlı Xızır”.
Əssar Təbrizi “Günəşə
xitabında” Xızırı bilqamıslıqdan (peyğəmbərlikdən)
də yüksəkdə tutur. Onu günəşlə yanaşı tutaraq deyir:
“Sən ki, belə
Xızır kimi yetişirsən imdada
Tanıyırsan insanları öz hüsnünlə dünyada.
İ. Xətai bir çox
yürüşlərində, əsərlərində bir peyğəmbər kimi ondan yardım diləyir:
“İsadəmmi
xoşzaban nəfəssən,
Kim qalsa piyadə sən fərəssən,
Ey
Xızra mədədçi həm aradə
Yetir
bu fəqiri sən muradə”.
(İ.Xətai “Dəhnamə” Bakı 1959 s.41)
Xalq aşıkları
bağlamalarında Xızırı anarak deyilir:
“O nədir Nuhun gəmisini deşdi,
O
nədir otların şirinini seçdi,
O
nədir ki, abi-həyatdan içdi,
Bilinməz məkanı
hardadı yurdu?
Əlişir Nəvai Xızırı
peyğəmbər deyə anarak onu öyür.
“Ordakı ağaçlar göylə bərabər,
Bu can suyu, o da Xızır peyğəmbər.
Qalxınca gördy ki, durmuşdur fəqət,
Bir
yaşıl paltarlı nuranı sifət”.
(Ə.Nəvai “Seçilşiş əsərləri” Bakı. s.99-100)
İlahiyətci, tarixci bilgin
Hacı Firudin Qurbansoy Xızırı və İlyası
hər birini ayrılıqda Azərbaycanda yaşayan , dinini dünyaya yayan peyğəmbər kimi
onların varlıqlarını tanımış əsərində onlara geniş yer vermişdir. 1818 –ci ildə
fars dilində Bombeydə çap olunmuş “Dəstur” adlı kitabın 309-cu səhivəsində
dünya dini yaradan əzəmətli bir bilqamıs-peyğəmbər kimi Xızırdan geniş söhbət
açılır. (H. F. Qurbansoy “Azərbaycana göndərilən peyğəmbərlər” Bakı 2017.s. 4-11)
Bir sözlə bütün türk dünyasının
bilginləri, aydınları, yazar və şairləri bir bilqamıs kimi, bir qurtarıcı kimi həmişə Xızırdan yardım
istəmişlər.
Mif, nağıl, əfsanə,
dastanlarda, bir çox yazıçıların və şairlərin əsərlarində dirilik suyuna
mürüciət edilmişdir. Bilqamıs, Ural Batır, dəli domrul dastanlarında, bir sıra yunan iyidlərinin
qılığında və şairlərin əsərlərində rast gəlinir. Ancaq heç kim bu suyu içə
bilmir. O yalnız Utnapiştinin və Xızırın düşəri olur. Bu da rasgələ deyil, bir
para yazarların axtarışlarına görə Utnapişti Xasisatranın atasıdır. Xasisatra
da Xızırın doğru adıdır. Odur ki,Tanrının ölməzlik azıkı da (qisməti də)
bilqamıs olaraq soyçəkim ilə atadan oğula, Utnapiştidən, Xızıra keçmişdir. Ona
görə ki, o xalq yaddaşında çox dərin iz buraxmış, bütün peyğəmbərlərə örnək
olmuş və həmişəyaşarqılıq amaçını
almışdır. Bu da onun bütün peyğəmbərlərdən ulu olduğunun göstəricisidir.
Bu gün də onun haqqında yeni- yeni əfsanələr yaradılmaqdadır. Kimi onun adının
tövratdakı İlya, Belya olduğunu, İranlılar Xızırın anasının rum, atasını fars
adının Khezz olduğunu, kimi də Əlinin adlarından biri olduğunu
söyləyirlər.
Nəsimi, dirilik suyunun
ölümsüzlük dəyərini yalnız Xızır bildiyini deyir:
“Abi-heyvan qiymətini heyvana sorma,
Xızıra sor
Çünki idrak eyləməz hər dəgmə heyvan sizlərə.”
( İ.Nəsimi beşinci cild Bakı elm. 1985 s.30).
XV əsrin şairi Əhmədi
“Əsrarnamə” əsərində” bir xilaskar peyğəmbər kimi Xızırı çağırır, ondan yardım
diləyir. (M.Nağısoylu “Əsrarnamə”nin tərcüməsi” Bakı 2005 s. 180-181).
Xalq arasında yayılmış
qədim gələnəklərdən belə aydın olur ki,
bayram olmayan vaxtlarda da xalq, Xızırdan kömək, yardım istəmişdir.
Yaşamın hər bir alanında Xızırla ilgili mahnılar olmuşdur. Ana uşağını çimizdirəndə
Xızırı çağırır, ona uzun ömür verməsini diləyir.
Üzün gülsün, qızarsın,
Bəxtin qızıl yazılsın,
Xızır sənə su versin
Ömrün uzun uzansın.
Ölümsüzlük diləyi ilə bağlı türk xalqlarında bir çox
nağıllar,dastanlar və mahnılar var. Yuxarıda oxunan mahnı da Xızırın ölümsüzlük
suyu içməsinə və onun əbədi yaşamasına işarədir. Görünür, keçmişdə bu inanc,
adamların yaşamları ilə sıx bağlı
olmuşdur. Xızır nəinki adamlara xız-istilik gətirir, həm də eşq
(məhəbbət) butası verib, onların yollarını işıqlandırır.
Bu haqda
bir çox nağıl və dastanlarmızda geniş söhbətlər açılır.
Xızır, adamları suçlardan qoruyan kutsal bir bilqamıs
(peyğəmbər) kimi həmişəyaşar ölümsüz sayılır. Adamları sayrılıqdan (xəstəlikdən)
qoruyur.
“İlan-ilan, şah
ilan,
Şahmar ilan, şah
ilan
Xızır İlyaz, o kişi,
Bağlayır ilan dişi.”
Xalq İnancnaa görə, Xızırla bağlı bu mahnını
oxuyana ilan ziyan verə bilməz
Bütün klassik aydınlar,
yazarlar və şairlər, hətta yad araşdırıcı tarixçilər Xızırı bir xilaskar peyğəmbər kimi, bir tarixi
kimsə kimi tanıyırlar. Amma nədənsə çağdaş aydınlarımız onu tanımaq istəmirlər. Ona nağıl qılığı (obraz)
geydirirlər. Yazılı və şifahi KİV-lərdə
bilim adamları həmişə Xızıra nağıldakı qılıq kimi baxırlar.
Babayeva yazır: “Ümumiləşdirərək onu demək olar ki, Xızırla bağlı məşhur
elm adamları samballı elmi materiallar anıklayıb (hazırlayıb) ortaya qoymuşlar.
Xızır elə bir obrazdlr ki, hətda onun ayrı-ayrı funksiyaları janrları üzrə belə
ayrıca tədqiqat işləri aparmaq olar.” (X.Ə. Babayeva “s. 62) Prof. Qara Namazov
yazır: ”Qam-şamın və ondan əvvəlki dünyagörüşləri ilə bağlı olan Xızır türk
mifoloji təfəkkürünün məhsuludur”. (X. Ə. Babayeva s. 2)
Asiya qitəsinin bir çox bölgələrində, onun adı ilə bağlı yer adları
var və onların çoxu tapınaq yerləri olmuşdur.
Orta Asiyanın Amu-dərya yörəsində (ətrafında) “Xızırxan” adında bölgə var. Həmin
torpaq (ərazi) kutsal torpaq sayılır. Mavərünnəhr bölgəsinin xalqları orada
Xızırla İlyasın (İlyazın İ.M.) görüş gününü bayram edirlər. (X.Ə. Babayeva)
İranın Qum, Xəlici, Abadan, Bəndər bölgələrində məqami Xızır adlı yerlər var.
Yerli elin tapınaq yerləridir. Sibirdəki və Azərbaycandakı Xızı adlı yerlər
Xızırın adı ilə bağlıdır. Səmərqntdə Xızır tapınağı (ziyarəti) var. Qırğızıstanda,
Anadoluda, Azərbaycanda Xızır məqamı,
Konyada Xızır düzü, K (h)atayada Xızır tapanağı, Ədirnədə Xızır Dədə təkyəsi, Sakkızda, Samsunda, Amasiyada Xızır
tapınakları var. Misirdə İraqda Məkə yaxınlığında, Şamda, Livanda, Krımda , Qara
dənəz yörəsində Xızırla bağlı yr adları var. Azərbaycanda “Xızır-Zinda”
mağarası, yerli xalqın tapınağıdır. Quba bölgəsində Xızır və Xınalıqda Qırxlar
mağaraları onun adı ilə bağlıdır. (Hac Firudin Qurbansoy. “Azərbaycana
göndərilən peyğəmbərlər Bakı 20 17. s. 24). Ən çox maraq doğuran odur ki, yaxın
keçmişlərədək, bu mağaralara yalnız II- günlər (xas-) günləri tapınağa gəlirlərmiş.
Türkiyənin Tarsus bölgəsindəki “Əshabi-Kəhf” mağarası da, Naxçıvandakı
"Əshabi-Kəhf" mağarası da, Efesdəki mağara Xızırın adı ilə bağlıdır. Yerli xalq Bakıdan
95 km. Quzeydə olan Beşbarmaq dağına Xızır dağı, oradakı mağaraya Xızır
mağarası, bulağa Xızır bulağı deyirlər.
Bu gün də həmin dağ Xızır dağı adı ilə Dağıstan və Azərbaycan türklərinin tapınaq yeridir. Söyləntilərdə deyilənə görə III-əsrdə Çola
(Dərbənd) şəhərində tanrıçılığın baş kahinliyi olan Dədə Qorqutun dönəmində
Beşbarmaq tapınağında da kahin Qorqut soyundan olmuşdur. Beşbarmaq dağında
yatır. Hazırda gömütü tapınakdır (ziyaratdır).
İlahiyatçı H. F. Qurbansoy İmam Sadiqdən gələn bir söyləntidən
(rəvayətdən) söz açaraq yazır: “İmam
Sadik ulu babası Məhəmməd peyğəmbərdən (s. ə s), Xızır (s ə s) məqamı haqqında
hədis söyləyib. Hədisdə deyilir: “Bu İbrahim peyğəmbərin evidir, hansı ki,
ondan ulular, İsmail, İshak törədi. Bu yaşıl qaya tamamən peyğəmbərlər
surətindədir. Ora rakibin yəni Xızırın(ə s ə) istirahətgahıdır.
(H.F.Qurbansoy.Azərbaycana Göndərilən peyğəmbərlər” Bakı 2017.s. 22).
Əgər biz İmam Sadiğin
hədisini doğruçuluq kimi götürsək
peyğəmbərin dediyi dağ olduğu kimi Bərmək (barmaq-beşbarmaq) dağıdır. Bu
dağ nəin ki, Xızırın yurdudur. Hətda bu dağ İbrahimin, İshaqın, ismailin də
yurdu olduğunu deyir.
Əshabi
kəhf: Doğrudan da Əshbi kəhf mağarası ilə Xızırın ilgiliyi, bağlıığı varmı?
Xızır bu mağaralarda olmuşdurmu? Bu sorğuların doğruluğuna inanmaq üçün bir
daha Xızırın Musa əleyhissalam ilə görüşünü xatırlayaq.
“Qurani-Kərim”in Kəhf
(18) surəsinin 60-ci ayəsindən 82-ci ayəsinədək
Xızırla Musanın olaylarından danışılır. Ayələrdən aydın olur ki, Xızırın
nə yeri-yurdu, nə də həmişəlik obası olmuşdur. O, tərki-dünya olub, özünün
tanrıçılıq dinini yaymaq üçün yalavac (dərviş) sayağı gəzən bir bilqamıs, böyük
kahin, kəramətli peyğəmbər və tanrının yaxın quludur. Belə bir kimsə dağlarda da,
mağaralarda da yaşaya bilərdi. “Qurani-Kərim”dən aydındır ki, həzrət İbrahim
mağarada böyümüş, ilk zikrini mağarada eləmişdir. Musa əleyhissalam
Türi-sina
mağarasında, Məhəmməd (s.ə.s.) Hira dağ mağarasında zikr etmişlər. Əgər Xızırı biz
İbrahimin, Musanın ustadı- mürşidi kimi sayırıqsa, demək olar ki, mağara
zikrini İbrahimə, Musaya ustadı (mürşidi) Xızır öyrətmiş, mağara zikrinin özülünü
Xızır qoymuşdur. Demək, türk dünyasındakı mağaraların Xızırla ilgili olması
rasgələ deyildir. Xızır çiləsel (tərki dünya) bir həyat keçirən adam kimi onun
adını yaşadan yerlərin hamısında ola bilərdi.
Misir kahinlərinin bizə
gəlib çatan yazılarından aydın olur ki, ilk
dini ocaqlar həmişə mağaralarda olmuşdur. Kahinlər mağaralarda çalışmışlar. Beləliklə də Xızır və bir çox mağara kahinləri nağıllaşmışlar.
“Əshabi-Kəhf” mağarası yörəsində yaranan nağılla,
“İncil”də də qarşılaşılır. Onun önəmində da “Efesin yeddi yuxulayanları” adlı
nağıl yaranmışdır. Guya mağarada yeddi canlı varlıq, 6 adam və bir it
309 il yatmışlar. Oyanıb yenidən ölmüşlər. Ancaq “Qurani-Kərim”in Kəhf
surəsini aldırışla (diqqətlə) oxuyanda,
tamamilə başqa olğunluq (nəticə) üzə çıxır. 18-ci surənin 10-cu ayətində
deyilir: “Xatırla ki, o zaman gənclər mağaraya sığınıb “Ey Rəbbimiz! Bizə öz
dərgahından mərhəmət bəxş et və işimizə fərəh ver”- demişlər”. Ayənin kapsamından
belə sakınqana (qənaətə) gəlmək olar ki, gənclərin mağaraya toplaşaraq, oraya sığınmaqda
istəkləri yatmaq yox, hər hansı bir görəvi yerinə yetirmək olmuşdur. Ona görə
də, Tanrıdan işlərinə sevinc (fərəh) vermək diləmişlər.
18\16-cı ayədə deyilir:
"Onların Allahdan başqa tapındıqları Tanrıları tərk edib getdiyi zaman,
mağaraya çəkilin ki, Rəbbiniz sizə öz mərhəmətindən əta etsin və işinizdə sizin
üçün fayda hazırlasın." Bu ayənin
deyilişində çox önəmli bir durum gizlənir.
Yəni Allah sizə yardım eləsin sizdə öz işinizdə bir fayda görəsiniz
deyilir. Buradan açıq-aydın görünür ki, kimsə mağarada olanlara öyüt (tövsiyyə)
verir. Allahın köməkliyi istənilir, onlara Allahdan kömək diləyi edilir. Bu yeni tək Tanrıçılıq din
carçıları din öyrətmənləri (mürşidlər) olmuşlar. bütpərəstlər öldürməsinlər
deyə, onlar öz ülkülərini (ideyalarını)
yerinə yetirmək üçün, mağarada həm yatmışlar həm də yalavaclar
(mürşidlər-dərvişlər, müridlər) anıklamışlar (hazırlamışlar.)
11-ci ayədə deyilir: “Biz onları mağarada
illərlə (üç yüz doqquz il) yuxuya verdik”. Ayədə onların yuxuya getmələri
göstərilsə də, 10, 14, 16, 24 və 25-ci ayələrdən belə olğunluğa gəlmək olur ki,
onlar orada dini tapınakla məşğul olmuş və yaşamışlar.
Surənin 25-ci ayəsində deyilir: “Onlar
mağarada 309 il qaldılar”. Diqqət yetirsək görərik ki, 11-ci ayənin əksinə
olaraq “yatdılar” yox, “qaldılar” deyilir. Həm də mağarada olan gənclərin sayı
göstərilmir. Deməli, “Qurani-Kərim”in ayələrinə söykənərək, deyə bilərik ki,
Əshabi-kəhf mağarası onların 309 il həm
gecə-gündüz kahinlik etmək, həm də yatmaq və yaşamaq yerləri olmuşdur.
17-ci ayədə deyilir:
“Günəşin doğduğu zaman, onların mağaranın sağ yönünə (tərəfə) meyl etdiyini,
batdığı zaman isə, onları tərk edib sol yana (tərəfə) yönəldiyini, onların da
mağaranın ortasında geniş bir yerdə olduqlarını görərdin.” Ayədə mağaranın yönü
və böyüklüyü çox aydın göstərilmişdir. Bu ayəyə dayanaraq, asanlıqla bilmək
olar ki, Quranda gedən söhbət bu üç mağaradan (Efes, Tarsu və Naxçıvan) hansının haqqında danışılır. Hansı 309 il
dini hızlıq (fəallıq) yurdu olmuş, Xızır, Abram, Musa kimi öyrətmənlər (mürşidlər)
və bir çox öyrənclər (müridlər)
yetişdirmişdir.
Əshabi-kəhf mağarası dövrünün
dinini ulaşdıran (təbliğ edən) tanınmış kahinlər-ruhanilər yurdu olmuşdur. O
dönəmin bir çox kahinləri Əshabi-Kəhf mağarasında yaşamış və çalışmışlar. Ancaq,
aşamalar keçdikcə nağıllaşarak, “yeddi yuxulayanlar” mağarasına çevrilmişdir.
Beləliklə, deyə bilərik ki, ilk yalavaclar, ilk sofi bilginlər, qavramlılar
həmin mağarada can qoyub, çalışanlar
olmuşlar. İncildə, Quranda deyilən olayları göz önünə gətirdikdə, Əshabi kəhf
mağarasının dini ocaq kimi fəaliyət göstərməsi semit dinlərindən çox qədim və ətgili
(nüfuzlu)olmuşdur. Sözsüz ki, mağaranın din ocağı olması haqqında bir çox
nağıllar yaranmışdır. Amma bizim dönəmə yalnız biri - mağarada yuxulayanlar
haqqında olanı gəlib çatmışdır. Bu mağara öz yaradıcılığını son dönəmlərədək
yaşatmsını kəsinləyən ən əski tikililərin aşkar edilmsi onun ululuğunu göstərir.
Yer üzündə yüzdən artık Əshabı kəhf (ibadət mağaraları) mağarası aşkar
edilmişdir. Ancak Naxçıvan Əshabi kəhfi Quran ayələrini özündə əks etdirir.
Əshabi Kəhf nağılın önəmliliyi odur
ki, nağıl, xristianlığın genişlənmə dönəmində xristianlıqdan öncəki dinlərin ətgidən
(nüfuzdan) salınması istəyi ilə yaradılmışdır. Xristianlığın yarandığı
dönəmlərdə, artıq mağara anıtları unudulmaqda idi. Böyük bilik ocağı olan
mağaranın “yeddi yuxulayanlar” mağarası kimi nağıllaşması, heç də rasgələ
(təsadüfü) deyil. Mağara haqqında olan nağılın ilginliklə (xüsusilə) xristianlığın
xeyrinə, zalım padşah Daqyanusun (Dağ Yunusun)
dönəmi ilə bağlantılar yaratmışlar.
Yuxarda söylənilən
düşüncələrdən belə bir sonluğa gəlmək olar ki, Xızır tarixi kimsədir, türk
xalqının ulu bilqamısıdır. O insanlığın tarixidək çox dərinlərdən
qədimlərdən gələn bir kimsədir, Onun
tarixi bütün peyəmbərlərdən qədimdir. Oğuzdan, Bilqamısdan uludur. Bir sıra
qədim qaynaqlarda Adəm, İbrahim və Musa peyğəmbərlər təktanrılıq inancını
Xızırdan öyrəndikləri deyilir. Adı Xasisatra,
ayaması Xızırdır deyilir. Bütün dinlərdən humanist din olan tanrıçılıq
dininin yaradıcısıdır deyilir. Bütün peyğəmbərlərin gəlişməsində və dinlərin
yaradılmasında onun danılmaz ətgisi olmuşdur. Onun haqqında elə çox nağıl
əfsanə, rəvayət, hekayə yaradılmışdır ki, onun kimliyinə (şəxsiyyətnə) kuşkular
yaranmışdır. Tanrının, doğanın bir çox əksiləri ona verilmişdir. Bu qədimliyin
ululuğun çox əksiliyin ilgisidir ki, onun haqqında cildlərlə kitabların
yazılmasına baxmayaraq, kimsəliyini tanımağa çəkinmişlər və bu gen də
çəkinirlər.
III-Bölüm.
Tanrı inancı haqqında.
Bu dünyada adamlıq düşüncələri
yetginləşdikcə adamların dünya görüşləri də gəlişir və yetginləşir. Özləri
haqqında düşünür və bir şox sorğular yaranır. Yaradıcı varlıq varmı varsa
haradadır o necədir. Tanrı yaradıcı varlıqdırmı, öldükdən sonra dirilmə varmı,
ölü necə dirilir, irah (ruh) varmı o gövdənin harasında olur və b.? İlk yaranan
belə qarma-qarışıq sorğular qarşılıq olaraq, yeni-yeni miflər, nağıllar,
əfsanələr yaratmışdır. Aydındır ki, bütün dinlərin hər biri öz fəlsəfəsinə
uyğun qarşılıqlar yaratmışlar və günümüzədək yaşatmışlar. Hər bir el, hətda hər
bir bilim adamı tanrıya bir ad vermişdir. Əski yunan bilgini Anaksaqor ona Novc(ağıl), Anaksimandr Apeiron, Heraklit Loqos, Aristotel
Sönməz Od, Platon isə Demiurqos
adını vermişdir.
Əsgi Misirlilər ulu
dədələrinin göy ulduzundan gəldiyini, öləndən sonra Ozirisin yarğıtayından
(məhkəməsindən) üzü ağ çıxarsa yenidən ulduzlara qayıtmasını, yenidən
ulduzlarda gözəl ömür yaşayacağını, Yarğıtayda suçlu olanların isə bu əziyyətli
dünyada həmişəlik qalacaqlarını düşünürdülər.
Bu gün bilim dünyasında,
bilincin yüksəlməsinə, gəlişməsinə, gələnəklərin, uyğarlıqların çeşitli
genişlənməsinə baxmayaraq, dini dünyagörüşü və dini gələnəklər öz yerində
saymaqdadır. IX-X əsrlərdə yaradılmış dini fəlsəfi baxış hələ də olduğu kimi
qalmaqdadır. Bilim yüksəlişindən geri qalan, bu günkü dönəmlə ayaqlaşa bilməyən
köhnəlmiş dini ideoloji ulaşmalar (təbliğatlar) gəncləri sağlandırmadığı (təmin
etmədiyi) üçün, bir çoxları özlərinin doğma dədə-baba dinləri olan tanrıçılığa
üz çevirməyə başlamışlar. Bu gün adamlar yenidən öz dədə- baba dinlərinə
qayıtmaqdadılar. Bunun da önəmli ilgisi
odur ki, min illərdir dinlərin dayağı
kimi tanınan Vacibül-Vücud fəlsəfəsinin artıq köhnəldiyini və dönəmlə ayaqlaşa
bilmədiyini görən gənclər, tanrıçılığa imrənirlər (meyl edirlər). Elə bu
imrənmənin ilgisidir ki 1990-cı ildə Tatarıstanda Özbəkistanda və Qırğızıstanda gənclər
arasında öz milli köklərinə qayıtma, tanrıçılığa imrənmə (meyillik) hərakatı
başladı. Bu da boşuna deyildi. çünkü, tanrıcılıq dini Varlığın- gərəkliyi (Vacibül-Vücud)
fəlsəfəsindən uzaq olan bir dindir. Tanrıçılığın fəlsəfəsi olan Varlığın-birliyi
(Vəhdəti-vücud) adamların yaşam biçimləri (tərzləri) ilə sıx bağlıdır. Bu dini ideologiyanın ilgisinə arxalanan
gənclər, 1997-ci ildə Kazanda və Kalmıkiyada tanrıçılıq hərəkatını
genişləndirdilər. Bu hərakatın sonucu olaraq, Qazaxıstanda və Qırğızıstanda
türk ellərinin (xalqlarının) ilk dini inancı kimi, dərslik bitiklərinə
(kitablarına) salınmışdır. 2003-cü ildə
Bişkekdə Tanrıçılığa yönəldilmiş I-konfrans oldu. 2004 –cü ildə Bolqarstanda Tanrıçılıq
dininə qayıtma hərəkatı başladı. 2007–ci ildə Yakutiyada II-konfrans, 2013-cü
ildə Ulanbatorda IV-cü, 2015 ci ildə Bolqarstanda V-konfrans oldu. 2014-cü ildə Qırğızıstanda tanrıçılığa çağrış
oldu. 2015-ci ildə 1 miliondan artıq tanrıçılar
toplumu yarandı. Odur ki, Qazaxıstanın və Qırğızıstanın prizidentləri öz
çıxışlarında tanrıçılıq inancının türk elinin (xalqının) ortaq uluslu (milli)
dini inancı olduğunu vurğulamışlar. (C. Ömuraliyev “tenqriçilik” vikioed)
Bu doğma tanrıçılıq dininə imrənmə
Azərbaycan gənclərində də görünməyə başladı. Amma hələlik ki, Azərbaycanda
mərkəzləşmiş Tanrıçı çalışqanlıq ocağı yoxdur. Odur ki, tanrıçılıqla ilgilənən
(maraqlanan) gənclərmizin bir takım istəklərini gözönünə alaraq, bu unudulmuş
dinin yadda qalan kurallarından bəzilərini bu yazımla qələmə almaq dəngəsinə (qərarına)
gəldim.
Ulu Tanrı, elə böyük və duyğuüstü
(fövqəlbəşəri) varlıqdır ki, onu fiziki varlıq kimi nə görmək olar, nə də
duyğularla duymaq olar. Biz, onu ancaq
inam yolu ilə anlaya və alqılaya bilirik. Onu qeyd etmək lazımdır ki, Tanrının göy
qübbəsində yaratdığı günəş, yerdəki varlıqların yaradılmasında, onların var olmasında
və rəngarəngliyində, Tanrı ilə yer arasında birlik ilişgisi (vəhdət) yaratmış,
bütün gəlişmə (inkişaf) aşamalarında, sözün gerçək anlamında, dirijorluq
etmişdir. Bütün yerüzü varlıkları var olmalarında güəşə borcludular. Günəşin
bir yaradıcı varlık olması, elin nağıllarında, dastanlarında, deyimlərində bir
inanc kimi hələ də yaşayır. Qul Hümmət deyir:
“Yüz iyirmi
dörd min peyğəmbər əvvəli,
Qurulmadan
bu düyanın təməli,
Ayın, günün
yayılmazdan əvvəli,
Məşriqdən,
məğribə doğan nur nədir?
Nur dedikdə Günəşi yada gətirir və onun hər şeyin ilki, yəni Tanrısı sayır.
Bu düşüncə də tanrıçılıkdan qalmadır.
Yerin üst və alt qatlarındakı
varlıqların yaranmasında önəmli yer tutan günəşi və başqa varlıqları yaradan və ucsuz-bucaqsız evrəni tənzimləyən gözə görünməz varlıq
Tanrıdır.
Elə bir hallar və ya
varlıqlar var ki, onlar ərkdən (iradədən) və bilincdən (şüurdan) asılı olmadan varolmadadır (mövcuddur). O, ərkdən
asılı olmadığından, bilinc anlamından (şüurdan) da asılı olmur. O, bilinc
anlamından qıraqda öz varlığını yaşadan
və bizimlə evrən arasında enerji aracı ilə birlik (vəhdət) yaradan varlıq, ulu
Tanrıdır.
Evrəni bir-biri ilə
bağlayan, onu yaşadan güc, biz düşündüyümüz kimi enerjidirsə, bu, elə bir güclü
enerji toplusudur ki, çox tutarlı və bilincli (şüurlu) halda evrəni
uyarlayır (tənzimləyir). Bu uyarlayıcı
güc, Tanrıdır.
Evrəndə və toplumda bizdən
asılı olmayan gərəkliyin (zərurətlərin) yaradıcısı olan varlıq, hər bir
varlığın yaranması üçün onun ilkin ilgilərini yaradan, bu varlıqların ilk
nədəninin yaradıcısı, Tanrıdır. “Doğal
varlıqlarla ilgili Tanrıçılıqda 17 kutsal iraha (ruha) inam var” (R.N.Bezertinov “Bojestvo” İnter.)
Evrən elə bir düzənlənmiş (nizamlanmış)
layihə üzərində dolanır, elə gizli varlıqlar yaradır ki, bu ilişgini qavramaq
çox zordur. Bu anlanılmaz (dərk edilməz) böyük gizlərin(sirlərin) yaradıcısı, Tanrıdır.
İncildə deyilir: “Allah nurdur və
onda zərrə qədər qaranlıq yoxdur”.(Müqəddəs kitab. Yəhyanın I-məktubu 1/5 Bakı
2009). Qurani-Kərimdə də eyni düşüncə bir daha yeniləşir. “Allah göyün və yerin
nurudur” (Quran 24/35) deyilir. Hər iki kitabda “Allah nurdur” deyilməsində
aydındır ki, çağdaş düşündüyümüz enerji gözönünə gəlir. Çünki, nur yalnız uca
enerjidən yarana bilər. Uca enerji, eyni dönəmdə uca tanrı varlığıdır. Bu uca
varlıq, bizim anladığımız ulu Tanrıdır.
Evrən, milyardlarla varlıqların ayrılmaz bir qavramda sistem
halında düzülüşlərin birliyidir. Bu qavramlı sistemin yaradıcısı isə, ulu
Tanrıdır.
Onu bildirim ki,
tanrıçılığın evrən haqqında olan dünyagörüşü, heç bir dində olmayan ulamda (dərəcədə),
bu günkü bilim araşdırmalarına uyğun gəlir. Belə ki, evrəni bir paxlaya (romba)
bənzədən tanrıçılık, bir çox minillər öncə kutsal günəşin halayını
(dövriyəsini) paxlava biçimində (kiçildilmiş evrən) düşünmüşlər. Bu kutsallığın
simgəsi olan paxlava törənlardə, bayramlarda sofraya qoyulmaqla gələnəyi el hələ də yaşadır.
Bir takım araşdırıcılar tanrıçılıqdan
danışsalar da, bu inanca ötəri toxunmuşlar. Ən qədim dini dünyagörüşü olan tanrıçılıq
inancının ilk yaranma tarixini, Rus və Avropa tarixçiləri ilkin olaraq eradan 2
min il öncəyə, tanrıçılığın sona
çatmasını isə eranın 2-ci yüzilliyinə
ilgilindirirlər. Bu dinin Qafqaz
türklərinin xristianlığ keçmələrilə bitdiyini söyləyirlər. Amma tarixin yazılı
baratları (sənədləri) bu düşüncənin yanlış olduğunu göstərir. Bir çox
araşdırıcı bilim adamları tanrıçılığın
yaranma tarixinin çox əski olduğunu deyirlər. Mezopotomiya ilə
ilişgiləndirənlər tanrıçılığın yaşının14
min ilədək, Mu qitəsi ilə ilişgiləndirənlər isə 70 min ilədək yaşının olduğunu
deyirlər. ( C.Coocvad). Sümer tabletlərində və Fransada tapılan türkcə yazısı
olan qaynaqda tək tanrının adı çəkilir. Qaynaqlar e.ö. IV-III-minilliyə aid
edilir. (Fransanın “Qlozel” kitabxanası).
5 min il öncələrdə yazıya
alınması göstərilən “Bilqamıs” dastanında açıq, aydın tək tanrıçılıq dünya
görüşündən danışılır.
“O mənə
toxunaraq, məni quşa çevirdi,
Qanat
taxdı çiynimə adi quş qanadı”.
Tanrıçılıqda özəl gələnəklərdən
biri kimi yer tutan ölən adamın irahında quşun qanadı kimi qanad yaranıb uçmağa
(cənnətə) varması bu yazıda özünün əksini tapmışdır.
Dünya düzeyini qazanmış
tarixci Derferin yazır: “Göy tanrı öz
forma və məzmununa görə, Ön Asiya mənşəəli dinlərlə, xüsusilə də xristianlıqla
bənzər xüssiyyətlərə malikdir. Bu din həm xristianlıqdan, həm də musəvilikdən
daha qədimdir. Ən maraqlı tərəfi budur ki, onun sujeti Bibliya sujetindən demək
olar ki, heç nə ilə fərqlənmir”. (B. Tuncay İnter.) Bir çox başqa tarixçilərin
də inandırıcı kanıtlarına baxmayaraq, hələdə Qərb bilginləri tanrıçılığın bütün
dinlərdən əski olduğunu alımlamaq istəmirlər.
Avropada XIII- əsrədək
böyük etgi qazanan tanrıçılığı Avropa
bilginləri XIX- əsrdə təmiz silmək istəyi ilə tanrıçılıq dininin olmadığını,
onun yerinə şamanizmi və toyunizm
dinlərinin olduöunu siysətə gətirmişlər. Hal bu ki, bunların heç birinin
türklərin din inancı olan tanrıçılıqla ilişgisi yoxdur. Onlar uzaq doğuda kiçik
bir alanda oymak (qəbilə) dini kimi yerinə yetirilən törəndilər. Tanrıçılıq
dini humanizmə arxalanan bilqamısları (Peyğəmbərləri) olan sistemli bir dindir.
Bu dinin inanc kökləri tək bir tanrının və onun ərkinin (iradəsinin) hər şeyi
kapsama alanında formalaşır. Tanrıçılıqda türk inancı ilə doğal həyat həmişə
yanaşı durmuşlar. Tanrıçılıqda xaqanlara tanrıoğlu deyilmişdir və o kutsal
sayılmışdır.
Tanınmış bir çox Rus və Avropa tarixçi bilginləri “Tanrı” sözünün
törəmə kökünün monqol və ya Çin dilindən
gəldiyini göstərirlər. Onlar “Tenqri” sözünün monqolca “göy ruhu”nun anlamını
verdiyini, və ya Çin dilindəki “tyan” sözünün dəyişdirilmiş türünün olduğunu
deyirlər.
Onların ideoloqiyalarının
əksinə olaraq Qafqaz və Ön Asya türklərində tanrıçılığın kökləri çox uzaqlara
gedir. Hələ 14 min il öncələrdə din tam yetginləşməyən dönəmlərdə Elam və
Urmiya həndəvərində (ətrafında) olan ellər ilkəllik (ibtidai) dönəmində Çoban
(qütb)və Dan (Tan) ulduzuna tapınmışlar. Onlar tanrılarına Tan demişlər. Ona
sayğı bəlirtisi (əlaməti) olaraq Tan bəyim deyə yanaşmışlar (müraciət
etmişlər). (Ağasıoğlu III- bitik s.7). Bu dönəmlərdə də Muların Elama gəlişi
ilə ilgili Mular özlərinin uyğarlıqlarını və dinlərini də Ön- Asiyaya
gətirmişlər. Günəşə Ra, özlərinə də Ramu, yəni “günəş adamı” demişlər. (T. Mayatəpək
“İtmiş sivilizasiya” Vikiped.) Muların tapınağı olan Ra (günəş) dini, yerli
dinlə, Tanla (Günəş, Danulduzu ilə) qaynayıb qarışmış sonucda “Tan+Ra” dini
inancı yaranmışdır. Sonralarda önəmli
olan “Tanra” dini genişlənərək yan-yörələrdəki
ellərə yayıldıqca yerli xalqın ləhcəlrinə
uyğun olaraq, dönəm keçdikcə Tanrı-Tenqri olmuşdur. Bu görüş öz əksini Sümer
tabletlərində tapmaqdadır. Bu da dolayısı ilə dönəm keçdikcə bütün doğu (şərq)
dünyasına yayılmışdır.
Sümerlər və Azıklar- Sakalar
Tanrıya tapınanda, onlarda tanrı inancı
səslənəndə, hələ uzaq doğuda, Monqolustanda tanrıçılıq ideologiyası, düşüncəsi
yox idi. Onlar Animizm Fetişizm və Totemizm dinlərinə tapınırdılar. Bu
dinlərdən yarğılanırdılar. Ön Asiyadan
Azıklar- Sakalar doğu Asiyaya yayıldıqca dinlərini də özləri ilə aparmışlar və
Doğu Asiyadakı yabanı ellərə verdikdə oymak (qəbilə) dinlərilə
qaynayıb-qarışmışdır.
Bu gün doğu Asiya elinin çoxu özünü Saka (Şaka)
boyundan sayırlar. Ola bilsin ki, doğu Asiya sakalarına tanrıcılıq dininin
getməsi və yayılması ilə yanaşı uluslukda aşılanmışdır. Beləliklə də bir dini
inanc kimi bütün Asiayaya kəsinliklə yayılmışdır.
Avropa tarixçilərinin
yazılarından görünür ki, Ön Asiyada türkçülük irqinin köklü olmasından qısqançlığını gizləyə
bilməyən Avropa bilginləri Ön- Asiyanı Azıkların və Sakaların törəmə beşiyi
saymaq istəmirlər. Odur ki, bacardıqlrı dək uzaq doğuya çəkməyə çalışırlar.
Ancak ilolayı (tarix) qaynaklarında Azık mağarasından çıxan Azıkların ünləri
Azık (azov) dənizi, ukrayna bozqırları (səhraları) və XII-əsrədək Kiyev yörələrindən
(ətrafından) gəlməkdədir.
Ön Asiya və Qafqaz
türkləri bu gün də Dan (Tan) ulduzunu kutsal
varlıq kimi tanıyırlar. Türkiyə, Qafqaz, Tatar, Qazax, Qırğız türkləri
səhərə tan deyirlər. Bu gün tanrıçılığı yaşadan türklər, Tanrıya tapınan sürədə
(ibadət etdikdə) üzlərini göyə Tan ulduzuna və ya günəş doğana tuturlar.
Tanrıya alqış edəndə “Tantanrı” (Dantanrı) deyirlər. Qafqaz rəvayətinə görə, türklər Tan ulduzunu
kutsallıqda günəşlə yanaşı tutmuşlar. Dan ulduzunun kutsallığını artıran
ilgilərdən biri də odur ki, o həm səhər, həm də axşam tapınağında öz parlaqlığı
ilə görünür. Sonralar bu kutsallıq bütün
göy üzünə ilgi edildikdə bütün göy üzü Tanrı sayılmış və adını Tantanrı kimi saxlamışdır. Demək Tanrı sözü bir çoxlarının dedikləri
kimi monqolcadan yox, Çin dilindən yox,
əski türklərin “tan” və muların “ra” söz birləşməsindən əmələ gəlmiş
Tanq+Ra”dır. Tan ulduzu ilə günəşin birləşmiş adıdır. Bütün göy üzünə
verilərək kutsallığın bir simğəsi kimi
yaradılmışdır.
Sumerşunas Müazzəz İlmiyə
bildirir ki, Sümerlər Tanrılarına Tenqiri demişlər. Sözdən aydın görünür ki,
“tengiri” sözü, “tanqrı” sözünün tam
oxşarıdır. Uzun illər dönəmində əski türklər “Tanqra” demişlər. Sonralar hər boy öz danışıq biçiminə
uyğunlaşdırmışlar. Bilginlərin bildirdiklərinə görə əski yazılarda o baxımdan
da Sümer yazılarında danışıqda olan sait səslərin yazılı işarələri olmamışdır.
O üzdən də sözlərin sait səsləri oxucunun öhdəsinə verilir. Ona görə də Sümer
tabletlərində oxunan tenqri sözünü, həm də tanqra oxumaq olar. Bu da tanrının 10 min il öncələrdə deyilən
doğru adıdır. İllər keçdikcə , dillərdə
gəlişmlər olduqca danışıqdakə damaq “q” səsi düşmüş, axırıncı “a”səsi “ı”səsilə
il ödüllənmişdir və sonluqda Tanrı adını almışdır.
(Qeyd: Yadımdadır 1922-23- cü illərdə alımlanan (qəbul edilən) Azərbaycan
dilinin əsgi əlifbasında və 1926 ildə alımlanan (qəbul edilən) latın
əlifbasında işlətdiyimiz “q” hərfindən başqa birdə damaq hərfi var idi.1940
ildə damaq hərifi götürüldü və danışıqda işlədilməsi də qədağan edildi.)
Avropa, Rus və elə də türk bilginləri tanrıçılığın yaranma qaynağını Şamanlığa
özgüləyərək (aid edərək) onun monqollardan və ya doğu türklərindən gəldiyini, e.ö
I-minilliyin ortalarında yarandığını və yeni eranın ortalarında sona çatdığını
deyirlər. (Pr.Dr. N.Cəfərov. “Türk xalqları ədəbiyatı” Bakı 2006 s.15 və Dilçilik
bloqspot. Com) Onu bildirmək istəyirəm
ki, Ön Asiya və Qafqaz türklərində heç bir dönəmdə nə keçmişdə, nə də indi
şamanizm gələnəklərindən heç bir bəlirti (əlamət) görükmür, olmayıbdır. Bilim
adamları nədənsə e.ö. IV-minilliyə ilişgi edilən Sümer yazılarında olan və
Urmiyada e.ö. VII-VI minilliyə ilişgi edilən mixi yazılarındakı, tanrıçılığın
izlərini görmək istəmirlər. Bu da Avropa və Rus tarixçilərinin Türk irqini Qafqaza və Ön Asiyaya buraxmamaq
qısqanclığından irəli gələn yalançı bir ideologiyadır. Vaxtıilə türk
ideoloqları da bu yalançı ülkünün (ideyanın) ətəyindən tutmuşlar və bu gün də
onların sayları yetərincədir.
Azərbaycanın hər bir
yanında tanrıçılıqdan qalma nişanələr bol olduğu halda, araşdırıcı bilginlərmizin
axtarışlarında, Azərbaycanda tanrıçılıq
inancından demək olar ki, danışılmır.
Yalnız uzaq doğu və Orta Asiya türklərinin tanrıçılıq inanclarından danışılır.
Unudurlar ki, Ön Asiya və Qafqaz türklərilə, doğu Asiya türklərinin
törəmə-kökləri və oluşmaları çeşitli
olduğu kimi, ilk əski dinləri də çeşitli ola bilərdi.
Tanrıçılıqda Göy Tanrının
öyməsi (tərifi) belədir: “ Tanrı təkdir, doğmayıb, doğulmayıb, tayı, oxşarı və
bənzəri yoxdur. Evrənin yaradıcısıdır. Bilinən və bilinməyən, görünən və
görünməyən hər nə varsa hamısını o yaratmışdır. Bütün yaxşılıqlarə verən, hər şeyi ödülləndirən odur. Qutluluk
(xoşbəxtlik) və qatqı-azık (qismət)
verən odur. Ömürü verən və alan odur”. Doğa irahlarının yiyəsi odur.
Yazılı qaynaqlara görə,
tanrıçılıq dini XIII əsrin axırlarınadək ölkə dini kimi yaşamışdır. Hələ 790 ildə
Tiflis Xaqanı St. Abo”ya xristian olmağı önərlədikdə (Təklif etdikdə) o,
“Xristianlar üçləməyə tapındığı halda, biz tək olan yuca tanrıya tapınırıq.
Bizim tanrı daha güclüdür” demişdir. (Tanrı inancı Vikiped). Cingiz xanı islam
elçiləri islamlığa çağıranda o soruşmuşdu Allah və Həcc nə olan şeydir. Onlar
Allahın öyməsini və Həccin Allahın evi olmasını deyəndə, o qarşılıq olaraq,
bizim Tanrı onları min il öncədən bizə öyrədibdir, Həccə gəldikdə isə, göy
böyüklükdə Tanrı həcc evinə sığmaz , onları siz hələ yeni öyrənirsiniz deyib,
islam olmaqdan boyun qaçırıbdır. (N. Kamal ”Tanrıçılıq” vik.)
Hülakilər soyunun,
Elxanilər sülaləsindən olan Arqun xanın 1289- cu ildə Fransa kralına və 1290
–cı ildə Roma papası IV –Nikolosa göndərdiyi məktublardan aydın olur ki, o,
hələ 1290-cı ildə tanrıçılıq dininə qulluq edirmiş. (Dilçilik. bloqspot. com). Bu gün də Buryat türkləri və bir sıra monqol
soyları tanrıçılıq dinini yaşadırlar.
Kutsal səma kitablarında
Tanrını adamlarla birlikdə görənlər,
adamlar arasında axtaranlar, Onun varlığını çox kiçildirlər. Bütün
anlamlı və anlamsız (şüurlu və şüursuz) varlıqların yaradıcısı olan Tanrı, elə böyük
bir varlıqdır ki, onu maddi varlıqlar düzəyinə (səviyyəsinə) endirmək yanlışlıq
olar. Bütün evrəndə olan canlı və
cansız, anlamlı və anlamsız, hətta cisimsiz olan varlıqlar belə, Tanrı layihəsi
üzərində yaranır və davranır. Evrəndə baş verən bütün olayların və gəlişməlrin
bir-biri ilə bağlılığı Tanrı cazibəsilə olur.
Tanrı, bütün evrəni
cazibə gücü ilə yönəldirsə, demək, o da enerjidir. Ya da enerji kimi görünməz bir varlıqdır. Buradan belə bir
sorğu ortaya çıxır ki, adama Tanrıdan
bağışlanan dənəcik (zərrəcik) də enerjidirmi? Bəli o da enerjidir. Bu tanrı
enerjsi ilə adam, evrənin cisimsiz və
cisimli olan bütün varlıqlarına həm
toxunur, həm güc alır, həm də onlarla
yönətilir (idarə olunur).
Tarixçilərin yazmış
olduqları bilgilərdə hələ əski çağlardan Tanrı ilə ilşgi yaratmaq bacarığını
qadın qılıqlı əyələrdə görmüşlər. Onların birtakımnın qılıqları bu gün də
durur. Avropada Bolqarıstanın Tanrı dağı silsiləsindəki Perperikon dağında qaya
üzərində işlənmiş Umay ananın bədizi (heykəli) yerli xalqın bu gün də tapınaq
yeridir. (D. Karakurt Kitabçı “Türk söyləncə sözləri” 2012) Mezopotomiyada qala
divarında Sümerlərin ilk artım əyələri olan Nənənin bədizi hələ də qalır.
(Cingiz Qacar). Rom ananın anıtı Romana qəsəbəsində hələ də anıt yeri kimi
kutsal sayılır.(C. Qacar). Demək olar ki, dünyanın hər yerində tanrıçılığa
tapınmışlar. Çox yazıqlar olsun ki,
Osmanlı dövləti Bolqarıstanı tutandan sonra Tanrı dağının adını ərəbləşdirmiş
ona “Maşallah” adını vermişdir. Yerli xalq bu gün də Tanrı dağının və Umay
ananın kutsallığını qoruyub saxlayır.
R.N. Bezertinov yazır:
”Tanrıçılığın yaranma qaynağı heç bir mənbələrdən bilinmədiyinə görə, o
dünyanın ən qədim inancıdır. Sümerdən gələn türklər Göy Tanrısını monqollara
vermişlər. Onlardan da şimal yolu ilə Avropayadək yayıldı”. (Vikipediya. Tenqriyanstvo). Bezertinovun “Sümerdən gələn Göy Tanrısını
Monqollara vermişlər” sözü heç də tuşgələ deyilməmişdir. Görünür Bezertinovun əski “Oğuz xan” dastanı haqqında bilgisi
olmuşdur. Onun bu açıqlaması Oğuzun
Sümer sınırından qalxıb, Monqolustan sınırınadək getməsini və oradan da qüzey
yolu ilə qayıtmasını kəsinləyir.
Türkçü filosof Hilmi Ziya Ülkən bildirir ki, “Əsgi
türklər dini rəislərinə “Toyon” demişlər. Sehrbazlara isə “Qam” demişlər. Türkoloq Dr.
Cavad Heyyət kəsinliklə göstərir ki, türklər şamanizmə, totemizmə yox, yalnız
təktanrıçılıq egtimi olan Göy tanrı dininə inanmışlar. (F. Qəzənfəroğlu). Onu
bildirim ki, tanrıçılığın sehrçiliklə heç bir bağlılığı yoxdur. Ön Asiyada aşkarlanan qaynaklardan bəlli olur
ki, hələ çox əski dönəmlərdən tanrıçı bilginlərə Qamlar deyilmişdir.
İngilis arxeoloqu Ceyms Coocvad
əsərlərində yazır: “ Mu qitəsinin inanc sistemi günümüz üçün çox maraqlıdır. Bu
qitədə yaşayan adamlar Tanrının təkliyinə inanmış, günəşi Tanrının simgəsi
olaraq görmüşlər. Günəşə Ra dedikləri üçün Tanrılarının adına da Ra
demişlər. Haraya gedib yurd salsalar, Tanrıları Ranı da özlərilə oraya
aparmışlar. Tanrı Ra Mezopotomiyada və Misirdə belə aşkarlanmışdır”. Pr. A. Şükürov Günəş tanrısı Ranı Allahların ən əskisi, “qocası” olduğunu deyir.
(A. Şükürov “Mifolodiya” 2-ci kitab Bakı
1995. s. 29).
Ceyms Coocvad araşdırmalarının sonluğu
olaraq, belə bir olumluğa (qərara) gəlir
ki, Mu, Mayya. Babil, Sümer, Misir və Türk xalqlarının gələnək-görənəkləri və
dini inancları bir kökə, təktanrılıq kökünə bağlıdır. C. Coocvada görə:
1. Yer üzündə ilk uyğarlığı Mu qitəsində Mular yaratmışlar.
2.Təktanrılıq inancı 70 min il öncədən Mu qitəsində var olmuşdur.
3. Arxe oloji qazıntılarda
tapılmış, Tanrıçılığın simgəsi olan ay-ulduz nişanları Mularda, Mayyalılarda və
Türklərdə bir-birinin eynidir.
İdris (Hermes) peyğəmbərin durna başlı əksi (şəkili)
İdris peyğəmbərin
durna qılığında olması islam dinində qəbul edilməsə də el yaddaşında, el deyimində
bizim dönəmimizədək gəlib çıxmışdır.
Şair
yazır:
“Həzrəyi şahın avazı,
Durna
deyərlər bir quşdadır.
Əsası
Nil dəryasında,
Xirqəsi bir dərvişdədir”.
Açmasını
yazar belə verir: “Yəni kutsal kitab İdrisdədir. Ölkəsi Misirdir. Biliyi isə
Bektaşidədir”. Yazar deyir ki, İdrisin biliyinin daşıyıcısı Bektaşidir
H. Bektaşi
Vəlinin gömüt (qəbr) daşı üzərindəki 6 ışınlı ulduzu və 8 ləçəkli uçmak
(cənnət) çiçəyi.
Mu
qitəsində tapılmış e. ö. 35-40 minilliyə ilgi edilən evrən simğənin üzərindəki 6 ışınlı ulduz.
Bektaşi Vəlinin müridi Gülən Abdalın
gömütünün (qəbrinin) üstündəki sinə daşında oymalanmış 8 ləçəkli uçmaq (cənnət)
gülünün və 6 ışınlı tanrıçılıq ulduzunun və son halda Xəzər xaqanlığının bayrağında
olan 6 ışınlı ulduzun görünüşləri.tanrıçılık dininin bir çox minillər
əsgilərdən gəldiyini göstərir.
H.Bektaşinin başdaşına oyulmuş
tanrı ulruzu.
Mu qitəsində tapılan 35-40
inilliyə aid edilən evrən simgəsi.
Bedri Noyan yazır: “
Eflaki Hacı Bektaşi Velinin tarikati islamın kurallarına uymadığını bəlirtməkdədir”. (B. Noyan “Alevilik Bektaşilik nedir” 2.
Baskı Haziran 1999). Demək H. Bektaşi müsəlman
olsa da onun işlətdiyi və qoyduğu kurallar islam şəriətinə uyğun gəlmir.
Bektaşinin bütün kuralları vəhdəti-vücud fəlsəfəsinin, işrakiliyin özəllik və
önəmliyində qurularaq tanrıçılığın sürəsidir (dəvamıdır).
Tarixçi araşdırıcı Əsət
Qorxmaz, ünlü vəhdəti –vücudçuları M. Həllacı, F. Nəimini, Pir Hüseyini, İ.
Nəsimini Ələvilərin və Betaşilərin piri hesab edir. (Bəkir Baltaçı. “
Aleviligin gerçək tarixi və özü” inter.)
Onu da yada salaq ki,
tanrıçılıq dönəmində 8 ışınlı ulduzun kutsallığı gömütlər üzərində tikilən kümbəzlərə də öz
etgisini göstərmişdir. Bu etgi sonralar islamda da yaşadılmışdır. Qafqazın və Asiyanın harasında olur olsun 8
ışınlı kümbəz tanrıçılıq gələnəyinin
etgisi altında tikilmişdir. Bu günədək yaşı düzgün bilinməyən Gəncə
yaxınlığında yiyəsiz qalan “Comərd
qəssab” kümbəzi ən əsgi tanrıçılıq kümbəzidir.
Əgər
soruşularsa ki, əski tarixdə Mu qitəsinin adamları ilə babillilərin, misirlilərin
və türklərin hər hansı bir ilişgiləri olmuşdurmu? Nə üçün təktanrılığın tanrısı Qara xan, ilk peyğəmbər Xızır və İdris göydən gəlirlər. Nə
üçün İdrisin bədizi (heykəli) durna şəkilində verilir? Mu qitəsinin günəş
allahı olan “Ra”nı ilk öncə Ədəm torpağında və sonra Misirdə kimlər baş Tanrı,
günəş Tanrısı eləmişlər? Mezopotomiyada
və Misirdə allahlıq və bilqamıslıq edənlər də gəlmələrin soylarındanmı olmuşlar?. Bəlkə, elə ona görə
də Qara xanın oğlu Oğuz xanda yüksək
təşkilatçılıq bacarığı olmuş, dönəminin yabanı ellərini (xalqlarını) yığaraq ilk Turan imperiyası
yaratmışdır? Bu sorğulara qarşılıq
axtaran adamoğlunun biliyi, bu gün ağlın çözə bilmədiyi gizin (sirrin)
qarşısında yenilməkdədir.
Muların yazılı
qaynaqlarından və onların inanc sistemlərindən belə görünür ki, uzaq keçmişdə
kahinlər tanrının yanına durna görkəmində gedib-gəlmişlər. Mu qitəsindən Ön Asiyaya
gəldikdə uyğarlıqlarını da özlərilə gətirmişlər. Yüksək bilimlərilə Mezopotomiya
və Misir elini özlərinə bağlı (tabe) edə bilmişlər.
Bütün deyilənlərdən belə
aydın olur ki, 14 min il öncə Mu ölkəsindən gələn el, Mezopotomiyaya və Misirə
yüksək uyğarlıqla yanaşı tanrıçılıq dinini, tanrıları olan Ranı, gətirmiş, peyğəmbərlərdən Xızırı, İdrisi, Oğuzu (Zülqərneyni) yetişdirmişlər.
Elə ona görə də ilk təktanrıçılıq inancı
Ön Asiyada yaranmışdır. Yalnız 6 min ildən sonra Oğuz xanın və hunları doğuya olan yürüşlərilə dillərini və
inancını uzaq doğuya və quzeyə aparmlşlar.
Belə bir sorğu yaranır:
Ön Asiyada yaranan ilk Tanrıçılıq nə üçün Ön Asiyada geriləmiş (tənəzzülə uğramış), ancaq doğuya sarı gəldikcə
gəlişmiş, XIII-əsrin sonunadək yaşamış, eləcə də az da olsa doğuda bu günədək
də yaşayır?
Tarixçi araşdırıcıların
yazdıqlarına görə ən əski din olan tanrıçılıq, Ön Asiyadan başlayaraq, doğuya,
batıya, qüzeyə, Aralıq və Ağdəniz yanlarına, elə də Avropaya yayılmış və
olduqca humanist din olmuşdur. Onun Ön Asiyda geriləməsinin önəmli nədənini belə
aydınlaşdırmaq olar ki, o dönəmlərdə On Asiyada dinlər çox olmuşlar. Eyni
dönəmdə də bu çox dinlərlə yanaşı, yeni saldırqan (aqressiv) dinlər də yaranmışdır.
Bu saldırqan dinlər, humanist din olan
tanrıçılığı həmişə sıxışdırmışdır. Bu humanist din olan tanrıçılıq, saldırqan
dinlər qarşısında geriləməyə başlamışdır. Ön Asiyada dinlər arasında baş verən
bir çox dini qırğınları, ağır işgəncələri, doğu Asiya tanrıçıları görməmişlər.
Ona görə də Tanrıçılıq inancı orada uzun sürə yaşamış və bu gün də onu yaşadan ellər
var.
Başqa qitələrlə
qarşılıqlı olaraq Sümer və Misir
uyğarlığının gəlişməsinə nədən olan olaylara aydınlıq gətirməyə çalışaq. Belə
ki, Mu adası batan anlarda oradan gəmilər və göy aracları (bu araclar helkopter
formasında, təyyarə formasında da ola bilərdi. Çünki qaya üzərində oyulmuş buna
oxşar əkslərə və Afrika qitəsində düşərgə yerlərinə hələ də tuş gəlinir) ilə Mezopatomiyaya
gələnlər çox güman ki, elin bilginləri, aydıları olmuşlar. Elə o ilgidən də,
yerli el onlara göydən gələn Tanrılar
demişlər və onlar haqqında nağıllar, əfsanələr yaratmışlar. Bu əfsanələr Sümer
yazıları ilə günümüzədək gəlib çıxmışdır. Nağıllarda tanrıların və tanrıçaların
çoxluğu da bu gümanın doğru olmasına inam yaradır.
Əski qaynaqlardan gələn
bilgilərə görə belə düşünmək olar ki, Ön Asiyada başqa dinlərlə yanaşı
tanrıçılıq uzun illər yaşamışdır. Xasisatra (Xızır), Bilqamıs, Oğuz
(Zülqərneyn), İdris (Hermes), İbrahim (Averram) peyğəmbərlər və Amanxotep
tanrıçı- təkallahçı olmuşlar.
Təktanrıçılığın yeni qolu olan yəhudiçilik Yərüssəlimdə yarananda tanrıçılığın bazasında yaranarak, yeni bir
dini yol kimi ayrılmış və yzyn illər tanrıçılarla yanaşı yaşamışdır. Xızır
(Xasisatra), İdris (Hermes) və İbrahim (Avram) hər iki dinin ortak bilqamısları
(peyğəmbərləri) olmuşlar. Tanrıçılığın
ən yetgin və dolğun kitabı İdrisin (Hermesin) kitabı olmuşdur.
Xristianlıq isə yaranan ilk gündən tanrıçılığı
sıxışdırmış, dönəm keçdikcə basqılar
daha da artmışdır. Xristianlık Yərüssəlimdə aparıcı din oldukda, tanrıçılığın
ocağı Yərüssəlimdən İsgəndəriyyəyə köçürülmüşdür. İsgəndəriyyədə xristianlıq
güclənib çoxluğu yaradanda xristianlar tanrıçılığın ocağını, məktəbini və onun
kitabxanasını yandırmışlar ki, tanrıçılığın
qaynağı olan İdrisin dini kitablarının
izi qalmasın. Misir qaynaqlarına görə
İdrisin 48 cild, kitabları olmuşdur. İsgəndəriyyədən qacan tanrıçılar Hələbə
sığınmışlar. Hələbdə xristianlığın etgisi artanda tanrıçılar Bağdadda
yerləşmişlər və Bağdadda izlənmədən uzaq olmaq üçün, günəşin ışınını özündə əks
etdirən işıqla tanrıçılığı əvəzləyərək
özlərini işıqçı (işragilik) adlandıraraq, tanrıçılıq gələnəkləini sürdürmüşlər. Burada işıqçılığın (işragiçiliyin) baş ocağını
və məktəbini yaratmışlar. Tanrıçılığın
simğəsi olan 8 ışınlı yaşıl ulduzu (Dan ulduzu) işragiçiliyin simgəsi kimi
saxlamışlar. O dönəmlərdə II-IV-əsrlərdə Bütün Asiya və Avropa ellərində tanrıçılığı yayan qamlara
və yalavaçlara işıqçılar (işragilər) demişlər.
VII-əsrin ilk illərində
yaranan islam dini ilk yarandığı dönəmdən qılıncla yaranmış və tezliklə qüzey
Afrikanı və İranı tutmuşdur. İlk gündən tanrıçılığı və işıqçılığı
(işrakiçiliyi) tanımayan islam dindarları haranı tutur, tanrıçıları və
işıqçıları qılıncdan keçirir. Dini kitabları son vərəqlərədək yandırırlar. Bunu
görən Bağdad tanrıçı ocağının din başçıları, baş tanrıçılıq ocağının yerləşdiy
Dərbəndə qaçırlar. Dərbənd baş tanrıçılq ocağı kimi, XIII-əsrədək öz
çalışqanlıq hızını saxlamışdır.
Bağdadda qalan İşıqçılar (İşragilər) isə islam
dininə dönərək işıqçılığın gələnəklərini islam dini altında yaşatmağa başlayırlar. Onlar islam işragiçilik təriqəti altında tanrıçılığın
varlığın- birliyi fəlsəfəsini islam şəriətinə gətirirlər. İslam təriqət və
şəriətlərini “varlığın-birliyi” (vəhdəti-vücud) fəlsəfəsinə uyğunlaşdırmağa
çalışmaqla islam dünyasında geniş ətgi (nüfuz) qazanırlar. Bağdad məktəbində
bir çox dünyəvi biliklərdən təbabətdən, astronomiyadan, fizika-riyaziyatdan və
başqa biliklərdən də. dərs deyirlər. Dünyəvi bilikləri islama qarşı sayan və bu
siyasəti özünə yağı (düşmən) bilən islam üləmaları X-əsrdə işragilik təriqətini
və onun Vəhdəti-vücud fəlsəfəsini küfür elan edərək Badad dünyəvi məktəbini
bağlayırlar. Təriqətin başcısı Mənsur Həllac öldürülür. XI- əsrdə Əbunəcəb
Suhraverdinin başcılığı ilə İşıqçılıq (İşragilik) yenidən canlanır. Əbunəcəbdən sonra işıqçılığa Şəhabəddin
Suhraverdi başçılıq edir. Bundan qorxuya düşən üləmalar 1191-ci ildə Ş.
Suhraverdini 37 yaşnda Nizamiyyə məktəbinin qarşısında asıb öldürürlər. İşıqçılığın
kutsal kitabları yandırılır, Sağ qalanlar Xorasana qaçırlar. Xorasanın Əlamut
qalasında yeni məktəb açırlar. Burada işıqçılıqla (işragiliklə) yanaşı dünya
elimləri də öyrədilir. Təbabət, astranomiya, riyaziyət və kimya elimlərindən
dərs deyilir. 200 il Aləmüt məktəbi islam dünyasında geniş ün qazanır. XII-əsrdə şəriət üləmaları Aləmut məktəbini
şetan yuvası adlandıraraq, xəlifənin göstərişilə bağlatdırırlar. Dünyəvi elimləri dərs deyən müəllimlərdən bir
çoxu öldürülür. Sağ qalanlar İtaliyaya qaçırlar.
İşıqçılığın son elçisi
olan Hacı Bektaşi Vəli Anadolu torpağına qaçarak orada olan işıqçılarla birlik
yaradır. Bu birliyin sonucu olaraq Xorasan ərənlərilə Anadolu ərənləri
birləşmiş və H. B .Bəlinin başçılığı altında güclü bir “Xorasan ərənləri” ocağı
yaradılmışdır. İşıqçılar islam izləmələrindən yaxalarını qurtqrmaq istəyilə
“İşığı” “Alevlə-Alovla” əvəzləmişlər. Buna görə də işıqçılara alevilər (alevçilər) deyilmişdir.
Alevçilərin Osmanlı sınırında yüksək etgi qazandığını görən şəriətçilər, islam
içərisində küfür yaradırlar deyə xəlifəyə yanıklamışlar (şikayət etmişlər).
1500-cü illərdə Osmanlıda şeyxülislam Əbu Yusifin fətvasilə islsmda küfür
yaradanlar adı ilə minlərcə alevilər (alevçilər-işıqçılar) öldürülmüşdür.
Bundan qorxuya düşən alevilər özlərini “Əhli-beyit” üyələri, H. Əlinin yolçusu
(dəvamçısı) elan etmişlər. Bununla da köklü qırğından qurtulmuşlar. Anadoluda Alevçilər tanrıçılığı sultan Yavuz Səlim
dönəminədək yaşatmışlar. Sultan Yavuz Səlimin məşhur “Alevilər (Alevçilər) ya
islamın sünnü məzhəbini qəbul etməlidilər, ya da ailəliklə öldürülməlidilər “
fərmanından sonra alevilərin (tanrıçıların) çoxu müsəlmanlaşırlar. Özlərini
həzrət Əli dindarları kimi tanıdaraq özlərinə biz “Aləvi” müsəlmanlarıyıq deyirlər.
Əlinin özünün işıqla ilgili olması haqda XVI-əsrdə rəvayət də yaranmışdır. Bu
fərmana qarşılıq olaraq, Pir Sultan
Abdal “Dönənlər dönsün mən dönmərəm yolumdan” deyir. (Bəkir Baltaçı “Aleviligin
gerçək tarixi və özü”. Inter)
Bir para alevilər (Alevçilər)
də Avropaya köç edirlər. Avropaya köçənlər
özlərinin dinlərini “Albigen” (latınca “İşıq adamı” adlandırmışlar. Sonralar bu el dönəmlər
keçdikcə slavyanlaşmışlar. Ancaq işıqçılığın özəl gələnəyi olan Xızır
bayramını “Yaşıl adam” bayramı adı ilə
bütün avropada hlə də yaşadırlar.
Burada bir kuşkulu
olayın çəkişməyə (müzakirəyə) gərəkliyi duyulur. Yuxarda dedik ki, alevilər
özlərini əhli-beyit soyundan gəlmə hesab edirlər və bir çox rəvayət olayları ilə bu düşüncənin doğruluğunu kanıtlamağa
(isbatlamağa) çalışırlar. Belə olan halda əhli-beyit kimi alımlanan 5 kimsələrin
(Məhəmməd, fatimə, əli, Həsən və Hüseyin) hamısı ərəbdir. Ancaq yarım milyondan
çox olan ələvilər arasında ərəb olan kimsələr yoxdur. Demək əhli-beyit haqqında
olan əfsanələr XV- əsrdə yaranmış rəvayətlərdir. Aləviliyin kökü e.ö. də olan
dönəmlərdəki tanrıçılıq inanclarından başlayaraq bir çox dinlərin basqıları
altında dəyşirilmiş bizim çağlaradək gılib çıxan tanrıçılıq gələnəkləridir.
1236-cı
ildə H. Bektaşinin mürşitliyilə
Anadoliyə yerləşən Xorasan ərənləri işıqçılığın (tanrıçılığın) yandırılıb yox
edilmiş Kutsal bitiklərində (kitablaraında) olan kuralları və gələnəkləri güclü
danışmanların yaddaşında, əzbərləyərək yaşadıb islam gələnəkləri ilə
birləşdirmişlər. (Bekir Baltaçı. “Aleviliyin gerçək tarixi və özü”. Inter.)
F. Salim yazır: “Bizim maraq və meyilmiz
əski (islam öncəsi) Xorasan sufi məktəbindən başlayaraq bu günə qədər
aktuallığını və cazibəsini qoruyub saxlayan təsəvvüf və ürfan elminədir”. ( F.
Salim “Milli yaddaş sistemində ürfan və təsəvvüf. Bakı 2010. S. 53) Elə də
Xorasan ərənləri tanrıçılığın bir çox gələnəklərini islamlaşdıraraq
yaşatmışlar. İşıqçılığın (işragiliyin) son işiq ocağı, bu gün Ələvilik ocağı
olan Bektaşi Vəlinin dərgahı sayılır. Bektaşi
Vəlinin və müridlərinin gömütlərinin baş daşında 6 və 8 ışınlı dan ulduzunun 8-ləçəkli
Tanrı gülünün əkslərinin olması onun hansı dini ideoloqiyanı yaşatmasından
salıq (xəbər) verir. Onlar vəhdəti-vücud
fəlsəfəsini önəmli tuturlar. 12 imamı tanısalar da yolunu tutmurlar. Bütün
millətləri bir-birinə qardaş bilirlər. Tanrıçılar kimi gündə üç kərə namaz qılırlar.
Namaz çağları tanrıçılığın tapınaq çağlarına uyğun keçirilir. İbadətləri sazla
edilir. Oruc tutmurlar. Yalnız Xızır
ayında üç gün Xızır orucu tuturlar. Oruc törəni tanrıçılıqda olduğu kimi su içməklə
tutulur. Hac yerinə Bektaşinin Kırşeher dərgahını ziyarət edirlər.
Ceyhun
yazır: “Bektaşiliyi bəlirtləməyə çalışarsaq, hər şeydən əvvəl bir türk
xalq dini olduöunu söyləyə biləriz”
(Ceyhun vikiped) Elə də alevilik
və Bektaşilik türkün tanrıçılıq dininin bir az dəyşirilmiş sürəsidir (dəvamıdır).
Türkiyə mətbuatlarından
verilən bilgilərə görə, bu gün Hacı Bektaşi Vəlinin dərgahındakı öz tutsusu (vəsiyyəti)
ilə qoyulan 6 ışın ulduzlu gömüt daşı dəyişdirilmiş, işıqçılıq-tanrıçılıq
simgəsi gotürülmüş və yerinə islamlaşdırılmış baş daşı qoyulmuşdur. Əgər
yazılanlar doğru isə onun irahına
(ruhuna) Bektaşi sürəçiləri (dəvamçıları) sayğısızlıq gösrərmiş olurlar.
Tanrıçılıqdan və ya
İşıqçılıqdan qalma gələnəklərin bəziləri hələ də Bektaşilər arasında yaşadılır.
Xızır yığışı (qurbanı) və Xızır orucu bu gün də kasıt (niyət) gələnəyi kimi
yaşadılır. Xızırın göydən xalqa gətirdiyi Buta rəmzi, məişətdə yaşadılır. 15-70
min il yaşı olan Tanrıçılığın ən qədim tapınma gələnəyi olan, Çoban ulduzu (qütb ylduzu) halayna dolanma,
tanrıya ulaşma oyunu islamlaşmış halda, səma oyunu kimi ələvilikdə yaşadılır. Tanrçılıq
inancının 4 kutsal əyəsi və qırxlarının qarşılıqlı görünüşləri
islamlaşdırılmışdır. Tanrıçılığın önəmli kuralı olan Allahın 4 mələyi və
təriqətin 4 kutsal qapısı, 40 maqamı varlığın-
birliyi (vəhdəti- vücud) fəlsəfəsilə islama gətirilmişdir. Tanrıçılıqda
qütblərə ağ, qara, göy, qırmızı rəng
verildiyi kimi, islam təriqətində də təriqət qapılarına ağ, yaşıl, göy, sarı
rənglər verilmişdir. Tanrıçılığın kutsal nişanı olan evrənin (kainatın) dolanma
(dövriyyə) simğəsinin əksi türk dünyasının hər yerində və Mu adasında aşkar edilməsi
tanrıçılığın çox əskilərdən inanc varlığı olmasını göstərir.
Tanrıçılıq inancındakı evrənin
(kainatın) simğəsi (simvolu).
Bütün dünya bilim adamları eranın II-əsrindən xristianlığın genişləndiyini, xaçın isə eranın IV-əsrindən xristianlığın simğəsi olduğunu deyirlər və bunu İsa peyğəmbərin çarmıxa çəkilməsilə ilgiləyərək bilim tutamaları (dəlilləri) ilə kəsin olaraq kanıtlayırlar (isbatlayırlar). Ancaq 1889-cu ildə Avropa (fransa?) arxeoloqları Gədəbəydə arxeoloji qazıntılar aparanda e.ö. II- minilliyə ilişgi edilən gömütdən günəş simğəli xaç və 8 ışınlı ulduz aşkar edilmişdir. Bundan sonrakı qazıntılarda Mingəçevirdə, Dumanısda (Dmanisidə) xaç və 8 ışınlı ulduz tapılmışdır. Gnəş simgəli xaçın və 8 ışınlı ulduzun aşkar edilməsi tanrıçılıqda xaçın və ulduzun kutsallığının necə də əskidən olduğunu göstərir. Bu olayları Avropa din və bilim adamları bilə-bilə dilə gətirmirlər. Çünkü e.ö. 2-ci min illiklərdə aşkar edilən gömütlər tanrıçı türklərin, Azıqların və Sakaların olduğunu, onların inanclarında günəşin simğəsi kimi bərabər yönlü xaçın kutsallığının alımlandığını bilib susurlar. Tapılan xaç heç cür xristianlığın ilk xaçından seçilmir. (Xristianstvo v Kavkazskoy Albanii Baku 1984 s.100-101).
Bütün dünya bilim adamları eranın II-əsrindən xristianlığın genişləndiyini, xaçın isə eranın IV-əsrindən xristianlığın simğəsi olduğunu deyirlər və bunu İsa peyğəmbərin çarmıxa çəkilməsilə ilgiləyərək bilim tutamaları (dəlilləri) ilə kəsin olaraq kanıtlayırlar (isbatlayırlar). Ancaq 1889-cu ildə Avropa (fransa?) arxeoloqları Gədəbəydə arxeoloji qazıntılar aparanda e.ö. II- minilliyə ilişgi edilən gömütdən günəş simğəli xaç və 8 ışınlı ulduz aşkar edilmişdir. Bundan sonrakı qazıntılarda Mingəçevirdə, Dumanısda (Dmanisidə) xaç və 8 ışınlı ulduz tapılmışdır. Gnəş simgəli xaçın və 8 ışınlı ulduzun aşkar edilməsi tanrıçılıqda xaçın və ulduzun kutsallığının necə də əskidən olduğunu göstərir. Bu olayları Avropa din və bilim adamları bilə-bilə dilə gətirmirlər. Çünkü e.ö. 2-ci min illiklərdə aşkar edilən gömütlər tanrıçı türklərin, Azıqların və Sakaların olduğunu, onların inanclarında günəşin simğəsi kimi bərabər yönlü xaçın kutsallığının alımlandığını bilib susurlar. Tapılan xaç heç cür xristianlığın ilk xaçından seçilmir. (Xristianstvo v Kavkazskoy Albanii Baku 1984 s.100-101).
Sonralar arxeoloji
qazıntılarda doğu dünyasının hər yanında, misir, hind, çin, monqol
torpaqlarında, əski gömütlərdən xaçın tapılması, xaçın heçdə İsa peyğəmbərin
çarmıxa çəkilməsilə ilgili olmadığını, onun tanrıçılıq dünyagörüşü, ilginliklə irahın (ruhun) varlığı
ilə ilgili oldiğunu kəsinləyir. (A.Hacılı “Mifopoetik təfəkkür fəlsəfəsi Bakı
2002 s.32). Bu tapıntılar ilk gündən də bir dini qılıq kimi bilim ucununda
(dünyasında) unuduldu. Heç bir dini ədəbiyatlarda yer almadı. Ona görə ki,
tapıntılar yiyəsiz idi. Yiyəsi tanrıçılığı çoxdan unutmuşdu. Bu unutqanlıq onun
bir el kimi ululuğunu, əskiliyini də unutdurmuşdu.
Xaçın yaranması haqqında
türk yozumu hələ də el arasında yaşamaqdadır. Belə ki, tanrıçılığa görə adam
öldükdə onun irahı quşa çevrilir. Bir də quş görkəmində yeni irah kimi təzə
doğulan uşağın gövdəsinə keçənədək quş sifətində yaşayır. Quş göydə uçanda xaçın
əksini aldığı üçün ulu dədələrmiz Tanrı inancında ölünün bir də yenidən
dirilməsinin bir simğəsi kimi gildən yçan quşu andıran xaç hazırlayar gömütə
ölünün yanına qoyarmışlar. Odur ki, türk acununun (dünyasının) hər yerində əski
gömütlərdə xaç tapılır. Beləliklə xaç tanrıçılıqda kutsal simğəyə çevrilmişdir.
Demək xaçın kutsallığı İsa peyğəmbərdən ən azı 2 min il öncələrdə tanrıçılıqda
yaranmışdır.
Bu tapılanlardan
ayrıntılı olaraq Murad Adjı yazır: “E.ö.
Türklər kutsal varlıq olan xaçdan istifadə
etmişlər. Düz ölçülü xaçı günəşin simvolu, yuvarlaq çevrənin içərisində olan
xaçı kainatın simvolu kimi Tanrıçılığın əsas nişangahı saymışlar”. IV -əsrdə
bütün xristian acunu (dünyası) da xaçı kutsal varlıq kimi özlərinə götürmüşlər.
Başqa xalqlar tunc dönəmini yaşayanda, türklər artıq dəmir dönəmini
yaşayırdılar. Tanrıçılığın dini kitabı olan “Bitig”in etgisi (təsiri) sonrakı
dini kitablarda çox aydın görünür. Tövratda və Quranda yazılan törənlərin
(ainlərin) bir çoxları Bitikdən götürülmələrdir. Bitigin bu etgisinin ilgisidir
ki, Vizantiya kilsələrində VIII-əsrə dək, Roma katolik kilsələrində XIII-əsrə
dək, xristian provoslav kilsələrində XVII-əsrə dək bütün dini tapınaklar türk
dilində olmuşdur”. (M. Adji “Tenqrianstvo. Inter). Anadolu bölgələrində
tanrıçılık 7-ci yüzilliyədək yaşamışdır. 3-cü yüzildən xristanlık, 7-ci
yüzildən islamlık tanrıçılık bitiklərini (kitablarını ) yandırarak yox
etmişlər.
O.Süleymanov bilim
ocaqlarının axtarış tapıntılarına güvənərək
bildirir ki, “Təkallahlığı ulaşdıran (təbliğ edən) Tanrıçılıq dini ən
azı İsadan 4 min il öncə olmuşdur. O əski Misir inanclarına güclü təsir
etmişdir. Bütün dinlərdə Tanrıçılığın izləri duyulmaqdadır.” (O.Süleymanov “AZ-YA” Bakı 1993 s.226).
Qədim Bizans tarixcisi
Simokatlis türklərin tarixindən yazarkən: “Qədim türklər evrənin yaradıcısı
olaraq bildikləri və tək ulu qüdrət olaraq qəbul etdikləri ulu Tanrıya
tapınmışlar.” deyir. (Vikiped “Göy Tanrı”)
Yuxardakı
tapıntılardan və yazılardan onu aydınlaşdırmaq olur ki, xristianlıqdan 2 min il öncə türklərin ulu
dədələri tanrıçılıq inancının simgəsi
olan xaça və 8 ışınlı ulduza tapınmışlar. Tanrıçılıq inancının ilk simgəsi olan
düz yönlü xaç, günəşin yerdəki, simgəsi kimi. dinin gələnəklərində saxlanılaraq
yaşadılmışdır. Qıpcaqların xristianlığa
dönmələrilə ilgili xaçı gələnəklərində saxlamışlar. IV-əsrdə xaç İsanın edamı
ilə ilgiləndirilərək (əlaqələndirilərək), bütün xristian acununun (dünyasının)
simğəsi olmuşdur. Xristianlar IV-əsrədək
tapınaq gününü yəhudilər kimi həftənin şənbə günü keçirmişlər. IV əsrdən
sonra isə tanrıçılığın tapınaq günü olan bazar gününü də xristianlaşdırmışlar. Qafqaz Türkləri islamlaşmalarına dək yəni XI-əsrə
dək tanrıçılıqla xristianlığı yanaşı yaşatmışlar. VII-əsrdən yeni yaranan islam
dini tanrıçılığı tanımamış, onun bir çox gələnəklərini öznünküləşdirmişdir.
İslamçılar tanrıçılıqdan qalma bütün yazılı ədəbiyatları yox etmişlər.
Tarixçilərin yazdıqlarına görə, Türk xalqlarının ulu törəmə kökləri çox
geniş torpaqlara yayıldıqları və bir neçə qarışıq köklərin birliyindən yaranmış
olduqlarına görə, türk acununda (dünyasında) bir çox dinlər, bir çox
bilqamıslar, (peyğəmbərlər) və bir neçə ilsırası (təqvimi) olmuşdur. Ona görə də onların Tanrıçılığa
olan acun (dünya) görüşləri də çox çeşitli olmuşdur. İlk öncələrdə hər bir
boyun bir-birindən ayrı, Tanrıları və bilqamısları (peyğəmbərləri) olmuşdur və
hər tayfa öz Tanrısına tapınmışdır. L. Qumilyovun
yazdığına görə, şərqi Türküstanda iki qədim din olan “Veyşu” və “Seyşu” yanaşı yaşamışlar.
Veyşu göy üzünün, əcdadların çıxdığı mağaraların, və hündür dağların inam
qoruyucusudur. Seyşu ruhların, erliklərin (şeytanların) və cadugərlərin inam
qoruyucusudur. (L.Qumilyov “Qədim türklər” Bakı 1993 s.91-97). Görünür
Qumilyovun dediyi inanc sisteminin tanrıçılıqla heç bir ilişgisi yoxdur. Onlar
tanrı yox qoruyucu əyələrdir.
Bu günədək gəlib çıxan tanrıçılıq
dini dəyərlərini incələdikdə belə inama gəlmək olur ki, tanrıçılığın çox yüksək
humanist dini dəyərləri olmuşdur. Tanrıçılığın doğa (təbiət) ilə bağlılığı, onun dini dəyərlərini daha da humanistləşdirmişdir.
Belə bir acun (dünya) görüşü heç bir dində yoxdur. Eyni dönəmdə də bir çox
dinlər kimi tanrıçılıq da təktanrılığa qulluq edir. Bunu tanrıçılığın ikinci
bilqamısı (peyğəmbəri) saydığımız Zülqərneynə (Zülqədərə- Oğuza) Quranın 18/83,
18/93 saylı ayələrinin gəlməsi də kəsinləyir (təstiq edir). Çünki, Quran yalnız
təkallahlığı qoruyan, öznünküləşdirən bilqamısları nəbi kimi tanıyır.
Kodar Aduxan yazır:
“Dinlərin yaranma tarixindən aydın bilirik ki,
yəhudilik, xristiyanlıq və islam kitabları tanrıçılıq kitabından
istifadə etmişlər. Bu kitablara bir səma kitabları kimi yox, kahinlərin, peyğəmbərlərin, müqəddəslərin
zəhmətlərinin məhsulu olan kitablar kimi baxmalıyıq. Bunlardan öncə
təkallahlığı təbliğ edən kitablara da baxıb inanmalıyıq.” (Kodar A.
“Tenqiryanstvo v kontekste monoteizma” İnter).
K. Aduxanın düşüncəsinə görə bütün
təkallahlıq dinlərini ulaşdıran (təbliğ edən) bitiklərə, o yönəmdən də tanrıçılığın
kitabı olan Bitigə də kutsal kitab kimi baxılmalıdır. Tanrıçılığın Runik
yazıları ilə yazılmış dini kitabı bu gün bilim acununa (dünyasına) ölü kitab
adı ilə aşkardır. Tanrıçılığı yaşadan monqollar
və buryatlar həmin kitabdan yararlanaraq, dinlərini və dini törənlərini hələ də
yaşadırlar.
Əski yunan tarixçisi S. Feofilat yazır: “ Türklər hər şeydən çox, oda ehtiram
edirlər. Oda, torpağa, həsr edilmiş mahnılar oxuyurlar. Tək tanrıya inanır və
tapınırlar”. (Bəxtiyar Tuncay “Göy Tanrı” inter.)
Qırğızların islamlaşmalarından sonra Qırğızıstanda gəzidə (səyahətdə) olan islam
tarixcisi Əbu Düləf yazır: ” Qırğızların
yazılı kitabları var. Onlar tək Tanrıya qulluq edirlər. Hər Tanrı
ibadətlərində ilahilər oxuyurlar. İldə üç kərə dini bayram edirlər. (V.
Bartold Kirkiziya. Istoriya. Oçerk .Frunze
1927 s.21)
Tanrıçı türklərin inancını,
gələnək və görənəklərini araşdıran Zaira Nauruzbayeva
yazır: “Tanrıçılığa qulluq edən, doğu türklərin Runik yazısı ilə yazılmış, dini
kitabları var. Onlara bitik (kitab - İ.M.) deyirlər və ondan dini törən və
gələnəkləri öyrənirlər.” Bir sıra qaynaqlarda qamların da həmin dini kitabdan
yararlandıqları yazılır.
Tanrıçılığın kutsal
kitabının olmasını yazan tarixçilərdən biri də, Derfern adlı tarixçi- -araşdırıcı olmuşdur. O yazır:
“Göy Tanrı dini öz forma və məzmununa görə həm Musəvilikdən həm də
Xristianlıqdan daha qədimdir. İşin ən maraqlı tərəfi budur ki, bu dinə sitayiş
edən Sibir və Altay türklərinin kitabı içərisində Bibliya sujetlərindən heç nə
ilə fərqlənməyən çoxlu sujetlər də yer almaqdadır”. (Bəxtiyar Tuncay “Goy
Tanrı” vikiped.)
Açıqlama (qeyd): Vaxtıilə tanrıçılığa tapınan bütün türklərin də öz
bitigi olmuşdur. Amma islamiyyətdən sonra hamısı yox edilmişdir ki. doğma
dinlərinin olduğunu unutsunlar. Mənim uşaqlıq və gəncliyimdə hər hansı bir
yazını yazdırmağa gələn adamlar atama “əfəndi, bitik yazdırmağa gəlmişəm”
deyərdilər. Bu sözü mən dua anlamında başa düşürdüm. Ama sonra gördüm ki, bütün yazılara, yazılı
kağızlara və kitablara bitik deyilirmiş.
Tanrıçılıqdan qalma
törənlərdən cilə və çərşənbə törənləri haqqında qısa bilgi verək. Bir sıra bilginlərimiz
və aydınlarımız, (Mehmet Rıhtım) “çilə” sözünü fars mənşəli hesab edirlər “40
sayı” anlamını verən söz kimi alımlayırlar. Belə düşüncəli yazarlarımız
yanılırlar, sözlərin deyiliş qaydalarına önəm vermirlər. Farsın 40 sayında çhilləh
sözündə 6 səs səslənir, L səsi bərk
şəddəli deyilir.“Ç” səsindən sonra h (hey) səsi işlənir, Ancaq türkün “çilə”
sözündə isə 4 səs var “h” səsi işlənmir. Bu
farslaşma siyasətinə qulluq edən bir yanlış düşüncədir ki, aramızda hələ
də yaşadılır.
Borçalı türkləri
araslnda bu gün də çilə ilə ilişgili sözlər yaşamaqdadlr. Çilə sözü təmiz türk sözü olub “əzab-əziyyət” anlamını
verir. Yaşlı nəsil, “dərd-azardayam”
yerinə “çilədəyəm” deyirlər.
Vaxtında yeriməyən zəyif uşaqlara çiləlidir (xəstədir) deyirlər.
Onların sağalması üçün kasıt (niyyət) edib çiləni (xəstəliyi) götürmə törəni
edirlər. Göründüyü kimi, sözün anlamları
tamam başqa-başqadır. Demək sözlərin səslənmələrində oxşarlıq olmalarına
baxmayaraq, anlamları tamam başqadır. Hər biri ayrılıqda yaranmışlar. İlsıramızda (təqvimizdə) da qış aylarına Çilə
ayları deyilir.
Bu gün çilənin
gəlişi unudulsa da, gedişi
unudulmamışdır, xalq onun gedişini ilaxır
xas (çərşənbə), adı ilə çilənin çıxmasını bayram edirlər. Çilə üc aya
bölünür. Böyük çilə 40 gün, kiçik çilə 20 gün, Boz çilə (azərbaycanda boz ay)
30 gün sayılır. (Elmi axtarışlar XIV-toplu Bakı 2005 s.452)
Azərbaycanın başqa-başqa bölgələrində,
kutsal çərşənbələrə çeşitli adların verilməsi haqqında ədəbiyatlarda bəzi
yazılara tuş gəlinir. Güllü Yoloğlunun ”Novruz çərşənbələrində nədə səhv
edirik” adlı elmi publisistik
məqaləsində göstərilən çərşənbələrin sıralarını yadımıza salaq:
1-yalançı çərşənbə (əzəl, kül).
2-xəbərçi çərşənbə (cıdırçı, müjdəçi, gül).
3-qara çərşənbə (ölü çərşənbəsi, ölülər bayramı, ata-ana günü).
4-axır çərşənbə (ilaxır çərşənbə, ilin-ayın axır çərşənbəsi).
( Qarapapaqlar dərgisi 2010-cu il,N 3, səh. 36.)
Burada yazarın dediyi
çərşənbələri, nə Tanrı inancı ilə, nə doğa qanunu ilə, nə də kutsal varlıqlarla
(ünsürlərlə) bağlantılıq yaratmaq olmur. Yazar hər bir çərşənbənin adına uyğun
olduğunu təsdiq etməyə çalışır. Çərşənbələri tamamilə bir-birindən ayrı,
sərbəst, od və Xızırla əlaqəsiz halda verməyə çalışır. 3-cü çərşənbəni qara
çərşənbə adlandırır. Belə yanaşma tamamilə yersizdir. Çünki qara çərşənbə
anlamı ölüsü olan, yaslı evlik (ailə) üçündür. Bütün el üçün deyildir. Belə
yaslı ailə üçün bütün çərşənbələr qara sayılır. Hətta Novruz bayramının özü də yaslı evlikdə “qara bayram” sayılır.
Çərşənbələrin hər biri, el gələnəklərində
törən kimi ön plana çəkilir. Hər bir
çərşənbənin içərisində Tanrıçılıq ideologiyasının olması ilə bərabər, təbiət
varlıqlarının iştirakının da olduğu
görünür və eyni dönəmdə də hər bir çərşənbəyə uyğun olaraq ayrınclı törənlər keçirilir,
onların da hamısı Xızırla ilgiləndirilir. Bütün çərşənbələr
“Varlığın-birliyi” fəlsəfəsini özündə yaşadır. Ancaq G. Yoloğlunun məqaləsində
çərşənbələrin sadalanan adları, nə tanrıçılıq inancına, nə yerinə yetirmə
kutsallığına, nə də varlığın- birliyi fəlsəfəsinə uyğun gəlmir. Ola bilsin ki,
bu adları hər hansı bir bölgənin xalqı işlədir, amma bütün türk acununa (dünyasına)
ilgi etmək düzgün olmaz. Çərşənbə (xas) törənində başlıca ülkü (ideya), törənin
yernə yetirmə yolları yox, orada iştirak edən dörd ünsürün kutsallığının
qorunub saxlanmasıdır.
Televiziya verlişlərinin birində çərşənbələrdən
danışan folklorçu bilginlərimiz belə bir düşüncə vurğuladılar ki,
bölgələrmizin relyefləri və
iqlimləri müxtəlif olduğu üçün
bölgələrdə keçirilən çərşənbələr də fərqli olur deyirlər. Bölgənin bir yerində
od çərşənbəsi keçirildiyi halda, başqasında su çərşənbəsi keçirilir. Bunu
bilginlərimiz qanuna uyğun saydılar və bu yanlış düşüncəyə bilginlərimiz haq
qazandırırlar Bu cür yanlış yanaşma bilim adamları üçün bağışlanmazdır.
Azərbaycan kimi balaca
bir ölkədə bayramların ayrınclı (fərqli)
keçirilməsinin başlıca ilgisi odur ki, türklər arasında Zərdüştlük inancı
yayılanda, Zərdüştlük Xızırı bir peyğəmbər kimi tanımadı, onu alqılamadı, o
üzdən də fevralda kecirilən Xızır bayramının keçirilməsini qadağan elədi.
Xızırı alqılayan isə gavur (küfür) sayıldı.
Qazax-Borçalı, Anadolu
bölgəsində zərdüştlük olmadığı üçün onlar Xıdır Nəbi (Xızır) bayramını tanrının
bilqamısnın (peyğəmbərinin) gəlişi bayramı kimi fevralın 2-ci xasını (çərşənbə
axşamını,), bayram edirlər. Ona görə də
onlarda 6 xas, Bakıda isə 5 xas
keçirilir və çox hallarda son çərşənbə ilə ilaxır çərşənbəsini birləşdirərək 4
çərşənbə keçirirlər. Bu uyğunsuzluğa haqq qazandırmaq üçün alimlərimiz doğrunu danıb, yanlışlığı, iqlim ayrıntılığı söhbətini
ortaya atırlar. Tanrıçılıqda çərşənbələr doğa qanununa uyğun olaraq sıralanır .
Od, torpaq, yel, su və ilaxır çərşənbələri keçirilir.
Folklorçu
A. Nəbiyev çərşənbələrin sıra düzülüşünü farsların mifalogiyaları ilə ilgili
olmasını düşünərək deyir: “Ab, Atəş, Xak, Bad” teoloji düzümü də həyatverici
funksiyalarından çıxış etməklə, böyük yaradan sudan, oddan və torpaqdan ibarət
Adəm övladına hava vermək-üfürməklə can verir. İnsan törənişinin digər
formullarında da eyni funksiyalar fəaliyətdədir”. (Nəbiyev A. Azərbaycan xalq
ədəbiyyatı Bakı 2009.s.640).
Folklorçu R. Allahverdi də aşıq və dastanlardan söz gətirərək, farsların miflərini ön plana çəkir. Ab, Atəş,
Xak, Bad deyimini düzgün hesab edir və bayram çərşənbələrini onlara uyğun
sıralayır. (R. Allahverdi. Təqvim mifləri və Novruz. Bakı. 2013.s.137).
Öncədən onu deyim ki, qafiyə düzülüşü
sayğısına görə sözlərin baş-ayaq düzülüşünə şeirlərdə həmişə tuş (rast)
gəlinir. Ancaq Tanrı qanununa görə düzülən varlıqların sıralarını pozmaq Tanrı
qanununa qarşı çıxmaq deməkdir.
Alimlərin
söhbətlərindən cox ilgincli (maraqlı) bir sorğu yaranır. Necə ola bilər ki,
bizim alimlərimiz XXI- əsrdə bilim
olaylarını (hadisələrini) bilim araşdırmalarını (elmi təhlilləri) unudaraq, onu
teologiyaya, mifologiyaya yığış (qurban) verirlər? Halbu ki, folkloru yaradan
ulu dədələrmiz, doğal yasaları tanrı kuralı kimi alımlamışlar. Doğal yasanı
kural kimi alımlayan Ə. Firdovsi hələ X-yüzillikdə bu dəyərli kutsal
varlıqları, Tanrının necə sıraladığını
söyləmişdi. Elə o baxımdan da öz sırası ilə nəzmə çəkmişdir. Firdovsi yazır:
“Ən əvvəl od başladı
yanmağa,
O,verdi hərarət soyuq
torpağa.
Külək qalxdı sönüncə
odun şöləsi,
Sərinlikdə axdı suyun
çeşməsi.
Bu dört ünsür hazır
olduqca bilin.
Əsası qoyuldu bütün
aləmin”.
(Ə. Firdovsi “ Şahnamə” Bakı.1982)
Göründüyü kimi,
Firdovsi Tanrının ilk öncə odu (günəşi) yaratdığını, sonra torpağı yaratdığını,
günəşin soyuq torpağa verdiyi hərarətdən küləyi yaratdığını, küləyin, odun
(günəşin) ışının-istiliyinin azaltması
ilə suyu yaratdığını necə də ustalıqla sıralayır və suyun yaranması ilə də
doğanın tamlığının başa varmasını deyir. Ancaq bu gün bizim bilginlərimiz
biliyə yox, ibtidai yabanılıq dönəminin folklorunaa-miflərinə dayanaraq, biliyə
zidd gələnəklər yaradırlar.
Türk mifologiyasında,
kutsal (müqəddəs) varlıq kimi, həmişə göyün və yerin adları yanaşı çəkilir. Nurlar-nuru olan ulu
Tanrı qızı gunəşə, yeri diriltməyi əmr edir. Günəş də, öz istiliyini yerə
göndərir. Yerdən isti buxar qalxır, buxar bulud olur. Ulu Tanrı buxarı öz od
qamçısı (şimşək) ilə suya döndərir. Su da öz növbəsində yeri dirildir. Elə bu ideologiyanın əsasında da, tanrıçılığın
“Varlığın -birliyi“ (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsi dayanır.
Tanrıçılıqda yaz çağı
bayramını qarşılamaq üçün, 6 xas (çərşənbə axşamı) törəni keçirilir. Xasların
4-ü, 4 varlıqlarla bağlı, 2-si isə bayramsayağı keçirilir. Yalnız bunlardan
sonra yaz çağı bayramı qarşılanır. Bu xasların keçirilmə sıralarını açıqlamağa,
aydınlaşdırmağa çalışaq.
İlk öncə Tanrıçılığın
bilqamısı olan Xızırın gəlişi bayram edilir. Bu bayram, milad ilsırası ilə həmişə fevral aynın II-
xasına (çərşənbə axşamına) düşür. Xızırın gəlişilə yaz bayramının arasında 6
xas (çərşənbə axşamı) törənləri keçirilir.
1-ci xasda Xızırın gəlişi,
2-ci xasda odun gəlişi.
3-cü xasda yerin oyanması.
4-cü xasda yelin-küləyin gəlişi.
5-ci xasda suyun oyanması.
6-cı xasda ilaxır törəni, çilənin çıxması törəni keçirilir.
Novruz bayramı kəsinliklə Martın 21-də olduğuna, görə, o xas (çərşənbə) ilə ilgili deyil. O
yalnız hər 5 ildən bir ilaxır çərşənbə ilə birləşə bilər.
Tanrıçılıq inancından bir
neçə min il sonra Zərdüştlük dini yarananda, tanrıçılığın bir takım gələnəklərini
öznünküləşdirir, amma Xızır bayramının keçirilməsinə qadağa qoyur. Yaz çağı
bayramının adı farslaşdırılır. Dəyşirilib Novruz (yeni gün) bayramı deyilir.
Xızır bayramı Zərdüştlükdə yasaq edildiyinə görə, türklər arasında olan bayram
törənlərində qarışıqlıq yaranır, Zərdüşt inanclı türklər 5, Tanrı inanclı
türklər 6 kutsal xas keçirirlər.
Bir çox din adamları, hətta bilim
adamları da türklərin doğma dinindən və bayramlarından söhbət açarkən, islamı
və islam bayramlarını ön plana çəkərək onu doğma bilirlər. Tanrıçılığı və
tanrıçılıqdan qalma bayramı ögey, hətta zərərli sayırlar.
Doğu və batı türkləri
arasında Tanrıçılığın gələnəklərinin çoxu eyni olsa da, çeşitli olanları da
var. Belə ki, uzaq doğu türkləri Tanrıya
tapınanda, qarşılarına balaca bal-bal (heykəl) və ya daş qoyurlar. Müsəlman kalmıklarda, bu gələnək
hələ də yaşamaqdadır. Görünür bu gələnək, buddizmin doğuya yayılmasından sonra
yaranmışdır. Batı türkləri isə alxış
(dua) etdikdə əllərini, üzlərini göyə tutmaqla,
Tanrı ilə üz-üzə duraraq tapınırlar. Doğu türkləri qonağı odla
qarşılayırlar. Yemlərin qutsallığı üçün onu ya iki od arasından, ya da odun
üstündən gətirib süfrəyə qoyurlar. Batı türklərində bu gələnək unudulmuşdur.
Açıklama: 1938-ci ildə 9 yaşım olanda qonşu Müşüvan (dəllər) kəndində
qohummuzun toy törəni var idi. Gəlin ata evindən çıxanda qapının hər iki
yanında əllərində üzərlik yandırılmış qabı tutub, üzərliyin tüstüsünü yelpiklə
evdən çıxanların üstünə yelləyirdilər. Həmin gələnək oğlan evində də gəlin evə
girəndə bir daha yeniləndi. O dönəmlərdə bu gələnəyin gizini bilmirdim. Görünür
bu gələnək də tanrıçılıqla ilgili olmuşdur. Tanrıçılıqda Üzərlik irahı olan
kutsal otlardan sayılır.
Tanrıçılıq inancında yeyilən
yeməklərin hamısı atalar irahının (ruhunun) göndərdiyi şeylər sayılır. Onların
kutsallığını itirməməsi üçün yeməyə toxunan əl təmiz olmalıdır. Ona görə də
Tanrıçılıq inancında süfrəyə oturmaqdan
öncə, əllərin yuyulması dəyərlik, kirli əllə çörəyi qırmaq tanrıya sayğısızlıq
sayılır. Süfrə başında oturanda yeməkdən
öncə onlara yem göndərən ulu tanrıya və atalar irahına sürfə alqışı
oxunur. İslamlıqla bağlı yeməkdən öncə
əlin yuyulması və türk süfrə alqışı unudulmuşdur.
Başqa inanclar da inam
kimi yox, gələnək kimi yerinə yetirilir, yaşadılır. Yeni doğulan uşaqların və
zahı anaların 40- gün başlarına qırmızı bağlamaqları Tanrıçılıqdan qalma gələnəkdir, çünki qırmızı
rəng sağlamlığın, uzunömrlülüyün simgəsidir. Eyni zamanda kutsallıq inamından
yaranma gələnəyidir. Bu gələnək bəzi boylarda hələ də yaşadılır.
Dünya ağacı haqqında dini
düşüncə bütün dinlərdə olmuşdur. Upanişatda ağac evrənin və tanrının
simğəsidir. Riq-Vedada işıq bütün evrənə dünya ağacından yayılır. Tövratda
dünya ağacı cənnətdən evrənə baş qaldırır. Quranda Allah dünya boyda olan
zeytun ağacçnçn budağından nur (od)kimi evrənə yayılır. Türk mifoloqiyasında
ağac yaradıcı varlık kimi verilir. Gövdəsində və budaklarından adamlar yaranıb
dünyanı doldurur. Mifik alp Buğu Təkin Qayın ağacından doğulur. Yunan əfsanəsində
Zefs adamı palıd ağacından yaradır. Bir çox belə deyimlər bütün ellərdə
var.(A.Hacılı “Mifopoetik təfəkkür fəlsəfəsi” Bakı 2002 s.17).
Tanrıçılıq inamına görə ağacların da irahı
(ruhu) var. Tanrının dirilik ağacının gözə görünməz, hündürlüyü və böyüklüyü
ölçüyə gəlməzdir. O yer ilə göy arasını boyu və budaqları ilə doldurur və onda
ancaq qutsal irahlar yerləşir. Xalqı gözəl işıqlı günə aparanlara, yaxşılıq
edənlərə uğur verir, yeni doğulmuş uşaqlara budaqlarından süd verir. Dirilik
ağacının şəklinə qədim türklər yaşayan yerlərin gömüt daşlarında və ev
əşyalarının üzərində, qaya cizgilərində tuş gəlinir. (Djovani Plano Karpin “Puteşestviye”) İlk adamların acun (dünya)
görüşündə ağac simgəsi məhsuldarlıq simgəsi kimi meydana gəlmişdir və
aşamalarla həyat, soy ağacı kimi alımlanmışdır. (Asif Hacılı. “Mifopolitik
təfəkkür fəlsəfəsi”. Bakı 2002. S. 5)
Tanrıçılıqda acun
(dünya) boyda olan dirilik ağacına inam,
təbiətdə olan ağacların da irahının olması inamını yaratmışdır. Yerindən asılı
olaraq, çeşitli ağacların irahına inam yaranmışdır.
Azərbaycanda dağdağan, əncir və çinar ağaclarına olan inam hələ də xalq
arasında yaşamaqdadır və çox yerlərdə kutsal dağdağan və çinar ağaçlarına tuş
gəlmək olur. Bu gün Əshabi-Kəhf mağarası ətrafındakı ağaclara, Yel dağı
ətəyindəki kolluqlara, tapınaq yerlərindəki ağaclara və bir çox yerlərdə çinar
ağacına, və s. kasıt (niyyət) edilərək, parça və ləçəklərin bağlandığını
görürük. 1941-45-ci illərdə əsgərliyə
gedənlər başlarına qırmızı və göy lent bağlayıb, sağ-salamat qayıtmaq kasıdı
(niyəti) ilə Yel dağına gedərdilər. Başlarından lenti açıb oradakı dağdağan
ağacının budağına bağlayardılar. Uşaqların
və yeniyetmələrin boyunlarında və biləklərində dağdağan muncuqlarının olması,
hələ el arasında bu inamın yaşadığını göstərir. Doğu Türküstanda isə Ağ şam və
qayın (fıstıq) ağacı kutsal sayılır. Hər hansı bir hadisənin yaxşı qurtarması
üçün, kasıt (niyət) edilib qayın ağacı əkilir, ya da budağına yaylıq bağlanır.
Onu bildirim ki, doğa
varlıklarını irahlı olmalarından başqa, adamların yaratdığı varlıqlardan
buddizmdə Buddanın, tanrıçılıqda isə güzgünün irahının olmasını alımlayırlar.
Əski tanrıçılıq geniş yayılmış Ön Asiyada və Orta Asiyada arxeoloqların
gömütlərdə aşkar etdikləri tunc güzgülərin varlığı, hələ çox əskilərdən güzgüdə
irahın olması inancını kəsinləyir. Bu gələnək türk elləri arasında hələdə
yaşayır. Yeni evlənən gəlinin qarşısınca güzgünün aparılması, ölünün döşünə
güzgünün qoyulması, çılpaklananda güzgünüg üzünün örtülməsi ya da güzgünün
çevrilməsi gələnəyi hələ də eldə yaşamaqdadır. Bu da onun irahının olması ilə
ilgilidir.
Tanrıçılıqda görgü (əxlaq)
kuralları önəmli yer tutur. Görgünün çeşitlərinə uyğun olaraq, Tanrıya, günəşə,
ata-anaya, uşaqlara, süfrəyə, ölüyə, yuxuya, ovçuluğa və başqa varlıqlara uyğun alqış mahnılar olmuşdur. Tanrıçılıqda xüsusi salamlaşma
formaları olmuşdur. kişinin kişi ilə, qadının qadınla, kişinin qadınla, böyüyün
kiçiklə salamlaşma qaydaları olmuşdur. İslamlıqla bağlı bunlar unudulmuşdur.
Tanrıçılıqda hər bir adam inancında özgür (sərbəst) sayılır. Hər kəs öz istəyi
ilə inancını dəyişə bilər.
Avropa tarixçilərinin
yazılarında göstərilir ki, bütün Semit dinləri Tanrıçılıq dinindən
yararlanmışlar. Xüsusilə xristianlığın Qnostisizm qolu xristianlıqdan köklü
halda ayrınclı olaraq, tanrıçılığa yaxınlığı ilə seçilir.
“Türklər arasında tanrıçılığın
ilk dönəmlərində Buddaçılıq inamı olmamışdır. Sonralar doğu Türküstanda Toba
Xan (572-581) bir Çinli buddistin kışkırtması (təşviki) ilə Budda dinini qəbul
etməklə, Gög türklər arasına buddizmi sokmuş oldu”. ( Abdulkadir İnan
“Şamanizm” Ankara 1986 s.5) Beləliklə
də, türklər arsında buddaçılıq yayılmağa
başlamışdır.
Z. Freyd yazır: “
Tövrat kahini XVIII- Faraonlar
dinastiyasının qurucusu Exnaton (IV-Amenxotep) Günəşə tapındı. Bir maddi varlıq
kimi yox, bir ilahi varlığın işıqlı parıltısını göstərən simğə kimi ibadət
etdi. Bax bu simvolik varlıq fikri ona tanrıçılıqdan gəlmişdir” .deyir. (
Z.Freyd “ Etot çelovek Maisey.” inter.)
Kodar
Aduxan yazır: ”Tanrıçılıq ən qədim türkçülükdən gələn xalq dinidir.
Tanrıçılıq monoteizm dini kimi Exnatonun dininə çox yaxın dindir” (Kodar. A. “
Tenqriyanstvo v kontekste monoteizma İnter.)
Ramazan Qafarlı miflərdən danışarkən “Tanrı
qadın başlanğıcı sayılan məhsuldar (ürünlü İ.M.) arvadı ilahə Umayla bir sırada otururdu”(İnter) deyir. Sənan
Kazımoğlu da eyni düşüncə ilə ilgilənərək yazır; “Ümumiyyətlə, Tanrı göyün ən
üst qatında arvadı Umayla birlikdə oturan insan şəklində bir varlıq kimi
təsəvvür edilir”. (Bir sıra qaynaklarda Umay ana tanrının qızı kimi verilir). R. Qafarlının və S. Kazımoğlunun yazılarında, tanrıçılıq
inancına görə,Tanrının arvad-uşağının
olduğu deyilir. Bu da islam dindarlarına xoş gəlmir, “Allahın arvadı olmaz”
deyə qarşı çıxırlar. Ancaq R.Qafarlə və S. Kazımaoğlu, Allah yox, Tanrı deyir. Belə halda, belə bir
sorğu yaranır. Arvadı olmayan Allahın uşağı da olmaz. Əgər İsanın (ə.s.) Allahın
oğlu olduğu sayılırsa, onda, arvadı da olmalıdır düşüncəsi yaranır. Acunun (Dünyanın)
yaranması mifində deyilir: ”Günəş Tanrının qızı, Ay oğludur. Qızı, oğlu olan
Tanrının arvadının olması tamam qanunauyğundur. Bu baxımdan da, ona ən yaxın
əyə olan Umay, bəzi miflərdə Tanrının arvadı kimi verilir. Belə halda R. Qafarlı
və S. Kazımoğlu haqlıdılar.
Onu bildirmək
gərəklidir ki, hər bir dinin ideologiyasına uyğun miflər yaradılır. Hər bir mif ona dayanıqlı
olan, ona arxalanan dini qoruyur.Tanrıçılıq dininin də öz ideologiyasına uyğun
mifləri olmuşdur və bu gün də var.
Tanrıçılıqda irahi (mənəvi)
acun (dünya) doğa ilə qarşılıqlıdır. Doğada hər şey erkəkli-dişili olduğuna
görə, Tanrının arvadının, uşaqlarının olması inandırıcıdır. Çünki Tanrıçılıqda
Günəş, Ay Tanrının uşaqlarıdır deyilir. Tanrıçılıqda evlilik kutsal olduğundan,
istər kişi, istər qadın, yetginləşdikdə evlilik qurmadan ölərsə o uçmağa (cənnətə)
buraxılmır. Demək, kutsal tanrının,
kutsal evliliyi olmalıdır. Tanrıçılıq kuralına görə evlilik qurmaq gücündə
olmayan yetgin bir kimsə, dul ölmüş bir ölü ilə kəbin (nikah) bağlantısı yarada bilər. Belə ki, o biri acuna (dünyaya)
gedəndə onu qarşılayan olsun.
Bunlardan başqa da bir
çox inam gələnəkləri var. Qaranlıq acunun (dünyanın) varlığı, ölümdən sonra
dirilmə, qıl körpü yarğıtayı (məhkəməsi), 40 günlük dindirmə yarğısı (hökmü),
uçmaq (cənnət) və damu (cəhənnəm) inancları haqqında olan dini gələnəklər hələ
də yaddaşlarda yaşamaqdadır.
R. Qafarlı
yazır: “Tenqrinin ilahə Umayla bir sırada Tenqriyə də daşdan
heykəllər yonulurdu.” Onu demək lazımdır ki, Tanrıçılıqda bədiz (heykəl) qoyma
ideologiyası olmayıbdır, yoxdur. Buddizm Orta Asyaya yayıldıqdan sonra, hər iki
dinin, eyni xalqın yanaşı yaşayan dönəmində ola bilsin ki, hər hansı bir türk boyunda
tanrıçılıqla, buddizm gələnəkləri qarışıq bir din halına gəlmiş və son halda
bədiz yapma gələnəyi yaranmışdır. Anıkda
(Hazırda) islam dininin qadağasına baxmayaraq, bir çox müsəlmanlar gömütün
üstündə bədiz qoyurlar. Bu o xalqın müsəlmanlıqdan çıxmasının göstəricisi ola bilməz. Onu bildirim ki, bütün
dinlərdə daş kutsal irahlı varlıq kimi tanınmışdır.
Tanrı yoxdan heç nə
yaratmır. O bu gün də yaradır, amma biz
onu görmürük. Bu gün deyilən heç nələr anlamını dönəmin düşüncə (təfəkkür) inamı
alımlamır. Doğruluqda “heç nə” anlayışı yoxdur. Deyilən “heç nə”lərin özündə
bir çox görünməz varlıqlar yaşamaqdadır.
Belə “heç nə”lərin bir neçəsini yada salaq.
Karbon qazını bir
varlıq kimi görmürük və somut (maddə) kimi də tuta bilmirik. Demək, bu bizim
üçün yoxdu, heç nədir. Amma Tanrı bu heç nədən acunun (dünyanın) ən dəyərli
varlığı olan almazı yaradır və acunun (dünyanın) ən dəyərli incisinə çevirir.
Havanı görmürük, əl ilə də tuta bilmirik. Demək o bizim üçün yoxluqdur. Amma o
Tanrı üçün varlıqdır və bütün canlılar onun varlığına görə yaşayırlar. Bir çox
belə varlıqlar, bizim üçün gözə görünməyən, əllə tutulmayan “heç nə”dir. Amma
bu görmədiyimiz “heç nə”lər, evrənin (kainatın) bütün varlıqlarının yaranmasına
ilgi olmuşlar. Bax bunlar tanrının
görünməz varlığından, bizim üçün heç
nədən yaratdığı tansıklı (möcüzəli) varlıqlar acunudur (dünyasıdır).
Tanrıçılıq dini
dünyagörüşünə qısa olaraq belə bir öymə verə bilərik: Tanrı evrenin (kainatın)
ilk başlanğıc mayasıdır, orada olan
varlıqların yaradıcısıdır. Tanrı evrendən
kənarda deyil. Evren bütövlükdə
Tanrıdadır, görünən və görünməyən
varlıqların hamısı ona bağlıdır. Tanrı bütün doğa varlıqlarında özünün
varlığını göstərir. Doğanın bütün varlıqları və hərəkətləri tanrının
görəvəsidir (funksiyalarıdır).
Tanrıçılıq inancında bu
dünya 3 aləmə bölünür:
1. Göylər aləmi.
2. Yerüstü aləm.
3. Yeraltı aləm.
1. Göylər aləmi, türklərin
inancında 9 qatdır, 9-cu qat Tanrının,
qalan 8 qatı uçmağın (cənnətin)
və əyələrin (mələklərin) yurdudur. Göy aləminin əyələrində somut durum olmur.
Onların gövdələrində bütünlüklə irah varlığı olur. Ona görə də onlar gözə
görünməzdilər.
2. Yerüstü aləm bitgi,
heyvanat və adamlar ücündür. Yerüstü aləmdə olan bütün varlıqların hər birinin özünə xas olan
irahı var. İstər bitgi, istər heyvan, istərsə də adam aləminin heç birinin
irahı ölmür. Somutdan, somuta keçərək həmişə yaşayır. Adamlarda isə irah ayrıntılıdır. Somut irah
adam öləndə onunla bərabər ölür. Soyut irah həmişə yaşardır. Soyut irahlar
içərisində çağlar dönəmində qutlu irah
olur ki bunu tanrı eltəpərlərə (hökmürünlara) verir.
3.Yeraltı aləmdir. Bu da 7 qatdır, hamısı Erliyin (şeytanın) yarğısındadır
(hökmündədir). İlk qatı Erliyin və əyələrinin, alt qatlar damunundur
(cəhənnəmindir.) Burada cənnət və cəhənnəm deyimi koşuldur (şərtidir).
Çünkü tanrıçılıqla islamın ideoloji
baxışları ayrıntılıdır. Ona görə də uçmaqla, cənnətin və damu ilə, cəhənnəmin görəvləri (vəzifələri) çox ayrımtılıdır.
Patapov yazır: “Elə
ki, qədim türklərin dövləti öz yağılarına (düşmənlərinə) məğlub olmağa başladı,
Tanrı kultu da zəyiflədi və ikinci dərəcəli göy ilahları meydana çıxmağa
başladı”. (Turan Dursun “Göy Tanrı” vikiped.) Patapovun bu sözündə böyük bir
doğruluq var. Tanrıçılıq yumşaq humanist din olduğuna görə, İslamın çiçəklənmə
dönəmində türklər həm dini ideoloji baxımından, həm də ulus birliyi baxımından
dağılmışdılar. Türklər aralarında bir çox dinlərə, tanrıçılığa, buddizmə,
manizmə, yəhudiliyə, xristanlığa bölünmüşdülər. Həm də xırda xanlıqlara
ayrılmışdılar. Elə ona görə də türklər çox asanlıqla qan gölündə boğuldular.
Bütün bilim dünyasına aydındır ki, ideologiyasının
humanist olub olmamasından asılı olmayaraq, güclü dövlət öz ideologiyasını gücsüz
dövlətə yeritdirir. Necə ki, ərəblər öz ideologiyalarını türklərə yeritdirmişlər.
Tanrıçılıq VII-yüzilikdən sonra islam dininin gücünə dözə bilməyərək sıxışdırılmış,
ən nəhayət XIV-əsrin əvvəllərində bir din kimi tamam aradan götürülmüşdür.
Yalnız uzaq doğuda buryatlarda və bir az da monqollarda hələ də yaşamaqdadır.
Ancaq yad dinlərin basqısından yaranan qadağalara baxmayaraq, onun bir çox
gələnəklərinə, inam el arasında bu gün də yaşayır. Belə ki, göyün ata, yerin
ana, Günəşin Tanrının qızı, Ayın oğlu sayılması inancına, ocağın-külün, torpağın,
havanın, suyun kutsal varlıq kimi sayılmasına bu gün də el (xalq) arasında tuş
(rast) gəlinir.
Tanrıçılıqda bütün varlıqlar, dağlar,
dərələr, meşələr, daşlar, dənizlər, çaylar, otlar, hamısı irahlı (ruhlu)
varlıqlar sayılır. Ona görə də tanrıçılıqda
qiblə yoxdur. Bütün göy üzü günəş, Ay, Dan ulduzu, Çoban ulduzu, od, torpaq, yel,
su, mağara, uluların gömütləri, uca dağlar, dağdağan, ağ şam, qayn
( fıstıq) ağacları Tanrının inanc yeri, tapınmaq yeri sayılır. Belə ki, Tanrı Qara Xan hər şeyin, evrənin,
doğanın, dirilik ağacının əyələrin
yaradıcısıdır. Araşdırıcı tarixçilərin kimisi tanrını Kayra Xan, kimisi də Kara Xan kimi, ayrı-ayrı varlıqlar olduqlarını deyirlər,
Kayra Xanı Tanrı kimi, Kara Xanı isə adam kimi göstərirlər. Kayra sözünün
kayırmaq, yaratmaq anlamından gəldiyni deyənlər var. Kara sözünün isə
içərisində yas, ölüm kimi xoşagələz
anlamın olduğunu tanrıya uyğun gəlmədiyini deyənlər var. (Dəniz Karakurt “Türk
əfsanə sözlüyü Türkiyə 2011).
Dəniz Karakurt, tanrı
Kayra (Kara) Xanın adının incələnməsində kayırmaq, yaratmaq anlamının olmasını
desə də, Kara sözünün incələməsində yanılır, onu kiçildir. Qara sözündə olan
böyüklüyü görmür. “Qara” sözünü tək
yasda, ölümdə görür. Unudur ki, qara sözün bir çox çeşitli anlamları var, Qara
böyüklük, ucalıq, genişlik anlamında da
işlədilir. Qara rəng, rənglərin öndəri sayılır. Hündür dağlara həmişə “qara
dağ”, böyük geniş düzənliklərə “qara düz”, iri geniş arxlara “qara arx”
deyilmişdir. Bu baxımdan, böyük Tanrıya da Qara demək inandırıcı görünür.
Bir çox tarixçilər Tanrıçılıqda tapınağın (məbədin) olmadığını yazırlar. Ama onlar da yanlışlığa
yol verirlər. Tanrıçılıqda tapınaq olmuşdur.
Ancaq başqa dinlərdə olduğu kimi Tanrıya tapınaq (məbəd) yoxdur. Çünkü
bütün göy üzü Tanrıdır. Ancaq Tanrının
əyələrinə tapınaqlar olmuşdur.
Tanrıçılığın tapınakları
həmişə dağların təpələrində və ya dağ ətəklərində olmişdur. Bu da rasgələ
deyil. Çünkü hər bir yerin özünə uyğun damarları olduğu kimi, özlərinə uyğun da
tanrı gücü var. Dağlar nəsayaq yüksəkliklərə qlxarsa bir elə tanrıya yaxın olur
və tanrıya çatma imrənmələri bir elə güclü olur. Minillərdir yaşayan bu düşüncəni indi bilimin
takımları (cihzları) ilə doğruldurlar.
Bu gün kutsal sayılan hündür dağlarda elektro-maqnit sahələrinin gücü
başqa dağlardan daha güclü olduğu kəsinlənmişdir.
Rəvayətə görə tanrının bütün əyələrinin
yurt yeri Tibetin Kaylasa dağıdır. Kaylasa dağının monaxları oranın ağacının
daşının əyələrini gördüklərini, dağ qayalarının yerindən hərəkət etdiklərini
görmələrindən danışırlar. Bu baxımdan Kaylasa dağı tanrıçılığın da tapınak yeri
sayılır. Həmişə ilk ilsırasının 1-ci gününu, Milad ilsırası ilə Dekabr aynın 21-22-si
günəşin çıxmasının təntənəli törənini Kaylasa dağında qarşılayırlar. Adına
“Günəşi kutlama” törəni deyirlər. Günəşin yenidən doğması ilə də yeni il
başlayır. Bu törən ən kutsal bayram sayılır. Bunların hamısı ilk tanrıçılıqdan
qalma, sonralardan buddizmə keçən dini gələnəklərdir.
Bilim adamlarının
yazdıqlarına görə tanrıçılığın ilk yaranma yeri Kaylasa dağı olmuşdur. Kaylasa dağının ən hündür 6666 metirlik
təpəsində dünyanın ən böyük piramidi ucaldılmışdır. Bu piramidin tikilmə gizini
bu günədək bilim dünyası açıqlaya bilməmişdir. Dağda mumyalanmış 4 gömüt
tapılmışdır. Tapılan gömütlərin 4 milyon il yaşının olması bu günkü bilim takımları
(cihazları) ilə aşkar edilmişdir.
Kaylasa dağında olan elektro-maqnit gücü dünyanın heç bir yerində
yoxdur. Dağ kosmosdan elektro- maqnit
dalğaları alır. Dağda olan bu elektro-
maqnit gücü dağın kutsallığını bilim yolu ilə kəsinləyir.
Qaf dağının əyəsi olan Rom
ananın tapınağı, Romana adı ilə hələ də Abşeronda yaşadılır. Qafqazın Dağıstan bölgəsində
əski Belençer şəhərinin xarabalığında olan Rom ana kaylasası (kilsəsi) əski
tapınakların varlıqlarından xəbər verir. Tanrıçılığın tapınaq yerinə “kaylasa”
demişlər. Bu ad da Tibetdəki tapınaq ocağı olan kutsal Kaylasa dağının adından
götürülmüşdür. Sonralar xristianlığa
dönən türklər xristian tapınağına da
kaylasa demişlər. Kaylasada oturan din başçısına da kasis demişlər. Sonralar
aşamalarla dönəm keçdikcə“kaylasa” sözündə
düzəlişlər getmiş, son halda “kilsə” biçiminə düşmüşdür. Kəsis isə keşiş biçimini
almışdır.
Yeri gəlmişkən bir
ilişginli olayı da anaq. Kitabi Dədə Qoqqutun “Salur qazanın evi yağmalandığı
boyı bəyan edər” başlıqlı əlyazmasında yazılıbdır. “Qonur atlu Qazana
kəsis deyən bəg Yegnək Turı ayğırına
bindi.(Bakı 1988 s 42) Görünür keşiş sözü də qədim türklərin kəsis sözündən
yaranma sözdür. Aydındır ki, Qazan xan 42 yaşında tanrıçılıqdan müsəlmanlığa
dönmüşdü. Qazan xan tanrıçıların həm xaqanları həm də kəsisləri (din başçıları
) olmuşdur.
Dədə Qorqutdan danışan Z.
Nəbibəyli yazır: ” Dədə Qorqutun kəsislik çalışqanlığı da Dərbəntdə
keçmişdir. Zərdüştliyi türklər arasında
yaymağa çalışan farslar Tanrıçılığın baş
kəsisi Dədə Qorqutu Dərbəntdə 303-cü ildə yanvarın 10-da sui-qəst nəticəsində 100 yaşına 6 ay qalmış
öldürdülər və sui-qəsdi Roma imperatoru Diokletin üstünə yıxdılar Bununla da
farslar, Hunlarla Romalıların aralarını vurdular. Hunlar Romalılara müharibə
elan etdi. Dədə Qorqut tanrıçılığın bir çox qayda –qanunlarını sistemli halda
gəlişdirdi. Odur ki, Dədə Qorqutun sistemli dini ayinlər tərtib etməsini, bu
gün ehtimal kimi deyil, tarixi həqiqət kimi qəbul edilməlidir”. (Z.Nəbibəyli “Türkəm, tanrıçıyam və ya dön
geriyə bax Bakı 2009. S. 51)
N. Rzayev yazır: ”Tunc
dövründə günəşə olan inamla əlaqədar, əcdadlarımız ölülərinin gömütünün (qəbirinin)
içini qırmızı boya ilə boyayardılar ki, günəş istisini gömütə versin. Onların düşüncələrində
gömüt iki dünya arasındakı yaşayış evidir. Gömütün günəş əyəsinin qanadı
altında olduğunu düşünürdülər. (N. Rzayev “Əcdadların izi ilə” Bakı 1999 s.80)
Tanrıya deyilən əski
alqışlardan birini yada salaq:
Bizim atamız Göy Tanrım,
Yucalsın sənin adın.
Xoş olsun sənin könlün.
Necə həm yerdəsən,
Həm də tum göydəsın.
Bizə əkməg verənsən.
Bizi saxla günlərində,
Sən varsan bu gücdə
İyilət bizim bənliyimizi.
Necə biz boyun əgəriz,
Bizə əmir (ötgü) gəldigində.
İlətmə bizi heç
kötülügündə.
Qurtar bizi hər kötülükdən.
Bu gerçəklikdəsın yücə Tanrı.
(Dəniz Karakurt T.S.S. s. 206-7)
Tanrıçılıqdan qalma
oda inamın izləri bu gün Borçalı elində “Qaranər ocağı” adı ilə Ocaxıllı
(Qcaqoğlu) soyunda hələ də yaşadılır.
Ocaxıllı soyundan olan Ocaqoğlu Hacı kişinin dedikləri (1955 ilin söhbəti).
Qaranər ocağı:
Ocaqoğulları demək olar ki, 1950-60-cı illərədək, iki dinə qulluq edirdilər.
Onlar, müsəlman kimi islamın bütün şəriətlərini yerinə yetirir, oruc tutub,
namaz qılırlar. Eyni zamanda
Tanrıçıliğın gələnəklərini də yaşadırlar. Ocağı, onun közünü, külünü,
ocaq yerini kutsal (müqəddəs) tuturlar.
Ocaq onların inam, and yerləridir. Ocağın külünün yerə səpələməsi suç
sayıldığından, külü künbəzə yığarlar. Ocağa, közün üstünə, külünə su tökməyi,
külü, ocaq yerini taptalamağı böyük suç-günah sayırlar. Ocağa and içməyi, Quran
düzeyində (səviyyəsində) tuturlar. Xas (çərşənbə axşamı) gününü kutsal gün
bilirlər. Həmin gün, heç bir iş görmür,
ancaq alqış (dua) edirlər. Borçalının
hər yanından ocağa tapınmaya (ziyarətə) gələnlər olur. 1940-50-cı illərdə hər xas
günləri Ocaxıllı xırmanında həddindən
çox tapınakçılar (zəvvarlar) olardı. Kasıt (niyyət) edənlər, xəstələr bəzən
gecəni də ocağın üstündə qalırdılar. Gələn tapınakçılar ocağın külündən tütiyə
kimi aparardılar. Tapınaq ocağının külündən bu gün də dəri xəstəliyində
işlədirlər.
Tanrıya dan (səhər) alqışı (duası).
Dan Tanrım, sən mənim bu
günümü uğurlu elə. Səndən güc, bacarıq alım. Heç bir əyriliyin, pisliyin,
yalanın dalınca getməyim, pis duyğuları, pis işləri özümdən uzaq edə bilim. Dan
Tanrım, and içirəm pis, çirkin duyğuların baş qaldırmasına yol vermərəm. Doğruluğun,
haqqın yolunu qoruyuram. Sənə tapınıram, sənə inanıram, sənə güvənirəm, sənə arxalanıram
ulu tanrım!
Oğul-uşağıma, qohum-qardaşma izinli (halal) çörək katqısı
(qisməti) yetirdiyin üçün sənə borcluyam, sənə tapınıram! (Uşaqlar: atama,
anama mənə katqı (qismət) verdiyin üçün sənə borcluyam, sənə tapınıram) ulu
tanrım!
Axşam alqışı(duası).
Ulu Tanrım bu günümü təmiz
istəklə, yola saldım. Evimə katqı
(qismət), canıma sağlıq verdiyin üçün sənə alqışçıyam. Hərəkətlərimdə yanlışlıqlara yol vermədim.
Günümü yaxşı işlərə qulluq eləməkdə keçirdim. Pis hərəkətləri, pis işləri
özümdən qovdum. Sənin yolunda büdrəmədim. Sənə güvəndim bu günümü də başa
vurdum. Kölgəni bizdən əksik eləmə! Hər hansı bir suçum oldu isə onu bağışla
ulu tanrım!
Ulu Tanrım, sənə sarı
yol gedən, ata-anamın, qohumlarımın suçları varsa ululuğun sayğısına bağışla.
Verdiyin ağılmıza, sağlığımıza görə sənə
alqış edirik. Üzümü sənə tutmuşam. Məni, qarşında dili gödək, boynu bükük, gözü
kölgəli eləmə. Son soluğumda (nəfəsimdə) ağlımı alma kı, adın dilimdə dünyadan
köçüm ulu tanrım!
Tanrıçılıqla ilgili atəşpərəstlikdən söz gedəndə bir sıra bilim adamlarımız, bizdə
atəşpərəstlik inancı olmadığını deyirlər. Qüzey Azərbaycan türklərində demək
olar ki, zərdüştilik inancı yox, xristianlıq
inancı olmuşdur. Bu bölgələrdə olan inamları incələdikdə, xalqın arasında yaşayan gələnəkləri bir az dərindən araşdırdıqda, tanrıçılıq
inancının qalıqlarının daha geniş yayıldığını görürük. Tanrıçılıqda günəş Tanrı
sayılmır, Tanrının kutsal varlığı sayılır. Günəşin yerdəki simgəsi olan bir
dilli alovun buta şəklində bir çox çeşitli məişət əşyalarımızda hələ də
görünməkdədir. Tanrıçılıqda Ata-Ana
gömütünə inam, günəş inamı ilə yanaşı tutulur. Ölü və onun gömütü kutsal
sayılır, uluların gömütlərinə tapınılır. Bu inam bu gün də yaşadılır.
Tanrıçılıq dininin əsas
simgəsi olan kutsal od, bütün dinlərdə kutsal varlıq kimi iştirak edir. Bu da
onun ən qədim din olduğunu və bütün dinlərə basqı (təsir) etdiyini göstərir. Tanrıçılıqda
od günəşin irahı (ruhu) sayılır. Od, Tanrının adamlara uçmaqdan (cənnətdən)
göndərilən bəxşeyişi sayılır. Odun üstündən keçmək, soluğu oda vermək, duşu
(yuxunu), dərdi- acını oda danışmaq yararlılıq (faydalı) sayılır. Tanrıçılıqda
Tanrının üzgörkəmi (sifəti) yoxdur, bütün evrən Tanrıdır.
Aydındır ki,
atəşpərəstlik deyiləndə zərdüştlük yada
düşür, güney Azərbaycan və Xəzər yanı
türklərin bir payı zərdüştülük inancını alımlamışlar. Zərdüştlüyün kutsal simgəsi olan
üç dilli od şəklinə yalnız Abşeronda, qala divarında rast gəlirik. Zərdüşdülükdə
günəş Tanrı sayılır, Ata inamı yoxdur. Ölü torpağa basdırılmır. Ölü
murdar sayılır, hətta torpaq murdarlanmasın deyə gömütə qoyulmur. Ata-ananın
ölüsü yaşayış yerindən uzaq, dağ-təpə başına qoyulur, qurda-quşa yem edilir.
Od, Tanrının irahı kimi qəbul edilir,
murdar soluğu (nəfəsi) oda vermək ağır suc sayılır. Odun qoruyucusu olan
qızın ərə getməsi qadağan sayılır. Zərdüştlükdə Tanrının sifətləri bütünlüklə
Hürmüzdə verilir. Zərdüştün Hürmüzdü türklər
arasında tanınmır, Avestada Tanrının adı çəkilmir. Zərdüştliyə ilişik olan bu
gələnəklərin heç birinin qüzey
Azərbaycanda geniş izi yoxdur. Bunlar da Zərdüştlük inancının Qafqaz türkləri arasında olmadğının göstəricisidir.
Genelliklə ulusun
(millətin) milli göstəricisi 4 önəmli dayaq özəyindən durmaqdadır. Doğma dil,
din, əlifba və torpaq. Bunların içərisində ən etgilisi dindir. Çünkü din
gələndə özü ilə bərabər əlifbasını və gələnək-görənəklərini də gətirir. Dini
götürən xalq dua etmək üçün istər-istəməz gəlmə dinin əlifbasını və dilinə
öyrənməlidir. Bu zaman özünün doğma dilini və əlifbasını unutmalıdır. Son halda
bir xalq kimi əriyib yox olmalıdır. Bu uzun zaman kəsiyində kim bilir din nə
qədər xalqı öz içində əridib yox edibdir.
313-cü ildə milliyətcə türk olan Alban
çarı İrnayrın dönəmində, ilk olaraq
xristianlıq yayılmağa başlamışdır. Özü ilə bərabər. Dini dualar və əlifba da
gətirmişdir. Bununla da türkün tanrıçılığının qara günü başlayır. Bu baxımdan
tarix səhnəsindən silinmə növbəsində türk xalqıdır. Çünkü onun milli
göstəricisi başqa xalqlar sınağında ən aşağa göstəricidir Türk xalqənən milli
göstəricisi 2-dir. Bu da ən aşağa
göstıricidir.
R.N.Bezertinov
yazır: “Təcrübə göstərir ki, bir xalq öz
dinini unudub başqa dinə yiyələndikdə əgər xalq azlıq təşkil edirsə tezliklə
milliliyini itirir. Polşaya, litvaya və belarusiyaya gedən tatarlar
xristianlığı qəbul etdikdən sonra tezliklə
öz millilikliyini və dillərini itirdilər”. (Bezertinov “Tenqriyanstvo).
Belə bir acınacaqlı halı Tiflis
və Qarabağ türkləri də keçirmişlər. İslam imperiyası Qafqazı tutsa da, ilk öncə xristian türklərin dininə
toxunmamışlar. IX- yüzilliyin ikinci yarsında erməni katalikosu İlya, Xəlifə
Əbd-ül- Malikə məktub göndərir ki, “Alban (türkün İ.M.) katalikosu Yunan
imperatoru ilə məktublaşaraq gizli
danışıq aparır. Tezliklə türklər Yunan
dövləti ilə birləşəcəkdir. Biz hər iki xalq bir dinə qulluq etdiyimizə görə,
onların kilsələrini bizim öhdəmizə versəniz, biz bu bölgədə xəlifə üçün
qorxusuz olan dincliyi yarada bilərik” deyir. Ərəb xəlifəsi katalikosun
yalanını doğru sanıb, Alban katalikosunu öldürür və bütün Alban kilsələrini də
erməni katalikosunun öhdəsinə verir. Elə bu öhdəliyin ilgisi olaraq1000 ildir
ki, Qarabağ türkləri erməni kilsəsinə tapınırlar. Dualar erməni dilində
oxunduğu üçün türklər erməni dilini öyrənməyə məcbur olmuşlar. Beləliklə də
erməniləşirlər erməni dilinin qarabağ ləhcəsini yaradırlar. (Rus dilli erməni
basqısından - mətbuatından).
1736 ildə Rus çarının
göstərişi ilə Alban kilsələri təmiz yox edilir, xristian kilsələrinə birləşdirlir.
Tiflisin xristian türkləri gürcü kilsələrinə tapınırlar, onlardan gürcü
kilsəsinə gedənlər get-gedə gürcüləşir, Qalan
az bir payı da müsəlman dininə dönürlər. Türklər kimi dinlərini asanlıqla
dəyişən ikinci el (xalq) yoxdur. Onların bəxti onda kəsibdir ki, çoxdular.
Yöxsa indi türklərin də adları latınlar kimi qapanaqlarda (arxivlərdə)
oxunurdu.
Rəfiq
Öztürk yazır: “Qədim türklər üçün Günəş, Ay və Ulduzlar Tanrı deyil, sadəcə çox
əziz varlıqlar idilər. Tanrı isə evrənə hakim olan bütün göy üzü idi. Göy Tanrı
dünyəvidir, təkdir, şəfəqi söndürən, bitgilərə həyat verən, insanlara can bəxş
edən, istədiyi zaman da geri alan, cəzalandıran, əfv edən odur. O hər şeyi
görür, bilir, onun iradəsinə qarşı çıxmaq olmaz. Türk millətinə, xaqanı o təyin
edir. Xaqana güc verən də odur.” ”(Rəfik Öztürk ”Türkün qızıl kitabı”Bakı 1992
s.13) Göründüyü kimi bir çox inamlarda islam dininin inancı ilə eyni səslənir. Çünkü
tanrıçılığın bir çox alqışlarını islam öz duasına köçürmüşdü.
Tanrıçılığın ən uğurlu
günü xas (çərşənbə axşamı) günü sayılır. “Xas” sözünü bütün türk yazarları
ədəbiyyatlarda ərəb sözü kimi göstərirlər. Doğrudur ərəblərdə də “xass” sözü
var. Ancaq onlarda bu söz , kutsal söz kimi işlənmir “ayrıca”, “şəxsi” və ya
“ordu dəstəsi” anlamını verir və qoşa sərt səslənir. Türklərdə isə bu söz
kutsal anlamında işlənir, həm də yumşaq səslənir. Söz hər iki eldə (xalqda)
oxşar olsa da, eyni anlamı vermədiyi
üçün ayrılıqda yaranmışlar. “Xas” sözü türk dilində baş, önəmli anlamlarda işlənir. “Dədə Qorqut”da “24 xas bəylər” deyilməsi,
xas sözünün dəyərli olmasından salıq verir.
Səlcuq və Osmanlı şahlarının oturduğu otağa “xas oda” deyilmişdir. Ancaq
bu gün demək olar ki, bu söz unudulmuşdur. Dilçilərmiz sözün mənasına varmadan
onu ərəbləşdirirlər. İslam dini xas gününü uğursuz gün, şeytanlar
günü kimi saymasına baxmayaraq, bu gün
bir çox türk boylarında xas gününün kutsallığı, çərşənbə axşamı adı altında
Tanrıçılığın kutsal günü kimi yaşadılır.
Tanrıçılıq inancında
Tanrı hər şeyi xas (çərşənbə axşamı) günü yaratmışdır. Hər bir xas gününün
arası 50 min yer ili çəkmişdir deyilir. Bu durum Qurani-Kərimdə də
göstərilmişdir. 1-ci xasda günəşi, 2-ci
xasda torpağı, 3-cü xasda yeli, 4-cü xasda suyu yaradır. Bununla da təbiətin
tamlığını, yetginliyini başa çatdırır. Dünya öz varlıqlarını yaratmağa anık (hazır)
olur. O, dünyanı gözəlləşdirmək
üçün yerə can verir, yağışlar yağır,
bulaqlar, çaylar dənizlər okeanlar yaranır. Dağlarda, dərələrdə mağaralara
palçıqlı sellər sular dolur. 5-ci xasda suda quruda yaşayan bütün canlaları
yaranır. 6-cı xasda (çərşənbə axşamında) dağlardakı, dərələrdəki köhnəlmiş,
qoxumuş palçıqlı mağaralardan erkək və
dişi olmaq üzrə adamları yaradır. Beləliklə də dünya canlı varlıqlarla dolur”.
Folklorşünas alim Məhərrəm Qasımlı
çərşənbələrin sonralar törənə (mərasimə) gətirildiyini deyir. Bu fikir yanlışdır.Tarixdən gələn bilgilərdən
aydındır ki, hər bir yeni yaranan dinin özünün kutsal günü olmuşdur. Həmin
gündə də o din özünün törənlərini (ayinlərini) yerinə yetirmişdir.Yahudilik
şənbə, xristianlıq bazar, islam isə cümə gününü seçmişdir. Bu baxımdan da,
çərşənbə axşamı-xas günü, Tanrıçılığın kutsal günü olduğunu tam əminliklə deyə
bilərik. Tanrıçılığın ilk günündən xasın (çərşənbə axşamı) kutsallığı, bir də
onunla təstiqlənir ki, islam dini yahudiliyi və xristianlığı ilahi din kimi
tanıdığından, onların kutsal günlərinə toxunmur. Tanrıçılığı tanımadığı ücün
onun kutsal gününü nəs gün kimi damğalayır.Bütün mifaloji baxışlarda günlər hər
şeydən öndə gəlir və dini gələnəklər onun özülündə yaranır. Bu baxımdan deyə bilərik ki, M.Qasımlının dediyinin
əksinə olaraq, tanrıçılıqda xasın (çərşənbə axşamının) kutsallığı bayram
törənlərindən öncə yaranmışdır.
Quranda bu anlama işarə
olunaraq deyilir.” Biz insanı qoxumuş, köhnə palçıqdan yaratdıq” (15/26). Quran
ayəsi yuxarda deyilən miflə eyni anlamda səslənir. Yazıqlar olsun ki, islam
hədisçiləri və təvsirçiləri bu ayəni görmürlər, ya da görmək istəmirlər.
İnsanın yaranması hədisini 1400 ildən artıqdır ki, yəhudilərin Tövratındakı nağıla
uyğunlaşdıraraq, yəhudi əfsanəsini,
islam əfsanəsi kimi bütün islam dünyasına yayırlar.
Tanrıçılıq
mifologiyasında deyilir ki, ulu Tanrı qızı günəşə dedi ki, yerə od göndər Od yerə enən zaman irahını (ruhunu) qızda gizlətdi. Həmin gündən də odun irahı
qızda, qızın irahı odda yaşayır. Bu inama görə də odun qoruyucusu olan qızlar
kütsal sayılmışlar. Dönəmlərmizədək gələn bu mifdə Tanrıçılıqda ilk kutsal üçlüyün, Tanrı+od+adam
birliyi (vəhdəti) yaranır və adam
kutsallığı olan ata-ana inamı, daha da kəsinlənir. Sonralar bu üçlük inancını
xristianlıq da alımlamışdır. Amma bir az
ayrıncalı (fərqli) olaraq, od varlığı ruhla əvəz olunmuşdur və xristianlıqda Allah+Ruh+ adam üçlük kutsallığı yaranmışdır.
Lev Qumilyov yazır:
”İranda möbüdan-möbüd müqəddəs oda yaxınlaşanda sifətinə örtük taxırdı ki, nəfəsilə
odu murdarlamasın, türklərdə isə od vasitəsilə bəd ruhları, şər qüvvələri
qorxudur. Zərdüştlikdə od dini sitaiş obyekti, tanrıçılıqda isə maqiya vasitəsi idi.” (L. Qumilyov İnter)
Yəhudiliyin və
xristiyanlığın ilk dönəmlərində dini qanun kimi, gözəl qızlar gənc yaşlarını məbədlərdə
yaşamış, 30-35 yaşlarından sonra ərə
getmək hüquqları olmuşdur. Dünyanın ən qədim dini olan Tanrıçılıqda isə, ilk
dönəmdən qızlar kutsal sayılmış, 16 yaşından ərə getmək hüquqları olmuşdur.
İstər oğlan, istər qız üçün 16 yaşından kəbinsiz qalmaq suç (günah)
sayılmışdır. Kəbinsiz (nikahsız) ölən adamın irahı uçmağa buraxılmır.
Yeri gəlmişkən
bildirim ki, Avropa bilim adamları bildirirlər ki, cadugərlik X-XII əsrlərdə
Avropaya doğu Asyadakı tanrıçılıq
inancından gəlmiş və xristiyan inam gələnəyinə çevrilmişdir. XVII- əsrədək
gələn bu gələnək, kilsənin yarğılığı (hökmü) ilə minlərcə qız- gəlini bu
cadugərliyin yığışı (qurbanı) eləmiş, XVI- əsrdə yalnız Almaniyada 600-dən çox “cadugər”qız və qadın öldürülmüşdür. Son
nəticədə Avropada qadın azlığı yaranmışdır. Onu da bildirək ki, Avropa bilim adamları
cadugərliyin tanrıçılıqdan gəlişini deməkdə böyük yanlışlığa yol vermişlər. Asyada ilk din olan
Tanrıçılıq qızı, qadını kutsal irahlı varlıq bilmişlər. Hətda qadını tanrıya
eş-tay saymışlar. Tanrıçılıqda cadugərlik inamı olmamışdır. Cadugərlik yalnızca
Şamanlıqda tuş (rast) gələn bir inancdır.
Şamanizm tanrıçılıqda yoxdur. Tanrıçılığın yerini tutan İslamda qadın mənliyi
alçaldılsa da, onda cadugərlik yasaq edilmişdir. Demək, nə tanrıçılıqdan nə də
islamdan cadugərlik yayıla bilməzdi. Bu ilgidən də cadugərliyin qaynağını
Avropalılar özlərində axtarmalıdılar.
Tanrıçılıq gələnəklərindən
danışan folklorşunas A. Xəlil bildirir ki, Tanrıçılıq inamında tonqal Tanrını
ifadə etməkdədir. Tonqalın üstündən tullanma törənində əcdad dünyasına yola
salma və tonqalda Tanrıya qurban vermə törən hərəkətləri, özünü oda atan,
alovun içərisindən keçən, özünü Tanrıya qurban vermiş olur.( A Xəlil. “Novruz
bayramının arxaik ritual əsasları”.Bakı. Nurlan. 2009.s.63)
A.Xəlil tanrıçılıqla
zərdüştlüyi qarışdıraraq yanlışlığa yol verir. Tanrıçılıqda od, Tanrı
sayılmır və adamdan Tanrıya yığış (qurban) verilmir. Od, Tanrı ilə adam
arasında bağlılıq yaradan kutsal varlıq sayılır. Od Tanrı sayılsaydı üstündən
atılıb, sayrılıqlarını odun üstünə tökməzdilər. Tanrıçılıqdan ayrıntılı olaraq,
oda yığış (qurban) vermə törəni Buddizm ilə Zərdüştlükdədir.
Tarixdəki bilgilərdən
anlamaq olur ki, bütün dünya xalqları öncələrdə oda tapınmışlar. Sonrakı dönəmlərdə
bilinc anlamı yüksəldikcə, bir çox tapınaqlar yaradılsa da, hamısında odun
kutsallığı bu günədək saxlanmışdır. Hələ çox keçmiş dönəmlərdə, Türklər
özlərinin Xaqanbəylərini və Tanrıxanlarını seçəndə, onları bir çox od gələnəkləri ilə sınamışlar və sınaqdan çıxa
bilənləri özlərinə Tanrıxan-Xaqan seçmişlər. Bu gün Tanrıçı buryatlarda oda tapınaksız heç bir gələnək yoxdur.
Tövratda deyilir:
“Adəmin oğlanları Adəmdən soruşurlar ki , Rəbb hansımızı sevir. Adəm deyir,
Allaha yığışlık (qurbanlıq) göndərin, kimin yığışını (qurbanını) götürərsə,
onu sevir. Yığışlığa (Qurbanlığa) Habil
bir dəvə, Qabil də bir tağar (160 kq) taxıl gətirir. Dəvənin ayağının altından
alov çıxır, dəvəni bişirir. Adəm, “Allah dəvənin yiyəsini daha çox sevir”
deyir. (Sədrəddin Bəlaqi “Quran qissələri”Bakı 1992 s.16). Buradan çox aydın
görünür ki, Adəm peyğəmbər oda tapınmış, odu Allah kimi tanımışdır.
Musa peyğəmbər uzaqda
bir kolluqda od görür və maraq üçün yanına gedir. Od dilə gəlib deyir ki, ya
Musa, mən sənin Allahınam mənə secdə elə! Musa da secdə edir. (Tövrat “Çıxış”
3\ 4-5-6) Demək Musa da odu Allah kimi tanımış və ona tapınmışdır.
Buddizmidə və
Xristianlıqda odsuz (şamsız) tapınaq törəni yoxdur. Hər bir niyyətdə ilkcə şam
yandırılır və törən başlayır. Demək, İsa da, Arçuna da odu Allahın yerdəki
varlığı- simğəsi kimi alımlayırlar. İslamda isə oda tapınma davranışı iki
başlıdır. Quranda elə ayə var ki, od Allahla, bərabər tutulur. Elə ayə də var
ki, od cəhənnəm sayılır, şeytana bərabər tutulur. Belə ki, Quranın 3\185
ayəsində deyilir: “Oddan (cəhənnəmdən) uzaqlaşdırılıb, cənnətə daxil edilən
kimsə muradına çatacaqdır”. Quranın bir çox ayələrində odun cəhənnəmdən gəlməsi
haqqında bilgilər verilir. Quranın başqa ayəsində isə od Allah bərabərlində tutulur. Belə ki, 24\35-ci ayədə deyilir: “Allah göylərin və yerin nurudur. Onun nuru
içində çıraq olan bir taxcaya bənzər, o çıraq bir zeytun ağacından
yandırılır.” Quran bu ayə ilə Allahın
zeytun ağacında yanan od olduğunu bildirir.
Tanrıçılıqda od, kutsal varlıq sayılsa da, adamların ilk uyğarlığına önəmli yardımlar etsə də, həyat varlığının ayrılmaz
bir payı olsa da, islam dini, odu pislik gücü kimi tanımış və İblisin oddan
yarandığını elan edərək, odun cəhənnəmdən gəldiyini kəsinlətmişdir (təsdiqləmişdir).
İslam dininin bir çox
şəriətlərində, oda sitayiş qəti qadağan edilsə də, bir çox müsəlman
ölkələrində, özəlliklə türklərdə ölənləri yada salıb anımladıqda şam yandırıb yas tuturlar. Demək, onlar da
odu Tanrının yerdəki nişanəsi-simğəsi kimi alımlayirlar. Yahudi Sinaqoqlarında,
xristian kilsələrində, bütpərəst məbədlərində odun kutsallığını göstərən çıralar, şamlar yandırılır. Bu da oda inamın başlıca, önəmli göstəricisidir.
Yaponya büddistlərinin ildə bir kərə Tokio yaxınlığındakı, Kutayama dağının
təpəsinə çıxıb ilk görünən günəşə tapınmaları, onların ən kutsal törənləridir.
Hər bir sağlam yapon ən azı ömüründə bir
kərə Kutayama dağına çıxmalı və o dağdan günəşə tapınmalıdır. Bu gələnək Çin Tibet
buddistlərində də var. Demək vaxtilə bütün dünya xalqlarının ulu dədələri od inanclı və ya tanrıçı olmuşlar. Aydındır
ki, bütün dinlərə kök atan tanrıçılıq dini eytimi (təlimi), olduğu kimi bizə
gəlib çatmamışdır. Tanrıçılığın bilqamısı olan Xızırın gələnəklərinin bir
takımını zərdüştlük özününküləşdirmiş, bir takımını da islam öz törəni (ayini)
içərisinə qarışdırılmışdır. Bu kitabın müəllifinin atası Molla Mahmud Əfəndi,
ilaxır gecəsinin danında (səhəri), tezdən hündür bir yerə çıxar, Günəş görünən
kimi, ucadan təkbir alar, azan oxuyar, salavat çəkərdi. Gəlib evdə günəşin
doğum namına (şərəfinə) iki rükət namaz qılardı. Qazax-Borçalı ellərində
1950-60 illərədək ölü yuyulan yerdə və təzə qəbirin üstündə üç gün gecə-gündüz
çıra yandırılırdı. Demək, çağdaş türklər özlərinin Tanrıçılıq gələnəklərini
islamlaşdıraraq, bir gələnək kimi yaşatmışlar və bu gün də yaşadırlar.
Bu gün, Borçalı xalqının
toy-düyün şənliyində, “şax gətirmə və gəlin köçürmə” törəni var.
Törəndə şaxın və gəlin arabasının qabağında yanar çıra (fənar) aparılır.
Bu da yeni qurulan evliliyin gələcəkdə
yolunun kutsal və işıqlı olması kimi alqılanır.
Hər hansı bir dini
gələnək xalq arasında qorunur, sevilirsə, yetərincə geniş yayılmışsa, heç bir
dini və sosialoji olaylar onu sıxışdıra bilməz. Tək dini-inanc birliyi, çeşitli xalqları bir araya gətirir. Türk xalqları çeşitli
dinlərə parçalansalar da doğma tanrıçılıq dininin bütün gələnəkləri onlrın
genlərinə hopubdur.“Mən qürurla deyə bilərəm ki, min illər ötəcək ilk sadəlövh
Tanrıçılıq dini yeniləşəcəkdir (təşəkkül tapacaqdır)”. (O. Suleymanov Az Ya
Bakı 1993.s 237)
Su bütün dinlərdə
kutsal sayılmışdır. Suyun ilk kutsallığını da biz tanrıçılıqda görürük.
Tanrıçılıq inamına görə yeni doğulan uşaq, həmin an çimizdirilir. Qız içərisinə qızıl salınmış suda, oğlan isə gümüş salınmış suda özəl törən altında
çimizdirilir. Tanrıçılıq inancında qızıl günəşin, gümüş ayın əyəlik simğəsidir.
Bununla da uşaq tanrıçılıq dinini alımlamiş
olur. Qızıl və gümüş hadıklık (tibbi) baxımından da dəyərlidir. Onlar, dezinfeksiya edici
gücündədilər. Heyif ki, törənin mahnısı dönəmimizədək gəlib çıxmamışdır.
Sonralar bu törəni Semit dinlərinin hər üçü azacıq dəyişməklə özlərinə götürmüşlər.
Tanrıçılıqda əyələr:
Biz bu gün folklorçuluqda və bir çox çağdaş yazarların əsərlərində tez-tez “Tanrıça” sözünə rast gəlirik. Bu söz qədim türklərdə işlənməmişdir. Tanrının qulluqçularına
əyə (mələk) deyilmişdir. Sonralar yad dini ədəbiyatların, ilginliklə Yunan
mifoloqiysının etkisi altında folklorçu yazarlar ədəbiyyatlarında
gələnəklərmizə yad olan tanrıça sözünü gətirmişlər. Yunan mifoloqiyasında olan
çox tanrıçılığı düzəltmə (süni) yolla tanrıçılığa ilişgi etmişlər. Hələ İslamdan öncə, türklər Tanrının qulluğunda olan mələklərə
“əyələr” (bəzi ədəbiyatlarda iyələr) demişlər. Sonralar xristian və islamın
basqısı altında qalan xalq, əyələri
unutmuş və yeni dinlərin mələklərini alımlamağa (qəbul etməyə) vadar edilmişlər.
Tanrıçılıq yasasının
kuralına görə, əyələr 3 çeşidə ayrılır. Hər bir çeşid də sıra ilə ulamalara
(Təbəqələrə) bölünür. I-yüksək çeşidin 1-ci ulamasında Tanrı və tanrıya yaxın
əyələr oturur. Başqa əyələr isə aşağdakı ulamalarda otururlar. II-çeşid Tanrı
əyələri göyn I-qatında oturub yerdəki varlıkları qoruyurlar. Yalnız bayramlarda
və kutsal günlərində Kaylasalara (tapınaq yerlərinə- kilsələrə) gəlirlər. Xalq da o günlərdə tapınaq
yerlərinə gedib, yığışlarını (qurbanlarını)
verirlər. III- çeşid əyələr adamların arasında yaşayırlar. (M. Mamedov
arxeoloq. Vikiped.)
Tanrı (Kara xan) Göyün 8-ci qatında oturur. Bütün evrənin yazqısı
(taleyi) azıkı onun əlindədir. Bütün əyələr (mələklər) ondan gəstəriş alırlar.
Acunu (dünyanı) o yaradıb. Göylə yeri birləşdirən dünya ağacını o əkibdir. 3
oğlu, 3 qızı var.
Qut əyəsi: Tanrının oğludur.Türklərin tanrıya ən yaxın olan əyəsi
Qut olmuşdur. Türklər vaktıilə özlərinə seçdikləri bəylərə də qutlu demişlər.
İlk görüşə görə bəylər arasından qutluluğa seçilən bəyi göy tanrı seçir. Vaxtı
ilə türklər arasında qut inancı elə geniş yayılmışdır ki, uzaq keçmişdə Sümerlər
türklərə kutlular demişlər. (F.Ağasıoğlu III-biyik 2014 s. 8).
Günəş ana: Tanrının
qızıdır. Bütün evrəyə istilik və bərəkət verir. Erliklə savaşdadır. God adlı
əyəsi var. Hər səhər qalxan kimi goda salam verib, o günümüzün şən küçməsi üçün
alqış etməliyik.
Günə bax godu gör.
God xana sayğı ver.
Ay ata: (Ay əyəsi) Tanrının
oğludur. Yeri və yerdə olan varlıkları qoruyur. O, ona görə gecələr gəzir ki,
qaranlığın yeraltı pis irahları çıxıb yer üzündə adamlara pisliklər
eləməsinlər. Adamlar arasında sayrılıqlar (xəstəliklər) törətməsinlər.
Od ana: (Od əyəsi) Günəşin qızı və yeroğullarının anasıdır. Od yaşamın önəmli ürünlərindən biridir. Odun
irahı tanrı yanında bütün irahlardan dəyərlidir. Ona görə də adamlar od irahına
üstünlük verirlər. Od elə bir varlıqdır ki, yaşamın bütün alanlarına qatılır,
hər şeyi arınlayır, təmizləyir. Od adamı bir çox sayrılardan, suçlardan
qoruyur. Odun kutsallığını qoruyan önəmli qoşulluqladan (Şərtlərdən) biri də
odur ki, yeni yaranan evlilik odla ilgiləndirilərək ocaq (ailə) adlandırılır.
İldə bir kərə odun gəlişi od çərşənbəsində elliklə bayram edilir.
(R.N.Bezertinov “tenqryanstvo”).
Umay ana: (Umay əyə) Bütün
türk dünyası xalqlarının yaddaşında Tanrının yaxın əyəsi (bir sıra yazarlara
görə arvadı, bir sıra yazarlara görə qızıdır.) olan Umay ananın türk
mifologiysında geniş yeri var. O, bütün
əyələrdən yuxarıda, Tanrının yanında oturur. Adamları pis irahlardan
(ruhlardan), yanlışlı (xatalı) suçlardan qoruyur. Umay ana göydə yaşayır. Ağ
gövdəli, ağ gümüşü saçlı, parlaq ağ geyimli, gözəl qadın qılığındadır. Umay ana
artım-doğum və gəlir (bərəkət) əyəsidir. Başında üç buynuzu və qanadları var. Başındakı
üç buynuz evrənin üç qatna (göyə,
yerüstü və yeraltı qatlara) da eltəpərlik (hökmüranlıq) etməsinin nişanşdır. Türk elini qoruyan və onlara kut verən bir
əyədir. Ona Humay quşu da deyirlət. İstədiyi anda quş qılığnda yerə enir, adamlara hər cür yardımlar edir, ikicanlı
anaları və körpə uşaqları qoruyur. Uşaq doğulan kimi yaşamaq enerjisi olan
Tanrının süd gölündən yeni doğulan uşaqların dodağına süd damızdırmaqla,
Tanrının armağanı olan irahı uşağa verir. Uşağa gülmək, əmmək öyrədir. Onu 40
gün qoruyur, sonra isə uşağı qorumağı ev
əyəsinin öhdəsinə verir. (M. Qaşqarlı.
Lüğətil- Türk”)
Hər yeni evlilik (ailə)
yarananda, Umay ana o evə əyə göndərir
və sonadək evin qoruyucusu olur. Bu əyələr çeşitli sifətlərdə ola bilərlər.
Evdə və ev yanında olan hər hansı bir canlının görkəmində ola bilər. Ona görə,
ev boş olsa da, evə girən adam, o evə salam verməlidir. Salamsız evə giriləndə,
ev əyəsi küsər və evin kutsallığını azaldar, ev
əyələri həmişə yaxşılıq kasıtında (niyətində) olurlar. Evə gələn xataları qabaqcadan bilirlər və
ürəyə damma ya da duşla ev yiyəsinə salıq (xəbər) verirlər. Qarşısını ala
bilmədikdə xata soyuyanadək evdən çıxırlar.
M. Qaşqarlı Umay adının
anlamını ananın sonu ilə əlaqələndirir və “Umay” sözünün “ətənə” (qadının sonu)
anlamını verdiyini deyir. Lakin bu
düşüncə ilə razılaşmaq çətindir ona görə ki, Umay Tanrının ən istəkli əyəsidir. Tanrı ona
bütün əyələrdən yüksəkdə - öz yanında yer verir. Ona görə də ona “ətənə”
anlamını daşıyan adın verilməsi ağıla sığmayan məntiqsizlikdir. Daha doğrusu odur ki, “Umay” sözü, “ummaq”
sözündən götürülə bilər. Çünki, “ummaq” sözü istəmək və imrənmək anlamını verir
və Umay ananın hərəkətlərinə çox uyğun gəlir. Bu sözü bir çox təsəvvüf
təriqətçiləri də işlədirlər. Ummaq, imrənmək kimi sözləri, Tanrıya yaxınlaşmaq
(Allaha meyl etmək) anlamında işlədirlər. Bu baxımdan Umay adı Tanrıya imrənmək, yaxınlıq anlamında işlənmişdir.
Aşırı olaraq Umay Anaya
dilək alqışı da olmuşdur. Diləkdə deyilir: “Umay ana, bizə məməndən süd
verənsən. Gündüzlər oxşayıb, gecələr bəkləyənsən. Beşik bağlarımızı
bərkidənsən. Yastıqımıza dayaq olansan. Qardaş- bacılarmızı çoxaldansan.
Əllərin suçsuz qızlar kimi tər-təmizdir. Umay ana biz sənə borcluyuq.” (Dəniz Karakurt “Türk söyləncə sözlüyü”).
İslamlıqdan sonra Anadolu türkləri arasında Umay ananın yerini Fatima anaya verməyə çalışan, o haqda rəvayətlər
yaradan dinçilər olmuşlar. Fatimeyi Zəhra adı ilə Umay ananın gələnəklərini ona
vermişlər.
Ülgən ata; Tanrının oğludur. Göyün 7-ci qatında oturur. Uçmağın (cənnətin)
baş əyəsidir. Ağ və qara daşla od almağı adamlara o öyrətmişdir. Uçmağın
(cənnətin) qızıl dağında, qızıl qapılı sarayda, qızıl taxtda oturur. Göy cisimlərini
yönətir. Sacını arxadan hörür. Əlindəki yay və oxla şimşəyi, ildırımı yaradır,
yağışı yağdırır. 7 oğlu 7 qızı var. Göyün qatlarını qoruyurlar.
Turan ana: Turan ana qadın qılığında bütün
türk xalqlarının gözəllik, sevgi və doğum əyəsi sayılır. Bu dünyagörüşü ilə
ilgili ulu türklərin anası sayılmış və dönəm keçdikcə türk elinin
adının daşıyıcısı olmuşdur.
Yeltay əyə: Hər bir adamın
öz gücünə uyğun olan irahının (canının-ruhunun) qoruyucusu “Yeltayı” adlı əyəsi
var. (Çağdaş dillə deyilən auraya uyğun gəlir).
Bunun köməkliyi ilə irah həm öncədən olayları duyur, həm də ona öz
etgisini göstərir. Əgər adam suçsuz yerə hər hansı bir kimsəyə pislik
edərsə, o halda Yeltay ondan küsür. Bir
daha irahına köməklik etmir. İrahı köməksiz qalır. Bədən pisliklərə və
sayrılara tuş (rast) gəlir. Bununla da irah öz-özünə pislik etmiş olur. (Vikipediya.
Açıq Ensiklopediya). Göründüyü kimi burada heç bir dində olmayan humanist bir
ideoloqiya yer alır. Tanrının verdiyi kutsal irahın özü yenidən tanrı gözəti
altına alınır. Əgər irahı gözaltına alan Yeltay ondan küsərsə, Tanrı adama
verdiyi irah çirklənə bilər sonda tanrı qarşısında suçlu olar.
Ayqız əyə: Yalnız qızları qoruyur. Gözəllik, sevgi və azık (qismıt)
əyəsidir. Həm göydə, həm yerdə yaşayır. Qızların
qızlık nişanəsinin keşilçisidir. Gəlin oldukdan sonra o qızlardan
uzaklaşır. Odur ki, Tanrı alqışı olmadan
gəlin olmak tanrıçılıkda ən ağır suç sayılır.
Rom ana: Qaf (Qafqaz)
türk elinin əyəsidir. Qaf dağında oturur, dağda və dağ ətəyində olan bütün canlı varlıqları
Çilədən qoruyur, Toğrul quşunun himayəçisidir. Onu çağıranlara, dara düşənlərə Toğrul
quşunun yardımı ilə köməklik edir. Rom ananın Abşeronda və Dağıstanda “Romana”
adlı çox qədimlərdən xəbər verən tapınağı (məbədi) var. Keçmişdə tanrıçılar hər
il Sentyabrın 21-ni Rom ana günü kimi bayram edərmişlər. Çilə aylarını yumşaq
keçirmək üçün yığışlar (qurbanlar) verərmişlər. Çilədən sağ-salamat çıxmaq üçün
ondan kömək istəyərmişlər. Cingiz Qacar
yazır: “Qədim Türklər sentyabr aynın 21-də bayram şənlikləri edərdilər.Türklər
barış və dinclik Tanrısı olan Romananın
doğumunun şərəfinə cox təntənəli bayram keçirərdilər”. (C. Qacar
“Vıydayuşşiysya sını drevnoqo, srednoqo Azerbaycana. Baku 1995.s.11).
Sona ana: Su əyəsidir. Suyun irahıdır (ruhudur) Gözəl görkəmli ağ
geyimlidir. sularda qız, qadın və
Susonası görkəmində görünə bilər. Ən
dəyərli su əyəsi bulaqların gözündə yaşayır adamların sağlığını, sağlamlığını
qoruyur. Dara düşənlərə kömək edir.
Suları və bulaqları çirkləndirənlərin özlərinə və uşaqların ziyan verir. Bəzən də əllərindən
alır. Onlara yoluxucu xəstəliklər göndərir.Yaşıl baş ağ tüklü quş qılığında
gəzir. Ona yer su əyəsi də deyilir. Yer və suyun birliyini qoruyur. Yerdə və
suda yaşayan heyvanların döllənməsinə yardım edir. Torpağın gəlirli olmasına
qatqılıq edir. Ona görədə Sonalar kutsal quşlar sırasındadılar. Onları öldürmək
böyük suç sayılır.
Hər səhər qalxıb əl-üz
yuyanda və su içəndə ona alqış etməliyik ki, bizə ziyan verməsin, bizi qorusun.
İlk
beşiyim olan su,
İlk
keşiyim olan su,
Sızıdan qoru
məni.
Hər
gün içim səni.
Son dönəmlərdə bilginlər
(alimlər)bilim (elmi)sınaklarında
(təcrübələrində) suyun irahının (ruhunun )olduğunu kəsinləmişlər
(təstiqləmişlər). (Yapon alimlərinin sınakları).
Bura (Burak) xan: Atların irahlarını qoruyan əyədir.
Atların əyəsi Bura (burak) xan türk mifologiyasında birinci dərəcəli əyə sayılır. Kişi başlı
qanatlı atdır. Mifə görə Xızır Buraqla tanrının yanına gedib-gəlir. Xızır
Buraqla yer-göy arasını gəzib bir anda dünyanı dolanır. Darda qalanlara, onu
çağıranlara kömək əlini uzadır. Çağdaş Şamanlar
bildirirlər ki, Burakla göyə qalxıb Tanrı əyələri ilə görüşürlər.
Doğu Asya türklərinin hekayələrinə görə Burakın
irahı (ruhu) yer atlarındadır. Odur ki at muraz sayılır Ona görə də anaların
doğuşunda qapıya atlar gətirilir, atların kişnəmə səsini eşidən anada həm güc
artır, həm da doğuş ağrısız və asan olur. Bu gələnək uzaq doğu türklərində
hələdə yaşayır“. (Dəniz Karakurt. Türk Söyləncə Sözlüyü s.174).
Quranda Burak haqqında
ayə yokdur. Ancak islam hədislərində geniş yer tutan Məhəmməd (s.v.s.) meraca
getmə hədisində həmin Burakla göyə
çıxmasından danışılır. Görünür merac
haqqında olan hədislər peyğəmbərdən sonra türk mifindən yararlanaraq
yaradılmışdır. Ziya Bünytov əski qaynaklardan yararlanarak İbrahim peyğəmbərin
də İsmail peyğəmbərin yanına Burakla
getdiyini deyir. (Z. Bünyatov. “Dinlər, təriqətlər, məzhəblər” Bakı 2007 s.
61).
Qoroğlu: Sümerşunas Müəzzəz İlmiyənin verdiyi bilgiyə görə, “sümerlərin,
sevgi, gözəllik, haq və azadlıq tanrısı olan Anunun (İştarın) qoruyucu əyəsinə Qoroğlu demişlər. Türk folklorşunaslığı
üçün bu sözün böyük dəyəri var. Ola bilsin ki, bütün türk boylarında dərin inam
yaradan Qoroğlu-Koroğlu inamı, haqqın, azadlığın qoruyucusu kimi, öz qaynağını qədim
sümerlilərin Qoroğlu inamından almışdır. Vaxtaşarı aşamalarla xalqda azadlıq
irahı yarananda Qoroğlu (Koroğlu) xalqın köməyinə gəlir və onları azadlığa
çağırır. Türklərin dastanlarında yaşayan çox çeşitli, Qoroğlu-Goroğlu-Koroğlu
dastanları da ilk ülkü (ideya) qaynağını tanrının, günəşin, haqqın qoruyucusu
olan Qoroğlundan almışdır.
Haklı xan: Haklılığın(Ədalətin) əyəsidir.
haklılığı, uyğuluğu qoruyur. Əli toppuzlu kişi qılığındadır. Gücükeçərlər
(hökmüdarlar) haqsızlıqlar etdikdə, onları toppuzu ilə əzuşdirərək əzgiləyir
(işgəncə) verir və onları haklı davranmağa vadar edir.
Uğur xan: yol əyəsidir, kişi qılıqlıdır. Yolda qalanın, yolda azanın,
köməyinə çatır, onları xatalardan qoruyur. Yolçuluğa çıxan adamlara “uğur
olsun” deyilməsində Uğurun ona kömək etməsi
istənilir. Yolu və cığırı murdarlamaq Uğur xana sayğısızlıq kimi ağır
suç sayılır.
İmrə
xan: Adamlara yararlılıq verən
yağışın və istiliyin əyəsidir. Yerdən qalxan buğun Tanrıya sarı İmrənmək
sözündən götürülmüşdür. Yerlə göy arasında gəzir. Həmişə Tanrı ilə görüşmək
üçün yerdən qalxır Tanrıya sarı imrənir (meyl edir). Elə ki, ağırlaşır su ilə
yerə enir. Yenidən bir də görüşə can atır, ancaq heç vaxt Tanrı ilə görüşə
bilmir. Ama hər göydən enəndə yerə yeni boluq gətirir.
Ayaz xan: (Bir sıra türk
boyları Ayaz ata deyirlər) fəsillərin, yelin, küləyin əyəsidir, ağ geyimlidir.
O, bütün bitgiləri və fəsilləri uyarlayır. Buta bürcündə oturur, bürcün 6
ulduzu onun öhdəsindədir. Həmin ulduzlardan həm uçmağa (cənnətə), həm də yerə
hər fəslin özünə uyğun isti və soyuq yel göndərir. Göyün 6-cı qatında oturur.
(Dəniz. Karakurt. T.S.S.s.128)
Batı xan torpaq əyəsidir.
Torpaqda yaşayır. Tanrını çağıranın, darda qalanların köməyinə yetir, evlərə
gəlir və bolluq verir. Torpağın verdiyi barını yetişdirir və qoruyur. Yeni
doğulan uşağa güc və sağlamlıq verir. Zəif
uşaqları ana torpağın qoynuna basdırırlar ki, Batı xandan sağlamlıq, güc
alsın. və sağlam böyüsün. (Dəniz
Karakurt. Türk söyləncə sözlüyü 2012 .s.130)
Nama xan: Boran, sel
(daşqın) əyəsidir. Rəvayətə görə vaqtaşarı dünya tufanını yaradır. Yer Tanrının
öfgəsinə gələndə, Göy Təkəsi 7 gün bağıra-bağıra dünyanı dolanır. 7 gün yer
titrəyir, dağlar od püsgürür, yağış, qar, dolu yağır, fırtınalar dünyanı tutur.
7 gün dünya suyun altında qalır. 7 gün dünya suları çəkilməyə başlayır.Və b.
Olaylar yaşanılır. ( Dəniz Karakurt Türk söyləncə sözlüyü 2012 s. 204). Bundan
sonra danışılan rəvayətlərin hamısı Nuh tufanı haqqında bildiyimiz olaylardan
danışılır. Demək Semit xalqlarında olan Nuh tufanı, Nama xan tufanı kimi türk
mifoloqiyasında da var.
Azık
ana
və Azık ata
əyələri mağara əyələridir, mağaralarda yaşayırlar. Əcdadların irahlarının
kutsallığının qoruyucularıdılar. Mağaraya tapınanlara yığışlar (qurbanlar) verilir. (Dəniz Karakurt Türk
söyləncə sözlüyü 2012 s-130-31) Görünür
Azık mağarasından çıxan ilk adamlar azık adını özlərinə boy götürməklə yanaşı, dini irahi əyələri olan mağara
irahlarına da özlərinin “Azık” adını vermişlər və uzun illər çıxdıqları mağaraya kutsal varlıq kimi
baxmışlar. Bu düşüncəni rus bilgini N.U.
Madr da verir. O türklərin vətənini orta Asiya yox, Qafqaz olduğunu deyir.
Qafqazdan cənuba doğru türk ölkəsi olduğunu və orada Az(As) elinin yaşadığını
yazır. Azların yaşadığı ölkə türk ölkəsidir deyir. (X.Ədəboğlu “Səfəvi, Osmanlı
düşmənçiliyi” 2006 s.18)
Görünür acun (dünya) bilginləri Aərbaycanı azlar ölkəsi kimi çoxdan
tanıyırlar. Ancaq Azların bilim adamları yüz illərdir susaraq Azların yurt
yerlərinin Azık mağarası olduğunu bildirmirlər.
Toğrul quşunun quzey Qafqazda kı bədizi (heykəli).
Erlik xan: pisliklər əyəsidir. Əfsanəyə görə Tanrı adamdan öncə onu yaratmış, sonra lənətləyərək yeraltı dünyaya göndərmişdir.
Ona görə də miflərdə Tanrının lənətlənmiş oğlu kimi göstərilir. Yerin altında
qaranlıq dünyanın 3-cü qatında oturur. Buynuzlu və qanadlıdır. Uzun
saqqallıdır, saçı, qaşı, geyimi, atı qaradır. Qoca və çirkin görünüşlüdür. Qara
İnci və qara Ninci ( miflərdə Xortdan-Mortdan - İ.M.) adlı iki köməkçisi var. Onlar
da qaranlıq dünya əyələridir, adama ziyan verməkdədilər.
Ölüləri yeməklə yaşayırlar, Gecələr yer üzünə çıxıb adamlara pisliklər edirlər.
Gündüzlər yerin altına gedirlər. (Dəniz Karakurt “Türk söyləmə sözlüyü”
“Turkskaya mifoloqiya və Mahmud Kaşqarlı “Lüğəti-l,Türk”)
Çor xan: Sayrılıq (xəstəlik) əyəsidir, Qara sifətli, qara geyimli
qara atlıdir. İşi-gücü bütün il boyu adamlara sayrılıqları yaymaqdır. Yeraltı
dünyada oturur. Erliyə qulluq edir.
Halanası-Halqarısı: Ölüm əyəsidir sarı görkəmli, sarı saçlı, sarı
geyimlidir. Əzrailin görəvini yerinə yetirir. Çox hallarda zahı anaları və körpə
uşaqları öldürür. Hal anası uşaqların və qadınların ürək və ciyərlərini yeməklə
yaşayır. Odun və suyun irahından qorxur. Ona görə də zahı analar ölüm ayağında
olanda üzünə su vurmaqla, barmağını yandırmaqla Halanasının əlindən almaq olur.
Halatası: O da sarı görkəmli, sarı sifətli, sarı bığlı, sarı
geyimli kişi qılığındadır. Kişilərin ürək və ciyərlərini yeməklə onları
öldürür. Yeraltı dünyada oturur, Erliyə qulluq edir. İslamdakı Əzrail
qılığındadır. Onun görəvini yerinə yetirir.
Onu bildirim ki, bizim bəzi yazarlarımız
“al” ilə “hal”ı qarışdırırlar. Alanası, Alatası yazırlar. Xalq deyimlərində Hal
pis irahların (bəd ruhların) əyəsı olduğu halda, al sözü, halın tərsinə olaraq,
günəşin qırmızılığın sağlamlığın, həmişəyaşarlığın, şənliyin simgəsi kimi
işlədilmişdir. Hal anasını yanlış olaraq
“Alanası” kimi ədəbiyatlara
salmaq ədəbi kuşatmada (mühitdə) çaş-başlıq yaradır.
Ulularmızın əski tanrıçılıq inancı
türk gələnəyinin irahında (ruhunda) elə dərin kök salmışdır ki, 700 illik
xristianlıq, 1400 illik islam elin yaddaşından onu silə bilməmişdir.
Yazarların, şairlərin anımlarında həmişə yaşamışdır. Ünlü şair H. Cavid “Siyavuş”
əsərində islam ideoloqiysının əksinə olaraq, odun kutsallığını önə çəkərək
deyir:
“Əmr ediniz atəş
yaxılsın həmən,
Keçsinlər
üstündən, diqqət eləriz,
Yanan suçlu
olar, yanmayan təmiz”.
H.Cavid islamın cəhənnəm
dediyi odu, öz tansığı (möcüzəsi) ilə suçsuzla, suçlunu ayıra bilən kutsal
varlıq düzeyinə (səviyyəsinə)dək qaldırır.
İsa Hüseyinov (Muğanna),
islamlığın tərsinə olaraq, “Cəhənnəm” əsərində ağır suçlu olan alpını (qəhdamanını)
tanrıçılıq inancına uyğun iki od arasından, odun üstündən keçirərək onu
təmizləyir. Onu yenidən təmizlənmiş bir adam kimi dünyaya gətirir.
Tanrıçılıq kuralları.
Somut varlıqlarla, soyut
varlıqların birlikdə yaratdıqları ürünə inam, tanrı inancı sayılır. Tanrı öz varlığını somut olan, yəni
toxunulan varlıqlarda öz varlığını çox halda birə min olmaqla göstərir. Belə
ki, ağacdan bir alma düşür. Ondan yenidən ağac olur və min alma verir. Bu bütün
canlı varlıqlara ilgi edilən tanrı düzənidir. Tanrıçılıq ideoloqiyasının önəmli
cızı-xətti yaxşıdan yalnız yaxşı doğar, yaranar inancıdır. Tanrıçılıqda özün
yalnız özün üçün yaşayırsan sözü yoxdur. Sən özünlə yanaşı başqaları üçün də
yaşayırsan sözü var. Tanrıçılıqda bütün davranışlar sənin həzz alman üçündür.
Coşqu (həzz) almamaq pislikdir. Belə ki, dənizin suyu köbəyindən oldukda sənə
həzz verər. Əgər başından aşarsa bu
pislikdir. Tanrıçılıq doğa varlıqlarının dinidir. Tanrıçılıq yenidən doğulmanı,
acuna (dünyaya) bir neçə kəz gəlməni ulaşdıran dindir. Buna bilginlər
“Reinqarnasiya” deyirlər.
Tanrıçılıq inancının
yaradıcı bilqamısı Xızır sayılsa da, onun kurallarını yerinə yetirən qamlar
olmuşlar. Qam ata sözünə Bisutin qaya kitabələrinin Elam dilli qaynaqlarında
tuş gəlirik. Qamlar kutsal (müqəddəs) varlıqlar sayılmırlar. Onlar qam kökənli
olmaqla bacarıqlarından asılı olaraq seçim yolu ilə ödəvlənirlər (vəzifə sahibi
olurlar). Qamlar dini başçı olmaqla birlikdə, həm də soy başçısı olurlar, bir
və ya bir neçə soya başçılıq , ağsaqqallıq edə bilirlər. Hər uslu (ağıllı) adam qam ola bilməz.
Qamda anadangəlmə bacarıq olmalıdır.
Uşağın ərgənlik yaşından görmə və yozma
bacarığı olduqda qamlar onu sınaqdan keçirirlər. Uzun dönəm qam yanında peşə öyrənir. Ustadı onun qamlığa
yiyələndiyinə inandıqdan sonra, qam adını daşımaq üçün xalq qarşısında yenidən sınaqdan keçirilir.
Yalnız bundan sonra qamlar və ağsaqqallar ona qamlıq etmək istəmini (hüququ) verirlər. Türklərdə islamlıq
yayıldıqdan sonra qamlar öz sayğı və dəyərlərini “Ozan” adı ilə el arasında
saxlayıb yaşatmışlar.
Tanrıçılığın kuralları
doğa yasaları ilə ilgili olur. Ona görə də başqa dinlərdən seçilir. Belə ki,
tanrıçılıq kuralında deyilir, adam bu dünyaya özgür (azad) gəlir. Özgür adam
qul ola bilməz. Elə ona görə də tanrıçılıqda qul, kəniz saxlamaq yasak sayılır.
F. Ağasıoğlu yazır: “Möhtəşəm
məbədləri, çoxlu qulları və yazı kulturu ilə seçilən Sümer və Misir
dövlətlərindən fərqli olaraq türk dövlətlərində bunlar görünmür. Türk
dövlətlərində olan insan azadlığı,
mülkiyyət hüququ, demokratik seçim və hüquq bərabərliyi də Sümer və
Misir dövlətlərində yoxdur.”(III-bitik Bakı 2014 s.14). Görünür bu ilgidən də
türkdən qul saxlamaq yasaq olunmuşdur. Çünkü kurala görə türk Göy tanrının
balası (evladı) sayılır.
Tanrıçılıqda önəmli inanc
kimi 3-cür inanc sistemi olur. 1. Göyə və göy varlıqlarının irahına inanc. 2.
Atalar irahına inanc. 3. Doğa (Təbiət)
varlıqlarının irahına inanc.
1. Göy və göy varlıqlarına həm də kölgəsizlər deyilir. Bunlar
göy varlıqları olan əyələrdir. Onlar Tanrıya
qulluq edib evrəndə və doğada olan varlıqları yönətirlər. Tanrıçılıqda göy
Tanrıya tapınmak tanrı ilə üz-üzə ya da əyələrin ilgilərilə edilir. Tanrıya
tapınmak Tanrı ilə üz-üzə olduğu üçün onun tapınağı olmur. Tanrıçılıqda tapınak
yalnlz əyələr üçün yaradılır. Tanrıya
tapınmak istənilən yerdə, istənilən çağda yalvarma yolu ilə edilir. Əyələrin
isə tapınakları olur. Törənlər tapınaklarda keçirilir.
Tanrını öymə, yalvarma kuralı: Ulu Tanrı, sən
yaradansan mən yarananam. Sən bağlayan və bağlıları açansan, mən bağlananam. Sən sağaldansan, mən
sağalanam. Sən həmişəliksən, mən amanatam. Sən dirildən, yaşadansan, mən ölənəm
və b. Tanrıya yalvarma gəlincəsizdir, bağlantısızdır (nisbidir). Bu yalvarışa
tanrının verəcəyi qarşılıq bilinmir. Əgər yalvaran adam o yalvarışa layiqdirsə,
o halda tanrı onu bağışlaya bilər. Əgər layiq deyilsə yüz kərə yalvarsa da
tanrı onu bağışlamır.
2. Ataların irahı yatan mağaraların
və gömütlərin irahlarının qoruyucusu olan əyələrə inancdır. Bunlara həm
tapınılır həm də yığışlar (qurbanlar) verilir. Bir çox dağ mağaralarına inancın bu
gündə olması tanrıçılıqdan qalma gələnəkdir.
3. Doğa varlıqlarının, yəni kölgəlilərin irahlarına inancdır. Bunlar doğada
olan canlı və cansız varlıqların irahlarıdır. Kölgəli varlıqlardan Tanrı və
əyələr yanında ən kutsal olan irah, odun və adamların irahlarıdır. Od adamlara
iki çeşitdə göndərilmişdir. Türk dünyasında ən geniş yayılan Xızırın ildrımla odu
xalqa verməsidir. İkincisi isə kutsal daşları bir-birinə vurmaqla verdiyi
oddur. (O.Suleymanov Vikipediya Tenqirstvo və Dəniz Karakurt
T.S.S.s-158).Türk mifologiyasında oda dilək duası da olmuşdur.
Doğa varlıqlarının
içərisində ən dəyərli irah çörəyin (əkməgin) irahıdır. Çörəkdən bir diştəm
götürüb kasıt (niyət) edərək çaxıra batırıb yemək, Tanrı adından sonra ən
dəyərli anddır. Bütünlüklə göyə üz çevirib and içmək tanrıçılıq dini dünyagörüşünün
üzərində formalaşmışdır. Çörəkdən söz
düşmüşkən onu bildirim ki, Tanrıçılıkda çörək bişirmə törən halında
edilmişdir. Çörək bişirən öncə yuyunub
təmizlənir. Iki od arasından keçir. Xəmir yoğrulası suya “su alqışı”nı oxuyub
üfürür və çörəyini bişirir. Alqış bütünlükdə unudulmuşdur. Ancaq Borçalıda uzun ömür sürmüş Sənəm
qarıdan götürdüyüm alqışı sizə armağan deirəm.
Çağnam-çağnam axan su,
Göy otu
göyərdən su,
Dəyirman fırladan su,
Azığım
qutlu olsun.
*******
Ulu Tanrı
barlayan,
Xızır baba
sulayan,
Humay ana
yoğuran,
Əkməgim
bollu olsun.
Tanrıçılığın bu düşüncəsinə
son dönəmlərdə bilim dünyası, ilginlikslə Yapon bilginləri tanıtmışlar (sübut
etmişlər) ki, suya xoş sözləri oxudukda suda malekulyr dəyşiriklər gedir. Bu
düşüncə də suyun kutsallığını bir daha kəsinləyir.
Tanrıçılıqda inam koşulları (şərtləri):
1. Bir olan göy tanrıya inanmak. 2. Tanrı əyələrinə inam. 3. Gündə 3. kərə, (dan vaxtı gün çıxanadək, gün
batanda və yatmakdan öncə) tanrıya tapınmak. 4. Doğanın dəngələrini
(qanunlarını) tanrı dəngəsi bilmək. 5. Bütün canlı və cansız varlıkların
irahlarının tanrıdan gəldiyini bilmək. 6 Bütün göy varlıklarının kutsallığını
tanımak.
7. Haqqı, doğru-düzgünlüyü qorumak, 8. Ərdəmli olmak. 9. Us və bilik
verənlərin urvatını bilmək. 10. Zəyiflərə, kasıblara dayak olmak və qul
saxlamamak.
Tanrıçılığın kutsal bitigində (kitabında)
bir sıra Tanrı kuralları qoyulur. Bu kurallar yaxşılıqlar və pisliklər olaraq
sıralanırlar. Pisliklər 4 çeşit suça, yaxşılıqlar 12 çeşid görəvlərə
ayrılırlar.
Pisliklər (Suçlar):
1. Qatı suç, qara pisliklər: Adam öldürmək, soyğunçuluq etmək və yalandan
üzə durmaq ilgisilə suçlanmaqdır.
2 Ağır suç: Bilə-bilə insan gövdəsinə ziyan vurmaq, kaltaklık (namussuz,
pis yola getmək), qul saxlamaq. (ərli qadına sataşankişi ölməlidir. Qıza
sataşan qızı almalı və atasına utanc pulu verməli. Almasa ölməlidir.
(L.Qumilyov “Qədim türklər” Bakı 1993.s. 64)
3. Orta suç: Qarayaxma (şər etmək), qohumlarla küsülü durmak, yalan
danışmaq, böhtan atmaq, arxadan danışmak (qiybət qırmaq) və lovğalıq etməkdir.
4. Yüngül suç: Fikir pislikləri, paxıllıq və kin bəsləmək pislikləridir.
Elə pisliklər var ki,
ölümdən öncə bu dünyada qarşılığı (əvəzi) verilir. Elə pisliklər var ki,
ölümdən sonra o dünyada 40 günlük yarğıtaydan sonra qarşılığı verilir. Uçmağı qazanan uçmağa (cənnətə)
göndərilir, damunu (cəhənnəmi) qazananlar isə damuya (cəhənnəmə) göndərilir.
Inanca görə, ağır, qara pislikləri edənlərin irahları, yenidən cana gəldikdə
işıqlı dünyaya qayıtmırlar. Onlar qaranlıq dünyanın varlıqlarının irahı
olurlar. Xortdanın, o dünya əjdahası və
qaranlıq dünya əyələrinin irahları olurlar. Onun pisliyinin üz qaralığı, yeddi
arxa keçmişdəkilərini utandırır. Orta
suc pislikləri edənlər yenidən dünyaya gəldikdə yırtıcı heyvanlar, yırtıcı
quşlar və zəhərli bitgilər irahları olurlar. Yüngül pislik suçlarını edənlər,
yenidən dünyaya gəldikdə, adamlara yaxın olan heyvanlar, quşlar, ürün (məhsul) verən ağaclar və yeyilən otların irahlarında
olurlar.
Yaxşılıqlar:
1. Başqasının yaşamını qorumaq.
2. Əliaçıqlıq etmək.
3. Təmiz olmak və təmizliyi qorumaq.
4. Doğruçu olmak və onu yaymaq.
5. Yumşaq olmaq və yumşaqlığı
öyrətmək.
6. Biliksevər olmaq və biliyi yaymaq.
7. Barışsevər, təmiz ürəkli, saf istəkli olmaq.
8 Canıyananlıq etmək.
9. Çalışqan, əməksevər olmaqdır.
10. İçgücünü dayanıklı olan yaxşılığa imrənimli yetişdirmək.
11. Yaxşılığı doğan bütün istəkləri Tanrıya sarı yönətmək.
12. Öncə anaya və sonra ataya baş əymək.
Tapınaq və alqışlarınla tanrıya
yaxın ola bilməsən, yaxşılıq və xeyir işlərlə yaxın ola bilərsən. Hər hansı bir
qarşılıqla (təmənnalıqla) görülən iş yaxşılıq sayılmır. (Dəniz Karakurt “ Ensiklopedik
kitab” 2011 vikiped)
1. Yaxşılıqla qarşılanan
irahların yeddi arxa keçmışləri o irahın alqışçıları olurlar. Başqasının yaşamını
qoruyanda ölərsə, onun irahı yarğıtaydan keçmir, yüksək qatda baş əyələrin
yanında olur. Gömütü kutsal sayılır. Onun irahına, gömütünə and içilir. Bu irahlar yenidən dirilsə, əyələr (mələklər)
irahına keçirlər. Qalan 9 çeşit irah edilən yaxşılıqların sırlarıına görə göy
qatında yer tuturlar. Əgər özündən öncəki ulularının irahından aşağıdakı qatda
yer tutarsa, o dönəmdə ulu dədələri ona qarğışçı, onlardan yuxardakı qatda yer
alarsa, ona alxışçı olurlar (bu çox güclü, humanist egitim yoludur). Yaxşılıqla yaşayanların irahları 40 günlük
yarğıtaydan (məhkəmədən) sonra sıra ilə yeni doğulanların gövdələrinə girib yenidən təmiz, təzə irahla
(ruhla) yaşamaq sırasında dururlar. (N.R.Bezertinov) Aşağdakı yaxşılıkları unutmamak:
1.Tanrıya və Umaya tay axtarmamak.
2. Tanrıdan başqa heç bir varlığa inanmamak .
3. Tanrının varlığını gəzdirən adamı öldürməmək.
4. Tanrının izini (kəbini) olmadan qıza toxunmamaq.
5. Sənin olmayan nəsnələrə toxunmamaq.
6. Heç bir canlını öldürməmək. Yalnız gərək oldukda
dişi canlıları 3-cü baladan sonra öldürmək.
7. Suyun və çörəyin kutsallığını unutmamaq.
8. Hər bir işdə tanrının haqqının doğriluğunu
qorumaq.
9. Yaxşılıqları Tanrıya erişmək üçün etmək.
10. Paxıllığı, ziyzn üçün yox, yarış üçün etmık.
11. Əli, dili, beli həmişə qorumak.
Bütün bu yolları yerinə
yetirən kimsə Tanrıya ulaşma yolunu tapmış olur. Bu yolu tam başa vurmaq üçün
tanrıçılar 4 çeşit yol keçməlidilər. Bu yollar aşağdakılardır:
1.Tanrını tanıma yolu.
2. Kurallara əməl etmə yolu.
3. Tanrıya ulaşma yolu
4. Tanrıya qovuşma yolu.
Tanrıçılığın görgü (əxlaq) koşulları (şərtləri)
1. Evlilikdə və toplumda adamlıq dəyərini qorumaq.
2. Kasıb və varlılığından asılı olmayaraq adamlıq dəyərlərinə borclu olmağı
unutmamaq.
3. Hər bir dönəmdə içsəsini (vicdanını) dinləmək və o səsi yerinə yetirmək.
4. Hər bir yerdə etik davranışları gözləmək və estetik qaydaları qorumaq.
5. Ululara tapınmaq, ata-analara sayğı və
balalara isti soluq və sevgi vermək.
Tanrıçılığın inanc koşulları (şərtləri) :
1. Doğru-düzgün görüş.
2. Doğru-düzgün istək.
3.Doğru-düzgün söz.
4.Doğru-düzgün davranış.
5. Doğru-təmiz qazanc.
6. Doğru-təmiz çaba(zəhmət).
7. Doğru-təmiz qavram.
8. Doğru-təmiz inam.
Hər bir inanc koşullarının geniş incələnməsinə gərəklik yoxdur. Çünki hər
birinin adı özünü aydınlaşdırır.
Tanrıçılığın tapınaq kuralları
1. Tanrıya tapınmaq və onun valığını evrəndə və doğada görmək.
2. Tanrıdan başqasına tapınmamaq.
3. Lazım olmadan Tanrını çağırmamaq.
4. Tanrının əyələrinə inanmaq.
5. Tanrının yerdəki əyəsi olan oda tapınmaq və ona tüpürməmək.
6. Şabatın (həftənin) xas (çərşənbə axşamı) gününü Tanrı günü kimi dəyərləndirmək.
7. Hər yeməkdən öncə və sonra əlləri yumaq.
8. Hər murdarlıqdan sonra yuyunmaq. Şabatda (həftədə) bir kərə çimmək.
9. Qızların tanrı kutsallığını qorumaq və 16 yaşından sonra kəbin (nigah) anıklarını
izinli saymaq.
10.
16 yaşdan sonra Kəbinsiz yaşamağı yasaq və suçlu saymaq.
11. Uşaq doğulduqdan sonra ananı 40
gün murdar saymaq.
12. Ananın və uşağın başına 40 gün qırmızı bağlamaq.
13. Kimliyindən asılı olmadan, böyüklərə qulluğu ululara qulluq kimi
bilmək.
14. Adamların özəl malını Tanrı əmanəti bilmək.
15. Öldürməyə addım atmamaq. Öldürməyə gələni öldürmək.
16. Hər bir yeməklərin və geyinməklərin kutsallığı üçün iki od arasından
keçirmək.
17. Təmizlənmək üçün iki od arasında keçmək.
18. Heyvanların irahlarını incitməmək. Onları lazımından artıq və əyləncə
üçün öldürməmək.
19. Lazım olmadan otların və ağacların ruhlarını yox etməmək.
(Jean Paul Roks “Türklərin və Monqolların
əsgi dini” və R.N.Bezertinov .
Tenqriyanstvo)
Tanrıya
qovuşma (anma) törəni:Tanrıya qovuşma-anma törəni, özünü anma (təlqin), yəni iç
duyğuları oyatma yolu ilə edilir. Buna elmdə meditasiya, islamda zikr deyilir.
İlk öncə anma üçün sakit bir bucaq yaradılır. Dinin ilk yaranma dönəmində belə yerlər üçün həmişə dağlardakı mağaralar
seçilmişdir. Həmin mağaraların bəziləri
bu gün də öz kutsallığını itirməmişdir. Tanrıya qovuşma törəni iki yönəmdə edilmişdir.
1. Səssiz edilən tapınak, təklikdə ya da çoxluqda dinməz halda yernə
yetirilir. Adam oturmuş ya da uzanmış halda özünü unutmaq durumuna gətirir.
Ürəyində ya da yalnız özü eşidəsi səslə tanrı alqışını oxuyur.
2. Səsli edilən tapınaq. Bu zaman
Tapınakçılar çox olurlar. Qam
ortada durur, tapınakçılar çəmbər bağlayaraq, halay halında həm oxuyurlar, həm
də dəf altında oynayırlar. Əgər özündən getmə (cəzb) halı baş verərsə belələrinin 6-cı duyğu siqnalı çox güclü
olur. Bu zaman özünü Tanrı qarşısında
görür. Özündən getmə anında onun irahı
gövdədən çıxaraq istər keçmişə, istər gələcəyə gedib-gələ bilir. Bu məqam
tanrıya qovuşma məqamı sayılır. Belələrinə keçmişdə bilqamıs- peyğəmbər ya da qam demişlər. Bu
gün bu gələnəyi şamanlar yaşadırlar. İslamlıqdan sonra bu törəni islam sofiləri
təriqət məqamına qarışdıraraq səma oyununu yaratmışlar.
Qadın hüququ: Tanrıçılığın kutsal bitigində (kitabında) deyilir.
Günəş Tanrının qızı, yer qızları da
günəşin qızı sayılır. Bu inama bağlı olaraq, qızların saçlarına 8 hörük
vururlar. Qızın sifəti günəşin, 8 hörük isə günəşin ışınlarının (şualarının)
simgəsi (rəmzi) sayılır. Qız günəşin
irahını gəzdirən kutsal varlıq sayılır. Tanrıçılığın bütün kurallarında qadınla kişi
eyni hüquqludur. Hətda qadın tanrı ilə yanaşı bir qoltuqda oturur. Xaqanın
anasının və arvadının dövlət işinə qarışmaq hüququ var. Elin şənlik və
yaslarında söz demək hüququ var. Ev-eşik yiyəliyindən pay istəmək hüququ var.
Qadın istərsə əri ilə yanaşı savaşa girər. Əgər hər hansı bir ilgidən
ər, ikinci arvad almaq istərsə, birinci arvadından izin almadan evlənə
bilməz. Bitikdə deyilir: Qadın iki canlı olduqda tanrı əyəsi onu qoruyur əyə ilə
yanaşı gəzir. Onu incidən həm də Tanrı əyəsini incitmiş olur. Ona görə də elə
adama, Tanrıdan suç yazılır. Tanrıçılıqda olan bu yarğılıq (höküm), türk
inancında, türk gələnəyində qadının yüksək durumda (məqamda) olduğunu, qadının kişiyə görəcəli daha yüksək hüquqda
olduğu göstərilir. Qadının bu üstünlüyünü görən ərəb tarixçisi Təbəri yazır:
“Türklərdə qadının köməyi ilə hər bir şeyə nail olmaq olar”. (L. Qumilyov.”Qədim
türklər” Bakı 1993. s. 69)
Türk qadınının kişi ilə bərabər hüquqda
olmasının ən azı 5-6 min illik yaşı var. Tanrıçılıqdan başqa heç bir dində kişi
ilə qadının eyni hüquqda olmaları haqqında bilgi yoxdur. Avropada yalnız XVII-
əsrdə (1630 il) qadınların kişilərlə eyni hüquqda olmaları haqqında fikir
söylənilir. Bu yeni fikir əsasında da qadınların kişilərlə eyni hüququ
qoruyan“Feminizm” nəzəriyəsi yaranır. Amma islamın türklərə gəlişi bu kutsal düzəni
(ahəngi) po zdu. İslam qadını kölə səviyyəsinə endirdi. Hökmdarın arvadı,
hərəmxanadakı cariyələrdən biri oldu. Onun heç bir hüquq və səlahiyyəti olmadı. Islam açıq gəzən türk qadınını
çadraya bürünməyə vadar etdi. (O.Süleymanov
“Az-Ya Bakı 1993 s.117)
Salnaməçi ərəblər
açık-saçık gəzən türk qadınını gördükdə, Xürrəmilərin qadınlarla birlikdə yeyib
içdiklərini gördükdə salnamələrində onları əxlaqsızlıqda suçladılar. Babək
kinisunun senarisini yazan Anar Ərəb
salnaməçilərinin yalanlarına inanaraq, Cavidanın qadınını əxlaqsız qadın kimi
verir. Babəkin kəbindən (nikahdan) öncə yatağa girmə səhnəsini yaradır. Hal bu
ki, türklərdə kəbinsiz yatağa girmə ən ağır suc sayılır. Tanrıçılıqda cinsi
yaxınlıq kutsal sayıldığı üçün türklərdə oynaşlığın olmamasını bir çox dünya gəzginləri(səyyahları)
dönö-dönə yazmışlar.
Kəbinlənmə (Kəbin kəsmə-nikahlanma) törəni: Tanrıçılığın çox əski dönəmlərindən qırmızı rəng
kutluluğun, diriliyin simğəsi kimi alımlanmışdır. Bu baxımdan da yeni
evlənənlərin əlləri və ayaqları xınalı olarmış. Bu gələnək xına yaxtı törənilə
bu günümüzədək gəlib çıxmışdır. Xınayaxtı törənində xına ilə odun kullanılması
(istifadəsi) törənin özəti sayılır. Evlənən qız qırmızı paltar geyinir, belinə
qırmızı bağlayır, üzünə qırmızı duvaq örtür ortada durur. Qızlar əllərində
yanar şam ilgin olan mahnını oxuya-oxuya 7 kərə yörəsində fırlanırlar. Bununla da xınayaxtının özgür kəsimi başa
çatır. Toy törənində də qız ata evindən çıxanda ovucuna qızıl ya gümüş sikkə
qoyulur. (keçmişdə qızın ovucuna qızıl gül də qoyarlarmış. İndi bu gələnəyə
Anadolunun bəzi köylərində tuş gəlmək olur). 7 kərə ocağın halayna dolanır. Qız
evində yanan çıra (fanar) ər evnədək yana- yana gedir. Ər evində ocaq qalanır.
Qırmızı bağ ilə oğlanla qızın əli bir-birinə bağlanır. Qam ya da ocağın
ağsaqqalı kəbin alqışnı oxuyur.
Göz açıban görən, könül verib sevən
olun.
Gen ürəkli, bol çörəkli, dolu
bucaqlı olun.
Odnuz-ocağınız pis gözlərdən
uzaq olsun.
Təzə gəlin doğar qarınlı bol südlü
olsun.
Əlvan beşiyinizdən uşaq səsi kəsilməsin.
Evinizdən yeddi oğul bir qız səsi gəlsin.
Qonaqlı, qaralı, naxırlı ağır eviniz
olsun.
Ocağınız gur yansın hər yan işıqlansın
Damodu sizi heç zaman
yandırmasın
Hər an qapınızda kəhər atlar kişnəsin.
Yaylağınızda qoyun-quzular mələsin.
Hiylədən, yalandan, xatadan uzaq olun.
Xoş niyətli ağ saçlı, ağ birçəkli
olun.
Çaşqınlara, azqınlara yol göstərən
olun.
Ulu
Tanrı verən yüz yaş sizə az olsun
Tanrı verən canınız həmişə saz olsun.
Oğul- uşaq nəvə- nəticə bol olsun,
El tökdük düyün etdik bu şülənliyə
Allı- çadır qurduq bəyliyə- gəlinliyə
Ərlər ərənlər enib gəldilər bu şənliyə.
Əl qaldırıb alqış etdilər
toy-düyünlüyə
Bu zaman bəylə-gəlin ocağın halayna (cevrəsinə) dolanırlar. Bəylə gəlin oda
baş əyib, bu aşağdakı alqışı edirlər:
And içirəm atam
göyə,
And içirəm anam
yerə,
And içirəm ulu
Tanrıya,
And içirəm ulu
günəşə,
And içirəm ulu aya,
And içirəm Umay
anaya,
And içirəm Ülgən
ataya,
Səni ocağıma kut
biləcəm.
Bu düyünlə gora
gedəcəm.
Deyib, bəy otağına gedirlər.
Abdulkadir İnana görə
bu alqışı söyləyirlər: “Ey anam od, ulu tanrının qamçısısan, kutsal çaxmaq
daşının odusan. Göy yerdən aralananda kutsal dağlarda bitən ağacın alovusan.
Dağ atamızın yetirməsisən. Sənin ışının göylərə qalxır, yer altına gedir. Bizə
sağlıq və güvənc ver. Sənin yüksələn
alovun ocağımızı (ailəmizi) qorusun. Adamların pisliklərinə tikanlı çəpər
olsun. Xoş niyətliləri isitsin. Ocağımızın alovu sönməsin. Biz sənə inanır,
sənə baş əyirik deyib birdə ocağa baş əyirlər.” (Abdulkadir İnan “Şamanizm”
Ankara 1986.s.120 və R.N. Bezertinov “Tenqriyanstvo).
Oğul anası əli çıralı gəlini qarşılayır.
Ovcuna baxşeyişini (hədiyyəsini) qoyur.
Oğlunun əlini gəlinin əlinin üstünə qoyub, iki ovucu arasında
saxlayaraq, onlara alqış verir. Bəylə gəlin qapı ağzında çıraya baş əyib evə
girirlər. Bununla da düyün törəni başa
çatır. Bu gələnək, türkmənlərdə bu gün də təntənəli
şəkildə yerinə yetirilir.
Ölünün basdırılma törəni:
Tanrıçılıq dini inancı bir neçə eli (xalqı) birləşdirdiyinə görə onun
çeşitli ölü basdırılma törəni olmuşdur.
Bir sıra xalq ölüsünü yandırmış və külünü basdırmışlar, Bir sırası mumyalamış
və basdırmışdır. Bir sırası yuyulur kəfənlənir. Bir sırası da kəfənsiz
paltarında basdırılır. Ama gələnəklərində
bir çox genellik (ümumilik) olmuşdur. Burada yalnız basdırılma gələnəyindən
danışılacaqdır. Çünkü tanrışılığın ilk dönəmlərində türk dünyasında yalnız basdırılma gələnəyi olmuşdur.
1. Ölünün üstünə gələn
qohum qonşular 7 gün ağlaşırlar. Qohmlar ağlaşma törənində üzlərini cırıb
qanadırlar. Qohumların üzlərini cırıb qanatmaları dinin kuralı sayılır. Belə
ki, ölünün irahı qanlı gözyaşı gördükdə
gövdədən ayrılmayaraq, öz gövdəsilə birlikdə evdən çıxır. Göz yaşı qanlı
olmadıqda, ölünün gövdəsi evdən çıxanda, irah yaşadığı evdə qala bilər. İrahın
evdə qalması yanlışlıq (xəta) sayılır. İrah evdə qalarsa, sonradan gedəndə öz
yerini tapa bilmir, axtarmalı olar, deyilir.
Qeyd: Dədə Qorqutda belə bir sözbitiyi (cümlə) var. “Anası, bacısı,
nişanlısı ağ üzünü iti dırnağı ilə cırıb, payız alması kimi qızartdılar.” Həm də Dəli Domrul anasına deyir: “Ağ üzünə
iti dırnaq çalıb cırarmısan”. Eyni dönəmdə də Borçalı bölgəsində cavan və qocalığından
asılı olmayaraq, ölü törənində ana-bacı yaxın qohum üzlərini cırıb alqan
edirlər. Mən bunları iç yanqılarından gələn bir qayğı üzüntüsü olduğunu
düşünürdüm. Tanrıçılıqla dərindən tanış olandan sonra bunun bir tanrıçılıq kuralı
olduğunu gördüm.
2. Qam yada soyun ağsaqqalı
ölünün üstündə bu sözlər oxuyur: “Ey Tanrı yolçusu, ölən tək sən
deyilsən, ölümün dadını hamı dadacaqdır.
Gördüyün, etdiyin yaxşılıqları yadına sal. Əgər yaxşılıqlar görməklə
yaşayıbsansa, ölülər yurdunda heç bir çilə görməyəcəksən. Sən üç qat aləmdən
keçəcəksən Üzün ağ, əlin doludursa çilə səndən uzaq olacaqdır. Yükün ağırdırsa
qara çınqılların üstü ilə gedəcəksən. Yükün yüngüldürsə ağ çınqılların üsdü ilə
gedəcəksən. Qırmızı geyimli əyələr səni gözləyir. Qaranlıq dünyadan sonra səni işıqlı alov
altında qohumların dirilmək qatqında-azıkında (qismətində) varsa, öz doğma
torpağımızda, öz qohumuyun qanında doğul, özün özünə çıra ol, öz yoluna işıq
sal. Kutsal əyələrin, ulu dədələrin alqışı səninlə olsun”.
İrahın bir gövdədən başqa gövdəyə
keçməsi (reinqarnasiya)
İranın bir gövdədən başqasına keçmə yolları 4 çeşitdə olur. !. Adamdan
adama keçit. 2 Adamdan heyvana keçit. 3. Adamdan bitgiyə keçet. 4 Adamdan
daşlara keçit. İrah yenidən dirildikdə göy yurduna erişən irah göyə, tanrının yanındakı
əyələrin yanına qalxır. Bunlara göyoğlu deyilir. Yeroğlu yenidən yerdə öz torpağında doğulanların
irahına keçib, yeni ömür sürür, (O.Süleymanov
Az-Ya 1993 s.238)
İslam dini irahın (ruhun)
yenidən bədənə qayıtmasını kəsinliklə yadsılamasına baxmayaraq, bir takım
təsəvvüfçülər irahın yalnız adamdan adama keçməsini alımlayraq. Evrənmədə
geriyə yol ola bilməz deyirlər. Düşünürlərmizin, şairlərmizin bu konuya inamlarının
olduğu əsərlərində görünməkdədir.
İ. Nəsimi deyir:
“Sirrimi aləmdə pünhan eylərəm,
Adəmi həm haqq, həm insan eylərəm”.
İ. Nəsimi. “Klassik ədəbiyat kitabxanası
20
cild. Bakı 1985 s.322.
.Ş. İ. Xətai deyir:
“Girdim
Adəm cisminə, bir kimsə bilməz sirrimi.
Ş. İ. Xətai. “Külliyatı” Bakı 2004.s164)
S.Ə.Şirvani deyir: “Seyid
neçə yol gəlmişidim mülkü-cahanə,
Səd şükür tapıb surəti-insan,
gənə gəldim”
S. İ. Şirvani. “Qəzəllər” Bakı 1960 s 366).
Görünür türkün islamcı
aydınlarına yenidən dirilmə dünyagörüşü tanrıçılıqdan qalma gələnəklərin hələ də
yaşamasından irəli gəlir.
Nəbati “Mənəm” şeirində
yazır:
“Qəza vurdu, sin içində dal oldum,
Hər sözü dillərdə bir dəftər mənəm”.
Aydındırki islam dinində
sinə (qəbrə) adam dal hərfi kimi yox, əlif kimi basdırılır. Tanrıçılıqda isə
dal kimi, doğuşda olduğu kimi dizi bükük basdırılır.
Yunis İmrə deyir:
“Ərənlər ətəyindən tutdum,
Dünyaya çox gəldim, getdim”.
Sıdqı baba deyir:
“Guruhi naciyə özümü qatdım,
İnsan sifətində çox gəldim, getdim”.
Yunis İmrə və Sıdqı baba islam
şəriətinin əksinə olaraq,ruhunun bu dünyaya çox gəlib, getməsini tanımaqla,
tanrıçılıqda olan ruhun bir neçə kərə dünyaya gəlməsini kəsinləmiş olmuşlar.
Tanrıçılıqda göyoğlu
olmaq, bütün dini gələnək-görənəkləri,
kuralları dəyərincə yerinə yetirməyin son sınırına çatmaq deməkdir. Bu inamı
sonralar islam təriqəti altında Vəhdəti-Vücudçu sofilər təriqətin son məqamı
(durumu) olaraq, haqqa ulaşma kimi götürmüşlər.
3. Ölü olan evdə üç gün xörək bişmir ki, ölünün irahı umsunmasın. Bu üç
günü yeməyi qohum və dost- tanış gətirir. Ölünün qapısından gəncdirsə qırmızı,
optayaşdırsa qara, qacadırsa ağ parça (bayraq) asılır və ilinıdək saxlanılır
ilində görürülür.
4. Ölü ikinci, üçüncü günü basdırılır. Ölən günü basdırmaq və üç gündən artıq saxlamaq yasaq (qadağan)
sayılır. Əgər ölünün kürəkləri
göyərmədisə aylarda çəksə basdırmaq yasaqdır. Çünkü irah gövdədən çıxmayıbdır.
5. Qam ölünü yumağa dəf səsi altında, önəmli alqışlarla çıxardıb aparır.
6. Ölü təmiz bir yerdə təmiz taxta üzərində qarnı sığanır, yuyulur təmiz
paltar geyindirilir ya da kəfənlənir. Bu
işləri ya qam ya da qohum yerinə yetirir. Ölünün başı öndə aparılır.
7. Gömütün dərinliyi ortaboy adamın göbəyindən aşağa ola bilməz. Yerdən
asılı olaraq, 2-metrədək qazmaq olar. Ölünün yerinə kül səpmək daha düzgün
olar.
8. Ölü ya təpəlikdə, tanrıya yaxın yerdə, ya da su kənarında, su əyəsinə
yaxın yerdə basdırılır.
9. Ölünün yanına evdəki paltarı,
işlətdiyi şeyləri, yemək və su qoyulur. Tanrıçılığın İki dünya inancına görə
ölüm yoxdur, yuxulama var, ölüm yuxusuna gedən kimsə işıqlı dünyadan qaranlıq
dünyaya yol gedir və yenidən qayıdacaqdır. Azərbaycan və Gürcüstan
torpaqlarındı ölünün yanında atının da basdırıldığı aşkar edilmiıdir.
(Ağasıoğlu I-bitik Bakı 2014 s.106).
10. Ölü basdırılanda gömütün (qəbrin) üstünə su tökülür bu da su
əyəsinin ölünün yanında qalması və onu o
biri dünya üçün təmizləməsi anlamını daşıyır.
11. Ölünü basdırandan sonra hər kəs iki yanar çıra arasından keçirlər,
əl-üzlərini yuyub təmizlənirlər. Törənə gələnlər də evdən çıxarkən iki od
arasından keçir və əl-üzlərini yuyub təmizlənir. 3-cü günü törənə gələnlərə ya
halva ya da süd verilir.
12. Ölünün yuyulan yerində və gömütün üstündə üç gün çıra yandırılır. Çıranın
yandırılması kutsal odun gömütü pis irahlardan qoruması anlamını daşıyır.
13. Evdə (ailədə) 7 gün yas olur. 7-
ci günü ölünün yas törəni keçirilir buna “ölüxörəyi” deyilir. Törənə gələnlərin
hərəsinə 7 dənə yağda qızardılmış xırda kökə (pidə) verilir. Hər bir kökə damunun
(cəhənnəmin) qapısının kilidi sayılır. Bu gələnək bu gün islamı qəbul etmiş qazaxlarda
hələ də yaşadılır. 7-ci günü ölünün bütün özəl şeyləri evdən çıxardılır.
14. Ölünün 40-cı günündə 40 verilir. Qırxda halva bişirilir paylanılır. Buna ağız
acılığı deyilir. 40-cı gün ölünün irahının Tanrı yarğıtayından (məhkəməsindən)
cıxan və yeri bildirilən gün sayılır.
15. Hər çərşənbə axşamları (xas günü)
ölünün irahını razı salmaq üçün ocaqda qoyun piyini (olmasa kərə yağı) dağ edib
iy çıxardılır. Ocaqdan çıxan yağ iyi qapıya
gələn ölülərin irahlarının yemdir. Bu gələnək Borçalıda bu gündə yaşadılır.
16. Hər bir adam ulularının 7 arxa keçmişinin irahını (ruhunu) kutsal
saymalıdır və xaslarda yada salmalıdır. Çünki 7 arxa soyun irahından bir damla
onda yaşayır deyilir. (Zaira Nauruzbayeva “ Tenqiryanstvo v naslediy jray nasionalnaya ideya” inter)
Tanrıçılıq dini
dünyagörüşü, ölübasdırma (dəfn) törənində günəşin, ulduz qatqısına (iştirakına)
inanır. Günəşin, ulduzun yoxluğu keçici olduğu kimi, adamların da ölümü keçici
bir yoxluq sayılır. Hər bir kəsin bacarığından, gücündən asılı olaraq,
qızıldan, gümüşdən, misdən, ağacdan
ulduz doğrayıb olünün üstünə səpirlər. Mezopotomiyadan başlamış uzaq Sibirədək,
Sibirdən də doğu Avropaya, Dunayadək, hər yerdə üstünə ulduzlar səpilmiş türk
gömütləri aşkar edilmişdir. Çox yerlərdə
bu inanc orta əsrlərədək yaşamışdır. Gömütlərdən çıxan ulduzların sayı çox
çeşitlidir. Hətta üstündə 8 minədək
ulduz tapılan gömüt aşkarlanmışdır. “İssıq” kurqanında yatan gəncin ğeyimində 4 mindən çox qızıl ulduzlu düymələr olmuşdur.
(O.Süleymanov.”AZ-YA”Bakı. 1993 s.235)
O.Süleymanov yazır:
”Yenidən dirilmə inamı olan dirilik su qabı (cam) ölünün əlinə verilirdi. Su
yenidən dirilmə ilə yanaşı həm də təmizlik əlaməti hesab edilirdi. N. Gəncəvinin yazdığına görə Qafqaz türkləri
islamdan öncəki dönəmlərdə əlində su qabı tutmuş kiçik heykəllərə tapınmışlar”.
(O.Süleymanov. Az Ya Bakı 1993 s.229-230,) Çox maraq doğuran hal odur ki, bütün
türk dünysının hər yerində, lap uzaq nöqtələrində belə, türk gömütlərində
əlində su qabı olan kiçik bədizlərə (heykəllərə) rast gəlinmişdir.
Yığışlık (Qurbanlıq) kasıtı
(niyəti) törəni: Tanrıçılıq
inancında Tanrı ilə tapınanlar arasında heç bir arac və dolay olmur. Tapınaq aracsız
və dolayısız keçirilir. Ona görə də hər bir kasıt (niyət) edən kimsə təmiz olan
hər bir yerdə tapına (ibadət edə) və qurban kəsə bilər. Bu gələnəyi sonralar
islam özünə götürmüşdür.
Tanrıcılıqda Tanrıya yığış (qurban) verilmir.
Tanrının əyələrinə, qutsal mağaralardakı irahlara və ölülərinin irahlarına yığış
(qurban) verilir. Hər şeydən yığışlıq (qurbanlıq) ayırmaq olar. Tanrı üçün özəl
(xüsusi) yığışlıq yeri (qurbangahlar) yoxdur.
1. Qanlı yığış (qurban)
kasıtı (niyəti): Tanrıçılıq inancında adamdan yığış (qurban) vermək və ya yığışlıq
(qurbanlıq) kasıtı diləmək ağır suç sayılır. Bütün canlıların irahları (ruhları) qanda yaşayır. Qanla bütün
gövdəni və gövdədə olan orqanları dolanır. Onun üçün də qan tanrının bir
parçasını gəzdirən varlıq kimi kutsal sayılır. İrah başda oturur və dincəlir, o
ilgidən də qanı axıdılan başsız yığışlıq (qurbanlıq) yığış (qurban) sayılmır. Qanlı yığış törənini doğu və batı türkləri ayrınclı
(fərqli) edirlər. Onların inamlarına görə, irah (ruh) başda oturduğu üçün kəsik başlı
heyvandan yığışlıq (qurbanlıq) olmaz.
Onun üçün özəl (xüsusi) yöntəm (üsul) işlənmişdir. Heyvanın göbəyi
deşilir, oradan şah damar kəsilir və göbək bağlanır . Ya da qabrqa arasından
ürəyə şiş sancılır. Qan içəriyə axır heyvan ölür. İçəriyə axan qan qaba yığılıb
ayaqlanmayan bir yerə basdırılır. Yığışlıq (Qurbanlıq) iki qoşa paya bölünür. Hər payın eyni yerindən bir az
kəsilib ocağa atılır . Hansı tikədən alov yüksəyə qalxarsa, həmin pay Tanrıya verilir. Həmin pay kasıt edilib ocağa
atılır , sümüklə birlikdə yandırılır. (Adəmin (ə.) oğlanlarının yığış (qurban) vermələrinə
oxşarlığı var). İkinci payı törənə qoşulanlar yeyirlər. Başqa bir törənlə
isə yığışlığın (qurbanlığıın) boyun
damarını ucu iti, içi noylu alətlə deşər qanı bir qaba yığarlar. Kutsal irah
kimi qaşa, üzə çəkərlər artıq qan bir təmiz yerə ya da ağac dibinə basdırılar.
Yığışlıq (Qurbanlıq) ət yandırılmaz, bişirib yeyərlər sümükləri yerə basdırılar. İslamlıqla bağlı bu gələnəklər
unudulmuşdur.
2. Qansız yığış (qurban) niyəti: Bu yığış (qurban)
bütün yeməklərdən olur. Xəmirli və ətli
yeməklərindən, şirniyyatdan, çərəzlərdən, içgilərdən, bütünlüklə hər şeydən yığışlıq (qurbanlıq) ayrılır.
Tanrıçılığın ilkin çağlarında ən dəyərli
yığış (qurban), ataların mağaralarına verilən yığış (qurban) sayılırdı. Sonrlar
mağaralara meyillik azaldıqca, gömütlərə verilən yığış (qurban) önə keçdi.
Yığışlıq (Qurbanlıq) paylar gömütlərin üstünə qoyuldu. Bu gələnək bu gün də
Borçalı türkləri arasında yaşamaqdadır. Hər kutsal və buyan (əziz) günlərdə gömüt
üstə gedər, yemək və şirniyyatlar apararlar. Basdırıkda (Qəbristanlıqda)
olanlara paylayar, artıq qalanı gömütün üstünə qoyarlar. Bu gələnəyin
əskiliyini göstərən, Ön Asyanın Urmiya yönlərində və Zaqros dağlarında
arxeoloji qazıntılar sürəsində aşkar edilmiş bir çox gömütlərdə yemək üçün
qoyulan yem qabları da tapılmışdır. Bir-birindən 10 min km-lərlə uzaq olan
olayların eyni gələnəyə bağlanması quşqusuz ki, hamısının bir inanca bağlı
olduğundan salıq verir. ( “Manna” açıq
ensiklopediya Vikiped)
3. Idık yığışı (qrbanı):
Bu yığış kasıt (niyət) edilərək Tanrı yolunda çölə buraxılan heyvanlar olur.
Onlar yabanı heyvanlara verilən yığışdır (qurbandır). Bu yığışı (qurbanlığı)
hər bir boy öz damğası ilə yığışlarını damğalayar və özgür (azad) buraxar.
Damğanı görən kəslərdən kimsə ona toxunmaz, çünki o, doğa canlılarının yığışı (qurbanı)
sayılır. Onu yalnız yabanı heyvanlar yeyə bilərlər. Sonralar bu gələnəyi islam dini öznünküləşdirmiş, bu gün də
yaşadır.
4. Cansız yığış (qurban):
Kasıt (niyyət) edən istənilən dəyərdə puldan və paltardan (geyimlərdən) yetimə,
kasıba, düşgünə, gəzərgiyə verə bilər. Bu da Tanrı yanında yığış sayılır.
Tanrıçılığın bayramları: A.
Panoviç yazır: “Xaçı astroloq Maqlar (tanrıçılığın kahinləri İ.M.) bizə şərqdən
gətirmişlər. Ona görə də Maqların dinini xoşluqla qarşılamaq lazımdır.”
(A.B.Panoviç “Pervoistoçniki po istorii ranneqo xristianstva”Moskva 1990 s.168).
Qərbin əski tarixçiləri şərq dedikdə güney Qafqaz və ön Asiyanı, ilginliklə
əski Azərbaycan torpağını gözönünə gətirirdilər.
Tanrıçılıq inancında Tanrının
ilk bilqamısı (peyğəmbəri) Xızır-İlyaz olmuşdur. O günəşdən gəldiyi üçün
ölümsüzdür. Onun yerə gəlişi çağdaş
ilsırası (təqvim) ilə Fevral ayının II-xas (çərşənbə) günü olmuşdur. Ona görə
də hər il II-xas (çərşənbə) Xızır-İlyazın yerə gəlişi və ya doğum günü bayram
edilir.
Tanrının doğada yaratdığı bütün
varlıqlar doğum və ölüm kuralına (qanununa) ilgili olduğu kimi, günəş də
doğumlu və ölümlü sayılır. Ona görə də əski tanrıçılıqda günəşin 4 önəmli
bayramı keçirilmişdir. 1. Günəşin doğum günü. 21 Dekabr ilin son günü, günəşin
ölüm günü sayılır. 22-24 Dekabrda şadlıq edilir və 3 gün oruc pəhrizi tutulur. Bu pəhrizdə yalnız səbzi yeyilir. Günəşin
doğum günü yeni ilin başlanğıcı sayılır. Adına qızıl günəş günü deyilir.
Dekabrn 22-sində evə ömür ağacının simğəsi olan yaşıl şam budağı gətirilir. Beş
ulduzun (Çoban ulduzu-Qütb ulduzu)
simğəsi olan xaç da yanına qoyulur. Evrənin simğəsi olan paxlava sofraya
qoyulur. 3 gün bayram edilir. Altay türkləri bu gün də həmin gələnəyi
yaşadırlar. Günəş dörd ulduzun (ərəbcə adları: Bəl, Süud, Əxbiya, Məlik)
çəmbərinə girir və Fevral ayının 25 –də ulduzların tam ortasında olan
Çobanulduzunun üstündə durub dörd ışınlı xaç yaradır. Bu gün günəşin doğum günü
və yeni il sayılır. Təzə il başlayır. Bununla da üç günlük bayram şənliyi başa
çatır. (X.Ədəboğlu. “Sünnü şiə düşmənçiliyi” Bakı 2006 s.19).
2. Günəşin ərgənlik
(gənclik) günü 22 Martda Azık (qismət) bayramı keçirilir. Heyvanların döl
verməsi, nüyvər göüərtilərin çıxması şadlığı edilir və 3 gün pəhriz orucu
tutulur. Yalnız südlə səbzi yeyilir.
3. Günəşin yetginlik
günü, 22 İyun ayında təbiətin bol ürün
(bar) verməsi, Xızırın adamlara azıq(qismət) paylaması şadlıq edilir və 3 gün
pəhriz orucu tutulur. Yalnız südlü səbzi yeyilir.
4. Günəşin qocalması və
Çilə ilinin ilk ayı olan Romana ayının gəlməsi günü,1-Romana (22 Sentyabr)
gəlişi bayram edilir. Çilə ilinin yumşaq gəlməsi üçün Rom ananı razı salma,
şadlığı edilir 3 gün pəhriz orucu tutulur. Yalnız südlü səbzi yeyilir.
Dədələrmiz günəş və doğa ilə bağlı bu
bayramları çağ (mövsüm) bayramı adlandırmışlar. Bu bayramlar milad ilsırası (təqvimi) ilə
aşağdakı aylara düşürlər.
I- Doğum və ya günəşi
kutlama bayramı: Günəşin Öküz bürcündən doğuşuna uyğun, 21-22 Dekabrda köhnə ilin ölümünü anım günü, təzə
ilin doğum günü bayram edilir. Evlər silinir, süpürülür təmizlənir. Evlərdə
kutsal Ağ şam ağacı bəzədilir və bayram şənlikləri edilir. Böyük bir xırmanda
tonqal qalanır. Tonqalın yanında halay bağlayıb, xorla günəşin doğuşunu çağıran
dilək mahnısını oxuyarlar. Mahnı dolayısı ilə
bu konuda (məzmunda) oxunur: “Günəş anamızın armağanı od, bizə kutsal
armağansan. Dili Tanrya ulaşan kutsal
ocağım. Alovlanan al ocağım. Ocaq daşımız yerindən oynamasın. Yandırdığımız
alov sönməsin. Ocağımızın külü soyumasın. Al ocağımız, səndən diləyirəm soyumuz kəsilməsin. Biri gedərsə,
beşi gəlsin. Ey qızmar günəşin parçası odum-ocağım, yurduma, bucağıma, payma
bolluq ver. Atalarmızın yandırdığı otuz dişli kutsal ocaq, bizi hər bəladan
qoruyursan , gələnlərin önündəsən, gedənlərin arxasındasan. Gənc qızlar kimi
saçlarını dalğalayırsan. Qırmızı rəngli qumaş kimi yayxanırsan. Qısrak yalmanı
kimi yellənirsən. Qaranlıq gecələrə işıq saçırsan. Sən ulusan, qoruyucusan.
Köhnəlmiş ağrılı- acılı ili yola salansan, təzəlikləri, gözəllikləri, yeni ili
gətirənsən. Qara yanaqlı ağ qoç sənə qurban olsun. Ağ qoyun quyruğu ilə ağzın
islansın” deyib ocağa bir çimdik qoyun
quyruğu atarlar. Bayram sofrasına oturub şənlənərlər. Qohum-qardaş, dost bir-
birinin evinə gedər, bayram şirnisi (şərbəti) içər bir-birini qutlayarlar (təbrik
edərlər). (Dəniz Karakurt “Türk söyləncə sözlüyü s.135 və Abdulkadir İnan
“Şamanizm” 1986 s.120 . və R.N.Bezertinov. Tenqriyanstvo).
Çeşitli şənliklər
edilir və sonda gücü təmsil edən iki, biri arıq qoca, başqası isə cavan kök,
güclü öküzlər vuruşurlar. Axırda qoca öküz ölür. Bu da köhnə günəşin ölümünün,
təzə günəşin doğulmasının simgəsi olur. Beləliklə, tanrıçılığın təzə ili
başlayır. Dan açılan kimi xalq kutsal
dağa çıxır, Tanrıya kasıt (niyət) edilən qurban ya kəsilir ya da damğalanıb
buraxılır. Milad ilsırası (təqvimi) alımlanandan sonra türk ilsırası unuduldu.
Bu gün bayramı yaşadan qüzey türkləri buna “günəşin doğum bayramı” deyirlər. Bəzi
türk boyları tatarlar, başqırtlar,udmurtlar, çuvaşlar bu gün də günəşin doğum bayramını
keçirirlər. Zərdüştlük, günəşin doğum
bayramının təzə il kimi keçirilməsini
qadağan etmişdir. Eyni dönəmdə də,
xristianlığın və islamın qadağalarının
etgisi, başqa türk xalqları qarşılığında Azərbaycana güclü etgidə
olduğundan, xalqın milli bayramını unutdura bilmişlər.
II- bayram: Günəşin və eləcə də doğanın ərgənlik (gənclik)
bayramıdır. “21-22 martda günəş, Qoç bürcünə (ulduzlar toplusuna) girməsi
ilə, təbiətin gənclik çağının gəlişini,
gecə ilə gündüzün bərabərliyini, təbiətin
oyanması ilə hər şeyin gözəlləşməsini bayram edirlər. ”(Nəsir Rzayev
“Əcdadların izi ilə” Bakı 1999 s.76). Bu bayramda da qışı-çiləni təmsil edən, hətta üzünün tükünü itirən kosa,
qışla yazın arasında bağlılıq yaradan,
başının tükünü tam yetişdirə bilməyən keçəl və varın, bolluğun simgəsi
olan keçi iştirak edir. Bu törəndə bir çox şənlikdən və sevincdən sonra keçi
buynuzu ilə Kosanı öldürür. Bununla da yaz, qışa-çiləyə qalib gəlir. Çağın
ərgənlik və gənclik bayramı keçirilir. Bu byram ona görə unudulmayıbdır ki, zərdüştlük
yaz bayramını özünün təzə ili elan etmişdir.
III- bayram: Qızıl
günəş bayramı. (günəşi kutlama bayramı) 21 İyunda “Peşqut (peşqurt) bayramında,
günəş göy qübbəsinin təpəsinə qalxır. Eyni dönəmdə əd doğanın yetginlik bayramı
sayılır.Günəşin yetgin, barlı-baratlı simgəsi olan “qızıl günəş” bayramı
törəni, şənliyi keçirilir. Bu bayramda kasıt (niyət) edənlər at-ayğır qurbanı
verirlər. Kasıt etməyənlər də hər kəs taxıl zəmisi yetişən biçinə başlayır.
Taxılı yetişməyənlərdə bir dəstə sünbül
biçib gətirir, təmizləyib yarma düzəldir. Kimisi də yetişməmiş taxılı sacda
qovrulub yarma edir, xəşil bişirib evdə təzə nüyvər kimi, bayram süfrəsinə
qoyulur. Bu bayram Qafqaz türklərində kollektivləşməyədək çox şən keçirilirdi.
Kolxozluqdan sonra unuduldu.
IV- bayramda doğanın qocalığını gətirən 21-22 sentyabr
gününü xalqı çilədən qoruyan barış və dinclik əyəsi olan Rom ananın (Romana)
bayramını:keçirmişlər. Burada da çiləni yumşaq gətirmək üçün, xalqı soyuqdan və
acından öldürməmək üçün Rom ananı (Romananı) qarşılama törənini şənliklərlə
keçirmişlər. Niyyət edənlər Romana
məbədini ziyarət edirlər. Bütün bayramlarda mütləq masa üstünə şirin içgi
(şərbət) qoyulur. Zərdüşt dini
yaranandan sonra bu bayramı, zərdüştilik dini qadağan edib özünün “Mehrekan”
bayramı ilə əvəz eləsə də, türklərdə
islamiyətdən sonra tezliklə unuduldu. Yuxarıda adı çəkilən bayramlar günəşlə
bağlı olduğu üçün, burada tanrıçılığın kutsal günü olan xas günü iştirak etmir.
Ulu türklərin 21 sentyabr bayramı haqqında Cingiz Qacar yazır: “Qədim Türklər
sentyabr aynın 21-də bayram şənlikləri edərdilər.Türklər barış və dinclik Tanrısı olan Romananın doğumunun şərəfinə cox
təntənəli bayram keçirərdilər”.(C. Qacar “Vıydayuşşiysya sını drevnoqo, srednoqo
Azerbaycana. Baku 1995.s.11).
Günümüzdə yaşayan tanrıçılık gələnəkləri: 1. Gedənin dalınca su
tökmək. 2. Pisliyi qovmak üçün yerə və ya taxtaya 3 kərə vurmak. 3. Göz dəyməni
qovmak üçün nəsnələrdən muncuk qayırıb, qola boyuna taxmak.4. Gömüt və kümbəzi
kutsal saymak. 5. Qızı kutsal bilmək.
6. Zahı qadının başına qarmizi bağlamak. 7. Düyündə gəlinin başına bolluk
simgəsi mallar tökmək. 8. Tanrıya yalvardıkda, alqış etdikdə əlləri göyə
qaldırmak. 9. Doğulan, ölən üçün və zahı qadın 40 saxlamak. 10 kutsallık üçün
köçən gəlinin qarşısına güzgü qoymak. 11. Gəlinin önüncə yanan çıra aparmak. 12
Gəlini ata və ər evinin ocağı başına hərləmək.12. Odu, közü və külü kutsal
bilmək.13. Niyət edib ağac budaöına parça bağlamak.
Çoban (Qütb) ulduzu haqqında
Sümerşunas uzman bilim
adamları bildirirlər ki, Sümerlərə görə göydə olan hər şey Niburi ulduzunun
(planetinin) başına dolanır. Əgər
belədirsə Sümerlərin dedikləri Niburi ulduzu çox gümanki bizim Çoban ulduzu
kimi tanıdığımız ulduzdur. Aydındır ki Çoban (qütb) ulduzu qütbdə tərpənməz halda
durur. Böyük Ayı bürcü, kiçik Ayı bürcü və bir çox uldizlar onun yörəsinə
fırlanırlar
Renesans (oyanış)
dönəminədək səma din kitablarında, elə də bilimdə, evrənin ortası (mərkəzi
-geosentrik) yer sayılmışdır. Sonralar isə, evrənin ortasının
(mərkəzinin-heliosentrik) günəş olması alımlanmışdır. (qəbul edilmişdir). Tanrıçılıq
inancına görə ulu Tanrı Çoban ulduzunda oturur və bütün evrən onun qarşısında
dolanır.Bu inamı Qafqazda (Gədəbəydə Dumanısda, Xramda) aşkar edilən
Kurqanlarda tapılan Dönərgə (carxi-fələk) simğələri də kəsinləyir. Hələ eradan öncə 9-8-cü min illklərdə evrənin
ortası və yerin dayaq oxu Çoban ulduzu sayılmışdır. (Onu qeyd edim ki, çağdaş
ədəbiyatlarda Dan(Tan) ulduzunu Çoban ulduzu kimi verirlər. Mənim düşüncəmə
görə Çoban ulduzu Dan ulduzu yox, Qütb ulduzudur. Ona çoban adının verilməsi
haqqında xalq nağılı da var. Çoban bütün gecəni yatmadəğı kimi, Çoban ulduzu da
bütün gecəni səhərəcən oyaq qalır. Bütün ulduzlar yatmağa gedir ama o getmir.) Çünkü Çoban ulduzu bütün gecəni tərpənməz bir
nöktədə görünür. Dan ulduzu isə gecələr görükmür. İlin üç aynı səhər, üç aynı
isə axşam bir neçə saatlığına görünür. Ona görə də Qütb ulduzuna Çoban ulduzu
deyilməsi məntiqə uyğundur.
Pr. R. Əliyev Qütb
ulduzuna mifik ilişginli bir açıqlama verir. Onu Göy qübbəsini tutan və Yerin
köbəyndən keçən, fırlanma oxunu tərpənməz saxlayan dayağı sayır. Qütb ulduzuna
birləşən kiçik Ayı bürcündəki 7 ulduzu adam başına oxşadarak, kəllədə yerləşən
7 deşiyə bənzədir.(R.Əliyev “Məxfilik qrifi yaxud mif, fəlsəfə, din və dil
düyünü” Bakı 2002. s. 51 və 104).
Bu gün bilim dünyası,
evrəndə bir neçə günəşin olmasını kəsinləmişdir. Demək, günəş də evrənin ortası
deyil. Belə olan halda, evrənin ortasında olan, onu düzənləyən (tənzimləyən)
varlığın tanrı olmasını alımlamalıyıq.
Çox uzaq dönəmlərdə
günəşdən sonra Tanrı inancının ilk kutsal varlıqları Çoban (Quzey) ulduzu, Dan
ulduzu və Buta bürcü sayılmışlar. Uzaq
keçmişdə Çoban ulduzu uzayın (kainatın) ortası (mərkəzi) Tanrının oturduğu yer
(kürsüsü), yerin ortasından keçən oxun dayağı sayılmışdır. Bütün uzayın yerin
bu dayağının başına dolanmasına alımlanmışlar. Uzaq yol getməli olan yolçular
Çoban ulduzuna sayğı olaraq yolçuluqdan öncə Çobanulduzu halay oyununa
gedərmişlər. Bununla da özlərinə uğur dilərmişlər. Araşdırıcı tarixçi Somuncuoğlu yazır: ”Türklərin ayaqları dəyən
yerlərin hamısında olan qaya üstü rəsmlərində səma oyunu Orta Asiya və Anadolu
qayalarında eyni şəkildə tapınaq oyunlarını xarırladır”. Vaxtilə tanrıçılığın bütün törənlərində bir
kutsal oyun kimi Çobanulduzu halay oyununu oynayarmışlar. Çağlar dəyişdikcə
xristianlığı və islamı götürən türklər arasında Çoban ulduzunun kutsallığı
unudulmuş, ondan qalan oyun isə islamlaşaraq səma oyu Araşdırıcı tarixçi Somuncuoğlu yazır: ”Türklərin ayaqları dəyən
yerlərin hamısında olan qaya üstü rəsmlərində səma oyunu Orta Asiya və Anadolu
qayalarında eyni şəkildə tapınaq oyunlarını xarırladır”. nu adını almışdır. Ola bilsin ki, bu gün xalq
arasında yaşayan yallı və halay oyunları da Çoban ulduzu halay oyununun
qalığıdır. Bu inamın ilgisi olaraq keçmişin ən uzaq dönəmlərində el tanrıçılığın
ən əsgi simğəsi olan döngə (çarxi-fələk) simğəsini yaratmışdır.
(Çoban ulduzunun- Qütb ulduzunun
yeri)
Buta haqqında bilgilər.
Çağdaş ədəbiyyatlarımızda
butaya bir çox adlar, anlamlar, oxşatmalar verilmişdir. Buna aydınlıq gətirmək
və butanın tarixini işıqlandırmaq üçün,
bir az uzaq keçmişə qayıdaq. Uzaq keçmişlərdə fil, dəvə karvanları ilə yol
gedən, yolçu dədələrmiz yollarını azmamaq üçün, ulduz xəritələrindən geniş
yararlanmışlar. Artıq e.ö IV-III-minilliklərdə gecə yolçuluğunda və dini
inanclarda ulduz xəritələri Ön Asyada
geniş yer tutmuşdu.
Maqlardan danışan Laertli Diogen yazır: “Aristotel qeyd edir ki, Muğlar (Maqlar)
Misirdən qədimdilər. Hind brahmanları maqların şagirdləridilər. Onlar varlığın
birliyini xırda zərrəciklərdə görürlər. Oda üstünlük verirlər. (Azərbaycan
fəlsəfəsi vikiped) Diogen yazır “Maqlar
varlıqların atomlardan ibarət olmasını bilirdilər. Maqlara görə
şeylərdən ayrılan görüntülər vasitəsilə insan formaları görür və dərk edir.”
(Azərbaycan fəlsəfəsi vikiped)
Ön Asya Maqları 7
gəzəyənin və 12 bürcün Çoban və Dan
ulduzlarının ilk tapınak yaradıcıları olmuşlar. Maqlar biliyin bütün alanlarına
yiyələnmişlər. Astranomiya, riyaziyat, təbabət və biliyin başqa alanları da
onların əllərində toplanmışdır. Qədim
tanrıçı maqların yaratdığı bürclərdən biri də yerin qüzey (şimal) yarım
kürəsində gördükləri 7 parlaq ulduzların xəyali birləşməsindən yaranan Buta
bürcüdür. (Vikipediya açıq ensiklopediya)
8 min il öncələrdə
yaradılmış Buta bürcü. Bürc beynəlxalq dildə də öz Buta adını “Bootes” kimi
saxlamışdır.
Buta azların, mannalıların,
midyalıların (ulu türklərin) dilində “nişan yeri” deməkdir. Sonralar bu
nişan, yeri qüzey yarım kürəsində
yaşayanlar, tacirlər və yolçular (səyyahlar) üçün yol göstərici kutsal nişan
yeri (bürc) kimi tanınmışdır. Buta tədricən tanrıçılıq inancına kök salaraq,
kutsallaşdırılmışdır. Mannalılar bu 7 parlaq ulduzu uçmağın (cənnətin) 7
qapıları adlandırmışlar və ona kutsal
varlıq kimi baxmışlar. Bu 7 parlaq ulduz tanrıçılığın əyəsi olan Ayaz atanın oturduğu yerdir. Ayaz ata
tanrının göstərişi ilə acunun (dünyanın) yelini ilin fəslindən asılı olaraq
düzənləyir (tənzimləyir).
Bu 7 parlaq ulduzun xəyali
birləşdirilmiş şəkili, günəşin yerdə kutsal simvolu olan yanan
alovun dilinə oxşadığından, kutsal odun alovlanan dilinə də buta deyilmişdir.
Eyni dönəmdə də 7 ulduzu birləşdirən buta görkəmi açıq yeldə (hvada) yanan alova, dar ağızlı su qabına, damcıya, qönçəyə, ağac yarpağına və s.
varlıqlara oxşadırlar. Doğrudan da deyilən varlıqların hamısının formaca Buta
bürcünə oxşarlıqları var.
Tanrıçılıq dünygörüşündə
Buta, od yanan zaman, onun Tanrıya sarı uzanan dili kimi dəyərləndirilir. Buta,
Tanrının insanlara göndərdiyi işıq, istilik qaynağıdır, həyat ocağıdır. O,
Xızırın adamlara gətirdiyi sevgi istiliyidir, sevgililərə verilən, onların
yollarına işıq salan, onları bir-birinə
qovuşduran, ocaqlarına istilik verən Tanrı, yoludur. Buta Tanrıçılıq inancının
ən ulu (qədim) tapınağıdır. Orta Asyada üç min illik yaşı olan gömütdə üzərinə
bir çox buta oyulmüş sinə daşı aşkar edilmişdir. (Vikipediya)
Son zamanlar rəssamlar
estetik gözəllik kimi Butanı qoşa çəkirlər. Elə bu baxımla da, fəlsəfə doktoru
Pr. Ş.Ə. Albalıyev Butanı qoşa görür və “buta” sözünə sevgililər simgəsi kimi
anlam verir və onu ürəyə oxşadır. Buta vaxtı sevgililərin bir ürəkdə birləşdiklərini
deyir. O, baxması, ulu Oğuzlarda sağ
yan, günəşin çıxan tərəfi hesab edilirmiş. Butanın sağa baxması onun günəşlə
əlaqəli olmasının əlamətidir.” (Ş. Ə. Albalıyev. Vikipediya)
M.Seyidov Butanı sirli, odlu içgi (badə)
kimi sevgililərə verib içirdir. O yazır: “Təsadüfü deyil ki, gələcəyin aşiqləri
olan gənclərə badə verən Xızır və onun təqdim etdiyi badə od kimidi, nur saçır.
Xızırın badəsinin nurlu olması təsadüfü deyil. Xızır da, badə də günəşlə bağlıdır”. (M.Seyidov.”Azərbaycan
mifik təfəkkürünün qaynaqları Bakı.1983.)
D. Karakurt da Butanı
içgi bilir o yazır: Sevgi və məhəbbət badəsi olan Butanı aşik içir, eşqə düşüb kopuz çalır. (D. Karakurt T.S.S. inter)
Göründüyü kimi bir çox yazarlar, dastançılar Butanın işarələrinin
çeşitliyindən yararlanaraq, Butanı çeşitli
anlamlarda düşünürlır. Onu kimi sevgililərə içirdir kimi də işıqlı kutsal yol
göstər.
Prof. A. Hacılı Butanı
dünya ağacının bir simğəsi kimi düşünərək yazır: “Buta kainatın mərkəzində
dayanan, onu simmetrik hissələrə, bir-birini tarazlayan əksiliklərə parçalayan,
həyati başlanğıcı yaradan və qoruyan qüvvnin, dünya ağacının rəmzi işarəsidir.
(A. Hacılı “Mifopoetik təfəkkür fəlsəfəsi” Bakı 2002 s.23).
Bir sıra dilçilərimiz butanı fars sözü
kimi təqdim edir, bir sıra yazarlarmız isə, butanı islamlaşdıraraq yazırlar ki,
“buta ənənəsi daha çox islam görüşləri ilə bağlıdır”. Yəqin
onlar unudurlar ki, islamda od cəhənnəm rəmzidir. Tanrıçılıqda isə, buta, Tanrı
nurunun, işığının, adamlara bağışladığı
ilk armağandır (hədiyyədir). Butanın od rəmzi olmasına inanmaq üçün heç bir
incələmə axtarmadan, göydəki Buta
bürcünə baxmaq və əski əsərlərdəki buta
əkslərinin görkəminə baxıb sonuc çıxartmaq daha düzgün olar.
Bir çox yazarlar
ədəbiyyatlarmızda odun (alovun) kutsallığını və anıtlarda rast gəlinən alov
simğələrini (simvollarını) Zərdüştlüklə
ilişgiləndirirlər. Onu bildirim ki, Zərdüştlükdən öncəki Tanrıçılıqla ilişik
olan, anıtlarda, gələnəklərdə buta tək
dilli alov şəklində göstərilmişdir. Eyni dönəmdə də, Zərdüştlükdən çox illər
öncəyə (e.ö. IV- III-minilliyə) ilişgi
edilən gömütlərdə bir çox tək dilli butalar aşkar edilmişdir. Zərdüştlük
məbədlərində və anıtlarında isə alov üç dilli göstərilir. Bunların
ayrıntılığına (fərqinə) varmayan tarixçilərimiz hər ikisini Zərdüştlüyə ilişik
edirlər. Bir şeyi unutmayaq ki, bir dilli olan alov simğəsi, Tanrıçılıqdan qalmadır. Üç dilli
alov simğəsi isə Zərdüştlüyün inanc simğəsidir. Bundan başqa Tanrıçılıqda Göyün
göy rəngi, eləcə də yerdəki göy rənglər, Zərdüştlükdə isə, ağ rəng
kutsal sayılır. Zərdüştlüyün kutsal kitabı olan Avestanın heç bir
yerində butadan söhbət getmir, Tanrının adına rast gəlinmir, evrənin yaradıcısı
Hürmüzd sayılır. Quzey Azərbaycanın heç bir yerində Avestanın
gələnək-görənəklərinin izi görünmür. Bakı Atəşgahını Zərdüştlüklə bağlayanlar
da yanılırlar. Kəsinlənmişdir ki, Atəşgahı Şiva məbədi kimi XVIII-əsrdə Hind
zəvvarları-tacirləri tikdirmişlər.
Avesta ilə Bhaqavad-Qitanın
ülküləri (ideyaları) bir- birinə çox uyğun gəlir. Hər ikisində iştirak edən
qılıqlar (obrazlar) bir-birinə yaxındılar, hətta adlar da bir- birinə
oxşardılar. Avestada-Arta, Bhaqvatda-Arça, Avestada-Mintra,
Bhaqvatda-Mahamintra,
Avestada-Bohman, Bhaqvatda-Bahuşman və b. Tanrıçılıqda olan əyələrin heç
birinin adə Avesta Tanrıçılıqdan başqa, Buddizmdən də yararlanmışdır.
Tanrıçılığın fəlsəfəsi.
E.ö. 2-ci yüzillikdə yaşamış Yunan filosofu L.Dioqen “Filosofların həyatı,
təlimi və kəlamları” adlı kitabında yazır: “Bir çoxlarının qənaətlərinə görə,
fəlsəfə ilə ilk dfə məşğul olanlar, varvarlarda maqlar, perslər, babillər,
asurlar, xaldeylər və hindlər məşğul olmuşlar. (H. F. Qurbansoy. “ Azərbaycana
göndərilən peyğəmbərlər”. Bakı 2017 s.49).
Fridrıx Nitşe deyir: “Səma
dinləri insanın ali tipinə ölüm-dirim müharibəsi elan elədi. O, bu tipin bütün
əsas instinktlərindən üz çevirdi; O, güclü insanı yararsız insana “səfilə”
çevirdi”. (“Nitşe fəlsəfəsi”-inter.)
Rabiyə əl-Ədəbiyyə deyir:
“Gedirəm cənnəti yandıram, cəhənnəmi söndürəm ki, doğru yolu bağlayan iki pərdə
aradan qalxsın. Tanrının qulları ona ümid və qorxusuz qulluq etsinlər”. (“Nitşe
fəlsəfəsi” inter.)
Tanrıçılıq fəlsəfəsinin özəl
ülküsü (ideyası) uçmağı (cənnəti) əldə etməklə tanrının irahlar yurduna
yüksəlməkdir. Bunun üçün yol, ən önəmlisi təmiz kasıtlı (niyətli), ərdəmlikdən,
əlin, dilin, gözün, düzgün davranışından, tanrıya və göyün, yerin varlıklarına
sevgidən keçir. Bir takım ülkoloqlar
(ideoloqlar) ülkünü xəyalla eyniləşdirərək, onun gerçəkliklərdən uzaq olduğunu və özdəksel gövdənin irahın (ruhun) tutsak yeri olduğunu deyirlər.
Hətda bir paraları ülkünün (ideyanın) gerçəkliyə aykırı (zidd) baxış olduğunu
yazırlar. Məncə bu baxışda olan ülkoloqlar yanılırlar. Ülkü özdəksel varlık
olan beyinin görəvidir (funksiyasıdır). Həyatda baş verən bütün yeniliklər və
gerçəkliklər ideyadan doğur. İdeya həmişə gerçəkliyə çarpıntı (təkan) verir.
İdeyasız heç bir gerçəklik ola bilməz. Əgər düzgün düşünsək görərik ki, gövdə
irahın qazamatı yox , onun çalışqanlık yeridir.
Əski xalqların dini
fəlsəfi dünyagörüşü, bir ideoloji görüş kimi o xalqın adını özündə yaşadır.
Məsələn, Hind fəlsəfəsi dedikdə budduzm, Çin fəlsəfəsi dedikdə konfusizm, Fars
fəlsəfəsi dedikdə zərdüştizm, Yunan fəlsəfəsi dedikdə kosmoloqiya, ərəb
fəlsəfəsi dedikdə İslam, semitizm dedikdə üç dini (yəhudu, xristian və islam)
fəlsəfi görüş göz önündə canlanır. Bəs özünü ulu xalq hesab edən, adı çoxluqlar sırasında çəkilən xalqdan biri olan türklərin
milli dini-ideoloji fəlsəfəsi olubdurmu
varmı, varsa adı nədir?
Bir çox əski tarixi qaynaqlardan
aydın olur ki, uzaq keçmişlərdə Ön-Asyada Turan fəlsəfəsi adlı fəlsəfi
dünyagörüşü olmuşdur və bu fəlsəfi baxış dünya dinlərinin yüksəlişini önəmli etgiləmişdir.
Turançılıq-tanrıçılıq fəlsəfəsinin yaradıcıları Maqlar olmuşlar və onlar elin
biliciləri, ağsaqqalları sayılmışlar. Sonralar ondan yararlanan gənc dinlər,
xüsusilə zərdüştilik dini Turan fəlsəfi dünya görüşünü özünə uyğunlaşdıraraq
demək olar ki, tam özününküləşdirmişdir.
Ancaq bu o demək deyil ki, zərdüştilik turançılığı olduğu kimi alımlamışdır.
Belə ki, Turançılıq-tanrıçılıq dini kuralında, elədə fəlsəfəsində 7 arxadan gələnlərlə evlənmək ysaq olduğu
halda, zərdüştlikdə bacı ilı də evlənmək olar. (F. Qəzənfəroğlu
“Turan fəlsəfəsi” vikiped.).
Onu da bildirim ki,
turanlılar arasında qohumla evlənmənin yasaq olması haqqında Yunan mifoloqu
Morqan da “Qədim cəmiyyət” kitabında geniş yer verir. (R.Əliyev.”Məxfilik
qrifi, yaxud mif, fəlsəfə, din və dil düyünü” Bakı 2002. S. 55).
Son çağların tarix araşdırıcılarının
verdikləri bilgilərdən aydın olur ki, Turan uyğarlığını doğu Asiyada, Altayda
axtarmaq yanlış düşüncədir. Turan uyğarlığının kökü Dəclə çayı axarının solu və
Urmiyadır.
Doğrudur orta əsrlərdə
bir çox türk kökənli filosofların adları çəkilir, hətta onların aralarında
dünya şöhrətlilərinə də rast gəlinir. Ancaq onların adları islam uyğarlığının
ərəb dilli fəlsəfəsinin nümayəndələri kimi tarixə düşmüşlər. Belə bir
uyğunsuzluq özlüyündə türklərin ulus (millət) kimi cılızlaşmalarına qulluq
edir. Bir çox tarixi qaynaqlardan aydın
olur ki, islamiyətdən öncə türk düşüncəsinin, türk dünya görüşünün tanrıçılıq
adlı dini fəlsəfi dünyagörüşü olmuşdur.
Tanrıçılıq dini, sistemli bir dini fəlsəfə kimi bütün doğuya və batıya
yayılımışdır. Bu din çox əskilərdən göy,
yer və doğa varlıqlarını özündə birləşdirən, bir sistemli dini ideoloqiya kimi formalaşmışdır. Doğada olan
somut (obyektiv) varlıqların, göydə olan soyut (subyektiv) varlıqlarla birliyi,
tanrıçılığın önəmli ideoloqiyası olan “Varlığın- birliyi” fəlsəfəsini yaratmışdır.
Hər bir dönəmdə, hər bir
anlamda düşüncə varlığı bilim və din ilişgilərini dərindən düzənləməyə çalışır.
Dünyanın ən qabaqcıl bilim ocaqlarında, ən ünlü bilim adamları bilimlə din
arasında olan boşluqları doldurmaq üçün çoxlu sayda araşdırmalar aparmışlar.
Dinlə bilim arasında olan boşluğun doldurulmasını “varlığın- birliyi (vəhdəti
–vücud) fəlsəfi dünya görüşündə olduğunu görmüşlər. Bu çalışmalara baxmayaraq
hələ də bilim (elm) alanı tanrının varlığını tanımaq istəmir. Din də bilim
alanına dini tanıda bilmir. Bu gün hər ikisi barışmaz durum halda yaşamaqdadır.
Hilmi Ziya Ülkən yazır: “
ilk dəfə türklər aləmi birbirinin ziddi olan, fəqət birbirini tamamlayan iki
prinsip ilə izah edirdilər”. Həqiqətdə birbirinə tamamilə zidd olan qüvvələrin
təkrar birləşməsindən yenidən erkək və dişi varlıqların əmələ gəlməsi, birlik
yaratması “varlığın –birliyi” (vəhdəti-vücud) fəlsəfəsinin özülünü qoymuşdur.
Hacı Bektaşi Vəlinin də fəlsəfi dünya görüşündə tanrıçılıq gələnəyindən gəlmiş birbirinə
zidd olan iki erkək və dişi, Gög ata, Yer ana fəlsəfəsi özül yer tutur.
Tanrıçılığın istənilən
gələnək və görənəklərini, istənilən kurallarını
incələsək, araşdırsaq orada
varlığın –birliyi fəlsəfəsini görə
bilərik. Tanrıçılığın həm bayramlarında, həm də yaslarında varlığın-birliyi
fəlsəfəsinin ürünərinin olduğunu
görürük.
Türklərin islamlaşması ilə
ilgili tanrıçılığın bir çox gələnəklərini
və kurallarını islam dini özəlləşdirdiyi kimi, Tanrıçılığın
Varlığın-birliyi fəlsəfəsini, türk kökənli islam sofiləri islamın yaranışından
150 il sonra “Vəhdət-vücud” fəlsəfəsi adı ilə islam təriqətlərinə gətirmşlər. Beləliklə də tanrıçılığın bir çox gələnək, görənəkləri islamlaşdı.
İslam təriqətinin iki böyük fəlsəfəsi yarandı.
1. İslamlığın ilk günündən onun aparıcı dini dünyagörüşü olan Vacibül-vücud
fəlsəfəsi,
2. Sofiliklə tanrıçılıqdan gələn Vəhdəti-vücud fəlsəfəsi.
Hər hansı bir din
olur-olsun, onun öz ideologiysına uyğun olan fəlsəfəsi var. İslam dini də bu
fəlsəfi ideoloqiyaya təsəvvüf adını verir və təriqətin aparıcı fəlsəfəsi
sayır. Təsəvvüf fəlsəfi dünyagörüşü
islam dinin ideoloji dayağı olduğundan, o dini elm kimi özünü göstərir. Ona görə də dindən söhbət gedirsə, təsəvvüf
elmi haqqında bir neçə söz deyilməlidir, çünki təsəvvüfsüz din yoxdur. Adamın
gəlişməsində, dünyanı qanmasında, anlamlı bilincin formalaşmasında təsəvvüf
dünyagörüşü bir elm kimi çıxış edir. Təsəvvüf də fəlsəfə kimi, dünya gizlərini
araşdırmağı və incələməyi qarşısına kasıt (məqsəd) qoyur və onu yerinə yetirir.
Təsəvvüf bilimi haqqında yüzlərcə öymələr söyləmişlər. Onlardan bir neçəsini yada salaq.
Təsəvvüf - yüksək görgü ilə
arınlanmaqdır, təmizlənməkdir.
Təsəvvüf - Tanrı ilə üz-üzə
olmadan, onunla irahi (mənəvi) birlikdə olmaqdır.
Təsəvvüf- Yüksək adamlıq mənliklərini
qoruyan, görgü dəyərlərini öyrədən və onu dəyərləndirən bilikdir.
Təsəvvüf dini dünyagörüşünün
tarixi, dolayısı olaraq, e.ö. V- IV minillikdən, tanrıçılıq inamından
qaynaqlansa da, islam imperiyası dönəmində islamiyyətin 150- 200 –cü illərində,
dini ideologiya kimi gəlişməyə, formalaşmağa başlamışdır.
sAkademik V.
Məmmədəliyev İslamda təsəvvüfün yaranması haqqında deyir:” Təsəvvüfün müstəqil
bir təlim, ayrıca bir cərəyan kimi meydana çıxması, islam dininin zaman
keçdikcə əvvəlki gücünü itirməsi, dinimizdəki zöhd hərəkatının zəifləməsi ilə
əlaqədardır.” ( Osman Nuri Topbaş,”İmandan ehsana təsəvvüf” Bakı 2009 s.6). V.
Məmmədəliyevin sözündə çox böyük doğruluq
var. Adamlarda düşüncə düzeyi
(səviyyəsi) yüksəldikcə, dini şəriətlər və onun ehkamları adamları təmin
etmədikdə, bu boşluqları həmişə təsəvvüf dünyagörüşü doldurmuşdur.
Semitizminin əsas dini
dayağı olan Vacibül- vücud (varlığın- gərəkliyi) fəlsəfəsi tanrıçılığın
varlığın –birliyi fəlsəfəsilə bir çox dünyagörüşlərində ideoloji
baxımlarda bir-birindən ayrılırlar. Ona
görə də bunlar bir-biri ilə barışmaz durumdadılar. Onu qeyd etmək lazımdır ki,
bu günki dini ideologiya olan,Vacibül- vücud dünyagörüşü və onun ulaşımı (təbliğatı)
həmişə din ilə bilim arasında yağıçılıq durumunda olmuşdur və bu gün də həmin
durumdan çıxış edir. Varlığın-birliyi (Vəhdəti- vücud) fəlsəfəsi isə, hər iki
elmin qarşılıqlı birliyini yaratmaq üçün həmişə yollar axtarmış və bu birliyin
varlığı üçün önəm (zəmin) yaratmağa
çalışmışdır.
Onu qeyd etmək lazımdır ki, islamın bütün dini
anlayışları həmişə Vacibül- vücud
fəlsəfəsi əsasında ulaşdırılmış (təbliğ edilmiş) və bu gün də ulaşdırılmaqdadır
(təbliğ edilməkdədir). Ona görə də bu gün varlığın- gərəkliyi (Vacibül- vücud)
dünyagörüşü ilə egitimlənən adamın anlayışı, varlığın-birliyi (Vəhdəti –vücud) anlayışına
yiyələnməsi çox çətin olur.
Bunun üçün adamlar arasında uzun sıra
anık (hazırlıq) ulaşımının (təbliğatının) aparılması kəsinlidir. Çünki bu günkü
biliklərin yüksəlişləri arasında dinin yaşaması və sevilməsi üçün Vacibül-vücud
dünyagörüşünə yox, Vəhdəti-vücud dünyagörüşünə asılılq duyulur. Din elm
adamları, ruhaniləri nə qədər tez Vəhdəti-vücud fəlsəfi dünygörüşünə
yiyələnsələr, bir elə gənclər arasında dini inam bərkiyər və dini çürüklük
(fanatiklik) azalar ya da yox olar.
Bu gün dinin adı nə adlanır
adlansın onun heç bir aldırması (əhəmiyyəti) yoxdur. Əgər o varlığın- birliyi
fəlsəfəsini alımlayarsa, o dönəminin siysəti ilə ayaqlaşa bilər. Bu gün bilimin
və texnoloqiyanın elə bir günü gəlmişdir ki, bu bilim qarşəsında vacibül-vücud
fəlsəfəsi durumsuz haldadır.
Unutmaq olmaz ki, semit
dinlərinin qaynağı Vacibül- vücud fəlsəfəsidir. Tanrıçılığın da qaynağı yalnız
Vəhdəti- vücud fəlsəfəsidir. Varlığın birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsi dünya
varlıqlarının anlaşılmasında ağıla, düşüncəyə, yetənəyə və aydınlığa böyük önəm
verir. Bu gün adamların dünyagörüşü yeni-yeni baxışlarla biçimlənir (formalaşır).
Hələ də Tanrının bir çox gizləmləri özünün aşkar olunmasını gözləyir. Kayıtsız
(Mütləq) varlıq olan Tanrının bir çox örtülü gizləmləri və kural uyğunluqları
aşkar edilir. Nə qədər Tanrı gizləmləri aşkar olunarsa, adamların
dünyagörüşləri bir elə Tanrıya yaxınlaşır.
1.Varlığın gərəkliyi
(Vacibül-Vücud) fəlsəfi baxışında varlığın necə və nə cür olmasının
çözümündə, incələnməsində (təhlilində)
və gerçəkləşməsində (dəlilində) axtarmalara və araşdırmalara heç bir gərəklik
yoxdur. Hər şeyi Tanrı yaradır və hər şey onun yönətimindədir deyilir. Tanrı
“ol” dedi, o da oldu. Bu fəlsəfi cızdan
(xətdən) qırağa çıxan dinsiz, küfür sayılır.
Semit dinlərinin aparıcı fəlsəfəsi olan Vacibül-Vücud ideologiyası, həmişə bilim dünyasına
qısqanclıqla baxmış, bilik axtarışlarına qarşı çıxmışdır.Tanrının gizlərini açıqlayanlara və yeniliklər yaradanlara küfürlük damğası
vurulmuşdur. Bu ideologiya çox hallarda biliklə savaşda olmuş, bir çox ünlü bilginlər
və bilim adamları dinin əli ilə yox edilmiş, öldürülmüşlər. Yüksək
uyğarlıqların gəlişmələrinə əngəl
olmuşlar.
Dinləri durqunluğa
(tənəzzülə) aparan, dönəmlə ayaqlaşa bilməyən varlığın gərəkliyi
(Vacibül-Vücud) fəlsəfəsinin bu gün bütün dinlərdə hökmran dini fəlsəfə
olduğunun və neçə min illər boyu olduğu kimi, hələ də öz yerini Vəhdəti-Vücud
(varlığın birliyi) dini fəlsəfəsinə vermək istəmədiyinin tanıqı oluruq. Çağdaş
dönəmin adamlarının, xüsusilə də gənclərin dindən uzaqlaşmalarının,
biganəliklərinin önəmli ilgiləri varlığın gərəkliyi fəlsəfəsinin dönəmlə
ayaqlaşa bilməməsidir.
IX-X-əsrlərdə yazılmış,
Vacibül-Vücud dünyagörüşlü hədislərin vaxtı, sürəsi keçdiyindən, onlardan
uzaqlaşmağın da dönəmi çoxdan çatmışdır. Gənclər arasında dini görüşlərin
çatdırmalarının (təblğatının) Vəhdəti- Vücud fəlsəfəsi önəmində aparılması
dönəmə daha uyğundur. Yazıqlar olsun ki,
islamın bütün dini hədis və anlayışları
həmişə Vacibül- Vücud fəlsəfəsi önəmində çatdırılmış və bu gün də
çatdırılmaqdadır (təbliğ edilməkdədir).
2. Varlığın-birliy
(Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsini alımlamaq üçün
varlıq araşdırılır, incələnir (təhlil edilir) və tutamalı gerçəklik
(dəlil) tapılır. Bu gerçəklik, evrən varlıqlarının bir-biri ilə sıx bağlılığını
və Tanrı ilə ilgili olduğunu aşkarlayır və kəsinəyir. Tanrıçılıq inancında
həmişə doğa ilə Tanrı birlikdə anılmışdır. Bununla da “Vəhdəti –Vücud”
fəlsəfəsinin ilk özəyi yaradılmışdır. Tanrıçılıq
dinin ən önəmli dayağı olan varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsinin ilk
yaradıcısı, Tanrıçılıq dinin ilk bilqamısı Xızır olmuşlar.
Vəhdəti –Vücud fəlsəfəsi,
bütün varlıq olaylarının yaranmasında araşdırmaya arxalanan bir fəlsəfədir.
Araşdırmada hər hansı bir çözümə asıllılıq varsa bu bilikdir. Əgər çözüm
yoxdursa, bu, xəyal (mövhumat) və boşinancdır (xurafatdır). Oraya Vəhdəti-Vücud
fəlsəfəsi qatılmır.
Tanrıçılığın özü kimi, onun bütün gələnəkləri və
görənəkləri də qədimdir. Bu qədim gələnəklərin yerinə yetirmə yollarını gözdən
keçirdikdə, hamısında Tanrı varlıqları
ilə doğa (təbiət) varlıqları birlikdə ilginlənir (iştirak edir). Bu birliyin
özü Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsidir. Tanrıçılıqda 4 varlığın
(günəş, torpaq, yel və su) kutsallığı, ilin dörd bölümünün (günəşin doğum günü
təzə ilin, yazın gəlişinin, peşkut gününün, Rom ananın gəlişinin) bayram
edilməsi, Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsindən yararlanır. Belə geniş çeşitli səpgidə,
doğa ilə ilgili bayram heç bir dində yoxdur. Ona görə də tam arxayınlıqla demək
olar ki, varlığın-birliyi (Vəhdəti –Vücud) fəlsəfəsi yalnız Tanrıçılığın
fəlsəfəsidir. Başqa dinlər ondan çox az yararlanmışlar. Başqa dinlərin qarşılığında tanrıçılıq dini
tanrı varlığını daha aydın göstərir.
Tanrıçılıqda irahsız (ruhsuz) varlıq
yoxdur. Doğada olan bütün varlıqların
irahları var və öz yaradıcılarına
borcludular. Tanrıçılıq inancında fanilik, fani dünya anlayışı yoxdur.
Hər şey hərəkətdədir və daimidir. Onlar somutdan-somuda, çeşitdən- çeşidə,
görkəmdən-görkəmə, irahdan-iraha dəyşirilərək, həmişəyaşar ömür keçirirlər.
Tanrıçılığın bütün gələnək və görənəklərinə Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsi qatılır və onu yaşadır. Bu fəlsəfəyə görə
istər canlı, istərsə də cansız varlıqlarda Tanrı dənəciyi, olan irah var və
onda yaşayır, hərəkət edir. Ona görə də Tanrıçılıqda hər bir varlığa önəmli qayğı
ilə yanaşılma öyüdü verilir.
Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud)
fəlsəfəsinin içüzü (mahiyyəti) istər adamlıq yönündən, istərsə də inam
yönündən, kayıtsız (mütləq) varlığa çatmaq üçün, həmin varlığı tapmağa çalışan
bir egitimdir (əlimdir). Varlığın-
birliyi fəlsəfəsi Tanrıya (kayıtsız varlığa) sarı varlıqlarını düzənləyərək (tənzimləyərək), Tanrıya
sarı gedir. Varlığın-birliyi fəlsəfəsi, Tanrını tanımaq üçün mənlikdən doğan
təmizliyi, saflığı, bütövlüyü, yetginliyi, ulaşdıran (təbliğ edən) bir
idyalogiyadır. Həm dində həm də bilikdə bu yüksək ülkünü ideyanı yerinə
yetirməyi bacaran kimsə, Tanrı yolunu tutmuş olur.
Tanrıçılıq
dünyagörüşündə işıq od ögülür. Obiri dünya isə pislənir. Semit dinlərində o
cümlədən islamda od və bu dünya pislənir. Biri cəhənnən, biri keçici (fani),
obiri dünya isə həmişəlik yaşam dünyası adlanır. Hər üç səma dinləri
(yəhudilik, xristianlıq və islam), Tanrıçılığa yağı (düşmən) din olmaqla yanaşı,
tanrıçılıq fəlsəfəsinin bazasında yaranan dinlərdir . Odur ki, tanrıçılıq
dininin fəlsəfəsində humanistlik aparıcı dünyagörüşü olduğu üçün, savaşqan
dinlərin hər yandan edilən basqılarına dözməyib aradan çıxmışdır. Tanrıçılıq
dini və kuralları doğanın və doğada olan
canlı varlıqların qoruyucusu kimi çıxış edir. Canlı varlıqların irahlarını
incitməmək siyasəti yeridir. Hər hansı bir canlı varlığın incidilməsi, onu
yaradana qarşı çıxmaq anlamına gəlir. Adam Tanrının bir parçası olduğundan,onun
qul saxlaması və saxlanılması, tanrıçılıq ülküsünə (ideyasına) yağılıq (düşmənlik)
kimi, küfür sayılır. Başqa dinlər isə özünün hökmranlığını qul üzərində
ağalıqda görür. Vaxtı ilə qul alveri
səma dinlərinə ən böyük qazanc gətirən alış-veriş bəlgəsi olmuşdur. Milyonlarla türkün qul kimi
satılması, islamın ən iri gəlir yolu olmuşdur. Göründüyü kimi, dində də iqtisadiyyat siyasətin
həlledici rolunu oynamışdır. Sonda da Semit dinləri qalib gəlmiş, humanist
olan, adamlıq dəyərini qoruyan Tanrıçılığı aradan götürmüşdür.
Varlığın- birliyi fəlsəfi baxışına görə, ali
varliq olan Tanrı (Allah), ölçüyə gəlməz dərəcədə evrənin özü boyda böyük bir
varlıqdır. Tanrı digər özdəksel (maddi)
varlıqlarla birlik yaratdıqda, özünün ulu
yüksəkliyini və varlığını daha aydın göstərir. Kayıtsız (mütləq) varlıq olan
Tanrı ilə doğa varlıqları birlikdə olduqda, onun varlığı və tansıqı (möcüzəsi)
daha aydın görünür.
Varlığın-birliyi kuramına
(nəzəriyyəsinə) görə, Tanrının yaratdığı evrən varlıqları özgürdür (sərbəstdir)
və həmişə yaşardır. Tanrı həmişəlik varlıq olduğu kimi, yaratdığı özgür
varlıqlar da həmişəlikdir. Özdəksel (maddi) varlıqlar görünüşdən–görünüşə,
çeşitdən-çeşidə, əksdən-əksə, dönəmdən-dönəmə keçərək həmişəyaşar olurlar Varlığın –birliyi
fəlsəfəsinin yönətimçiləri, biliklə dinin yanaşı yaşamalarını, hətta yüksəliş
üçün bir –birinə yardım etmələrini alımlayır və yaşamalarına yardım edir. Bu
gün Varlığın- birliyi yönçüllərin
sayları artmaqdadır. Ancaq dini ocaqları olmadığı üçün dağınıq halda oluşurlar
və çalışqanlıq göstərirlər. Elə bu ilgidən də bu gün dinin ən böyük dayağı
olan, Vəhdəti- Vücud fəlsəfəsini dinin önəmli ideologiyası kimi ön plana
çəkilməsinə asılılıq duyulur. Biliklə dinin yanaşı yaşamasını kəsinləyən dini
fəlsəfi dünyagörüşü, Vəhdəti- Vücud fəlsəfəsidir. Bu fəlsəfə hər iki elmin
qarşılıqlı birliyini yaratmaq üçün daima yollar axtarmışdır və axtarır.
Dönəmə uyğun yeni düşüncə və yeni ülkülərlə
(ideyalarla) Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsinin görüşlərini daha da bollaşdıraraq,
üzərində işləyib, dəyərli bir anlamda gənclərə çatdırılmaqla, dinin etgisinin (nüfuzunun)
yüksəlməsinə erişmək (nail olmaq) olar. Dində yeni düşüncənin, yeni dini
baxışın önəmli ideoloji xətti, olan
Vəhdəti- Vücud fəlsəfəsini, elmlə dinin birlik (vəhdət) halında yaşaya
bilməsinin gərəkliyini, ruhani
bilginlərin alımlamalarının (qəbul etmələrinin) vaxtı çoxdan çatmışdır. Eyni
dönəmdə də dində evrimləşmə (təkamül) yollarının işıqlandırılmasının və köhnəlmiş hədis və şəriətlərin yenidən
baxılıb, dində yeniləşmənin (islahatın) aparılmasının gərəkliyinə də bu gün
böyük asıllılıq duyulur. Bunun üçün
adamlar arasında uzun sürə çatdırmacılığın
(təbliğatın) aparılması gərəklidir. Çünki bu günki biliyin yüksəlişləri
arasında dinin yaşaması və sevilməsi üçün, Vəhdəti-Vücud dünyagörüşü çox
gərəklidir. Dini bilim adamları, ruhanilərimiz nə qədər tez Vəhdəti-Vücud
fəlsəfi dünyagörüşünə yiyələnərləsə, əlverişli çatdırmalar (təbliğat)
apararlarsa, bir elə də gənclər arasında dinə inam bərkiyər və dərinləşər.
Təsəvvüflə fəlsəfənin, ən önəmli ortaq görüşləri odur ki, onların hər ikisi
dünyanın gedişatının anlaşılmasını işıqlandırır. Eyni dönəmdə də toplumsal
düşüncə biçimlənməsində (formalaşmasında) də təsəvvüflə fəlsəfə, bilincin
(şüurun) olğunlaşmasına (təkamülünə) yardım edir. Təsəvvüf və fəlsəfə, hər iki
bilik, dərindən axtarış aparmağı və dünya gizləmlərini araşdırıb çözməyi
qarşılarına inam qoyur və onları yerinə
yetirirlər. Vəhdəti-Vücud (varlığın-birliyi) fəlsəfi dini baxışı, acunu (dünyanı
başa düşməkdə, acunun anlaşılmasında usa (ağıla), anlama, düşüncəyə və anlaka (intellektə)
və usabatmaya (məntiqə) arxalanır.
Dönəmimizin bir sıra
təsəvvüfçü bilginləri Vəhdəti- Vücud fəlsəfəsini araşdırarkən yanlışlığa yol verərək, onu
Vacibül- Vücud dünyagörüşü, baxışı bucağından aydınlaşdırırlar. Belə ki, Nihad
Sami Banarlı deyir: “ Vədəti-Vücud nəzəriyyəsinə görə varlıq təkdir və tək
varlıq Allahdır. Digər bütün yaradılmışlar bunun bilinməsi üçündür. Bir insan
divarları aynadan olan bir odaya girdigində, sayılmayacaq qədər çok, kendi
xayalı (əksi) görünür. Ancak onlar gerçək varlık degildir.”(N.S. Banarlı.” Türk
ədebiyyatı tarixi” İstanbul 1971.s 120).
Banarlının sözündən belə
görünür ki, kainatdakı bütün özət varlıqlar xəyaldır. Bu düşüncə kəsinliklə, səma dinlərini qoruyan
ideologiyadan irəli gələn, tamamən Vacibül-Vücud (varlığın-gərəkliyi) fəlsəfəsidir. N. Banarlı həm vəhdət deyir, həm də vəhdətdən
yox, vaciblikdən söz açaraq varlığın təkliyindən danışır. Banarlının burada
açıqladığı fəlsəfi görüşün Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsilə heç bir ilişgisi yoxdur.
Qatı
Vacibül-Vücudçuların təhqirindən, izləmələrindən (təqibindən) uzaq olmağa
çalışan böyük qavramlı (müdrik)-sofi bilgin (alim) imam Rabbani, yeni fəlsəfi
termin olan Vəhdəti-Şühud fəlsəfi anlayışını işlətmişdir. Bununla da başı
üstündə yellənən yağlı kəndirdən boynunu qurtarmışdır. Vəhdəti-Şühüd fəlsəfi
dünyagörüşü də içüzü (mahiyyət) və ülkü (ideya) baxımından Vəhdəti-Vücud
fəlsəfi anlayışı ilə eynilik yaradır. Vəhdəti-Şühud dünyagörüşü özəti olmayan
(cisimsiz) varlıqla, özətsel (cisimli) varlıqların sıx birliyindən yaranan və
adamları yetkinliyə, kamilliyə doğru çağıran dini-görgülü fəlsəfədir
Bu geniş axtarışlar alanında
(məkanında), biliyin əlçatmaz yeniliklər yaratmasına baxmayaraq, ilahiyyat biliminin
aparıcı ideologiyası olan Vacibül-Vücud fəlsəfəsindəki, min illərin durğunluğu
sonucunda böyük boşluqlar yaranmışdır. Bu boşluqların doldurulması üçün,
bu gün Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsini
çağdaş dünyagörüşü ilə ayaqlaşan bilim düzeynə qaldırılmasına və onun dünya bilimləri ilə yanaşı irəlləməsinə,
gəlişməsinə gərəklik var. Vəhdəti-Vücud
fəlsəfəsinin önəmli istəyi, bilik tutamaları ilə (dəlillərlə) kanıtlamaq (sübut
etmək) və bu fəlsəfənin doğruluğunu,
bilim dünyasının yetkinliyində, kamilliyində, onun ən düzgün yol olduğunu
göstərməkdir.
Bilim gerçəkliklərilə
(elmi dəlillər) sübut edilmişdir ki, canlı-cansız aləmin varlığı (mövcudluğu)
bütün evrən (kainat) varlıqlarının vəhdətindən asılıdır. Bu varlıqların
Vəhdəti-Vücud çəmbərində olan harmonik birliyi, dünyanı yaşadır. Vəhdəti-Vücud
dünyagörüşündə, cansız varlıq yoxdur. Şərti dediyimiz cansız varlıqları yaşadan
yer kürəsi də canlı varlıqdır. O, daima təzələnməkdə və gəlişməkdədir.
Dönəmə uyğun yeni düşüncə və ülkülərlə
(ideyalarla) Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsini daha da bollandırmaq üzərində işləyib,
lazımı ölçüdə gənclərə çatdırılması, dinin etgisini (nüfuzunu) yüksəldər. Dində
yeni düşüncənin, yeni dini baxışın önəmli (əsas) ideoloji xətti, olan Vəhdəti-
Vücud fəlsəfəsi önəmində, bilimlə dinin birlik (vəhdət) halında yaşaya
bilməsinin gərəkliyini anlamaq vaxtı
çoxdan çatmışdır.
Bəs bu gün durum necədir?
Bu gün adamlar geniş bilik informasiyalarını bol-bol aldıqları halda, onların
ruhani irahlarını bu günki dini şəriətlər, hədislər yerinə yetirirlərmi? Gənclərin ideoloji aclıqlarını, dini irahi (mənəvi)
çatışmazlıqlarını görən Osman Nuri, bu psixoloji durumu belə aydınlaşdırır.”Bunun
təməlində qəlbin ilahi qaynaqlardan qopması dayanır. Çünki, insan əli ilə
təhrif edilib, bəşəri müdaxilə ilə formaya salınan, din ilahi saflığını
itirdiyindən, artıq qəlb rahatlığına səbəb olacaq, mənəvi məzmundan çox
uzaqlaşmışdır. Beləliklə, qupquru və içi boşaldılmış bir din anlayışı ortaya
çıxır.”( Osman Nuri.” İmandan ehsana təsəvvüf”Bakı 2009. S. 63) Osman Nurinin
düşüncəsi dindarların bu günki dini baxışlarını
çox düzgün aydınlaşdırır və onun necəliyini ortaya qoyur. Ama bu
boşluqları doldurmaq yolunun Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsindən keçməli olduğunu
demir.
Bu gün bütün bəşəriyyət
böyük rahatsızlıqlar, həyəcanlar və
qorxular içərisindədir. Bilim
texnologiyasının yüksəlişi, yeniliklərin sürətlənməsi, gənclərin intellektual
durumunun artması geniş ənginlik almışdır. Bu intellektual yüksəlişlər,
sürətlənmələr, dində olan bir sıra qaranlıq
məqamlara işıq salır. Miflərin, mövhumatların, əfsanələrin dində yer
aldığını aydın görür və dinə biganə yanaşırlar. Dinin anıkda önəmli aparıcı
fəlsəfəsi olan, Vacibül-Vücud fəlsəfi baxışın bu gün yetərli olmadığını
görürlər.Təmiz xurafatsız dinin dayağı olan Vəhdəti-Vücud fəlsəfi
dünyagörüşünün təlim-tərbiyə yollarnı da bilmirlər. Bu gün bütün islam dünyası
üçün Vəhdəti- Vücud fəlsəfəsi dünyagörüşünün
öyrənilməsi və qavranılması çox gərəklidir.
Asif atanın yenilikləri:
“Tanrı türkün həm babasıdı, həm də balasıdır” deyən Asif Ata öz ülkülük (ideyaloji) bazasını
“Mütləqə inam” adlandırır. Mütləqə inamda
Tanrı bir şəxsiyyət kimi verilmir. Bütün kainat mütləqə inam kimi qəbul
olunur. Asif Atada Mütləq anlayışı bəlirsiz halda olan evrən kimi alımlanır.
Asif Atanın ideologiyasında dünyanın faniliyi inkar edilir, başlanğıcsızlağı (əzəliliyi)
və sonsuzluğu (əbədiliyi) alımlanır. Bütün dinlərdə Allah adamla ilişgidə (təmasda)
olur, onunla söhbət edir. O, bəzən “məni sev”, bəzən də “məndən qorx” deyir.
Asif Atanın Mütləqə inamında adam heç zaman Mütləq varlığı görmür, onunla yaxın
ilişgidə olmur, onunla söhbət eləmir. Ancaq onun varlığını özündə duyur, özündə
gəzdirir. Adam heç bir dönəmdə Mütləqlə üz-üzə gəlmir. Amma “insan daxilində
Mütləq daşıyan (gəzdirən), mütləqləşməyə qadir olan varlıq” sayılır.” Mütləqə
inamda adama “özünlə döyüş” öyüdü verilir.
Ruhaniyyat dedikdə,
həmişə din və dini alışdırmalar (təlimlər) göz önünə gəlir. Asif Atada isə
ruhaniyyat tamamilə başqa bir biçimdə verilir. Ruhaniyyat adamın mənliyinə, iç
duyğularına, irahına ilgi edilir. Ruhaniyyatın bir çox alanlarında Asif Atanın
ruhaniyyat baxışları, Tanrıçılığın ruhaniyyatı ilə demək olar ki, eyni səslənir.
Asif Atanın ocaqçılarının dünyagörüşündə Mütləq görünməz varlıq olsa da,
ocaqçılar həmişə çalışmalarını “ürəyimizdə
və ya ürəyinizdə Günəş olsun” sözü ilə başlayırlar. Demək onlar da mütləqin ilk
varlığı kimi, Günəşin kutsallığını alqılayırlar, tanıyırlar. Ancaq Mütləqə inamın üstün cəhəti ondadır ki,
onda xurafat və mifolji inam yoxdur. Doğaya və doğanı yaradana doğruluğa,
düzgünlüyə inam var. Bütün dinlərdə inam aparıcı rol oynayır. Semit dinlərində bu inam mövhumata arxalanır.
Asif Atada isə inam doğaya arxalanır. Şüurlu varlıqlarda inamsız həyat ola
bilməz. Bütün səma dinləri mövhumat və xurafatla sıx bağlılı olduğu halda
Mütləqə inamın fəlsəfəsi elə qurulmuşdur ki, burada mövhumata və xurafata yer
yoxdur. Mütləqə inamın fəlsəfəsi, insana inamın və insanlaşmanın üzərində
qurulmuşdur. Mütləqə inamda, qəbul edilmiş ideolji baxışların hamısı
Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsinə əsalanaraq aydınlaşdırılır. Ona görə də mütləq
varlıqla, inam və düşüncə vəhdət təşkil edir. Bu ülkülərin (ideyaların) da
əksəriyyəti Tanrıçılıq irahından qaynaqlanır
və qidalanır. Asif Atanın ulaşdırdığı inam alleqorik mübaliğələrdən, əfsanə və
rəvayətlərdən uzaq olan adamlıq yarışında güc-qüvvət inamıdır, özünlə döyüş
inamıdır. Asif Ata deyir “insan inamı göylərdə deyil, öz içində tapmalıdır”. Bu
günədək bəlli olan heç bir din, vicdan tərbiyəsi ilə məşğul olmamışdır. Bütün
dinlər insanı qorxu ilə tərbiyələndirir. İlk dəfə vicdan tərbiyəsi, Mütləqə
inam fəlsəfəsində görünür. Asif Atanın “insanlaşın- insanlaşdırın. Bəşərin
nicatı insanlaşmaqdadır” çağrışını heç bir dində görmürük. Asif Atanın Mütləqə
inam fəlsəfəsində olan “mütləq” özlüyündə elə insandır. Bu baxımdan Asif Atanı
varlığın- birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfi təriqət başçıları olan M. Həllacın,
ibn Ərəbinin, Suhraverdinin, Nəiminin, Nəsiminin yolunun davamçısı saymaq olar.
Genəlliklə öz tarixi gələnəyi, çoxəsrlik
tarixi, öz dini və ədəbiyyatı olan hər bir xalq, başqa bir xalqla ilişgidə
olduqda, onun maddi və irahi uyğarlığının etgisi altında qalır. Keçmiş
gələnəklərlə, yeniləri arasında yarışsayağı qarşıdurma başlayır. Keçmişlə indi
arasında orta bir düzey (səviyyə) alınır. İki uyğarlığın bir çeşit birləşməsi
yaranır. Gələcək din keçmişdən lazımı qaydada nə lazımsa onu götürür və yeni
çalarlarla genişləndirir və özününküləşdirir. Mütləqə inam dönəmlə ayaqlaşa
bilən, bir çox adamlıq gələnəklərini özündə yetışdirən yetgin və insani
dəyərləri qoruyan inamdır.
IV-Bölüm
1940-cı İLLƏRƏDƏK YAZ (NOVRUZ) BAYRAMI NECƏ KEÇİRİLİRDİ.
Tanrıçılıq gələnəyindən
danışan Fransız astronomu (XIX əsr) K. Flamarion yazır:”İlin yaz gününə düşən
bayram şənliyi şərqdə böyük təntənə ilə keçirilir. Bu ənənə uzun müddət qədim
xaldeylərdə, misirlilərdə, yəhudilərdə, farslarda, yunanlarda, olmuşdur.Türklərdə isə zamanımıza
dək saxlanılmış və bu gündə yaşadılır”. ( K. Flamarion Vikipediya)
Böyük düşüncə adamı
(mütəfəkkir) Əbu Reyhan əl-Biruni (XI-əsr) yazır: “Novruz bayramı, təbiətin
gəncliyinin oyanması, əkinçilik təsərrüfatının başlanması ilə əlaqədar dünyəvi
bayramdır”deyir.
Bu günkü Novruz
bayramının keçirilmə sırasında bir çox yanlışlıqların olduğunu, gələnəklərin baş-ayaq verildiyini gördükdə,
gənclik illərimdə gördüyüm Yaz (Novruz) bayramının gələnəklərini yaddaşlarda
qalmaq üçün yazıya almağı önəmli bildim.
Sümer tabletlərinin
yazılarında göstərilənləri ilkin saymaqla demək olar ki, hələ e.ö. IV
minillklərdə Dəclə-Araz çayları
arasındakı türk xalqı ilin xas (çərşənbə axşamı) günlərini kutsal gün
saymışlər. İlin kutsal xas günləri və
kutsal bayramlar bu gün unudulmuşdur. Bu gün yalnız yaz (Novruz) bayramı
ilə sıx bağlı olan 6 xas günləri və 22 mart bayramının gələnəkləri yaddaşlarda
qalmışdır. Bu kutsal xas günlərini və kutsal yaz (Novruz) bayramını Türk xalqı
demək olar ki, Oğuz xanın (Zülqərneynin) Xaqanlıq dönəmlərindən (8500 ildir) bu
günədək yaşadır. Ulularmızdan bizə armağan qalan bu bayramın necə keçirilməsi
haqqında qısa bilgilər vermək istəyindəyəm.
I-Xas:
(Çərşənbə axşamı) Fevral aynın 2-ci həftəsinin xas günü Xızırın gəlişi törəni
keçirilir. Xızırın gəlişi bayram sayağı qarşılanır. Xızır öz qırxları ilə
birlikdə Qaf, ya da Savalan dağındakı
mağaradan (bəzi yazıya görə süd gölündən M.Seyidov.) çıxıb doğanı
(təbiəti) canlandırmağa və adamlara qatqılarını (qismətlərini) verməyə gəlir.
Adamlar onun gəlişinə qovud süfrəsi açırlar. Xızır həmişə yolçuluqda (səfərdə)
olduğundan, o və onun qırxları yalnız qovud yeməklə kımıs içməklə yaşayırlar.
Çünki qovudla kımıs həmişə anık (hazır) olan yeməkdir. Qovudu bir sinidə ya da
boşqabda masanın üstünə qoyurlar ki, Xizir buradan keçəndə qovuddan yesin, evə
bolluq sağlıq və dinclik alqışını versin. Xızıra qovud qoyma gələnəyi törən halında
yerinə yetirilir. Qovud bir siniyə tökülür, yanına bir qabda şirn su (şərbət)
və bir bölmədə (nəlbəkidə) arpa qoyulur, üstünə qırmızı kələğay sərilr. Evdə
qız varsa, masanın üstünə qovudu qız qoyur, qız olmayan evdə kiçik yaşlı oğlan
da qoya bilər. Bu törənin özü də tanrıçılıq
inancında, oğlana görə qızın tanrıya daha istəkli, daha yaxın olduğunu
göstərir.
Dan (Səhər) tezdən evdə olan
ocaq (ailə)üyələri (üzvləri) qovud masasının qırağına toplanırlar, aşağdakı
mahnını oxuyurlar.
Mən Xızırın nəyiyəm,
Mən Xızırın quluyam.
Boz atının çuluyam.
Yüyəninin gəmiyəm,
Ayağının nalıyam.
Başının torbasıyam,
Xızırın balasıyam.
Yanında qalasıyam.
Payından alasıyam.
Qovuddan dadasıyam.
Xızır yeməyini yedi,
Mənə Tanrı
payı verdi.
Mahnı (nəğmə) oxunur, hər kəs Xızır qovudundan yeyir. Sağ-salamat
yaşamaları və özgür ömür sürmələri üçün
Tanrıya alqış edirlər. Həmin günü xalq
“Xızır bayramın qutlu və uğurlu (mübarək və bərəkətli) olsun” deyə bir-birini kutlayır
(təbrik edir). Bir-birinin evinə gedir. Xızır şirnisindən içir və Xızır halvası
yeyirlər. Xızır günü oğlanlar bar ağacı, qızlar gül basırarlar.
Ancak Xızırın gəlişini
türkiyə türkləri aydın olmayan hansı ilgidənsə May ayının 6-sında edirlər.
Vızır ilsırasını da həmin gündən sayırlar.
Hələ XVI-əsrdə Azərbaycana gələn Venetsiyalı səyyah Mikel Membren
“Səyahətnamə”sində Səfəvi dövlətindən danışan zaman yazır: “Şah Təhmasib
dövründə türklər fevral aynın ortasına
yaxın Xızırın gəlişi bayramını çox təntənəli keçirirlər, Xızır bayramından
5-həftə sonra da Novruz bayramını
keçirirdilər” (A.M.E.A.”Elmi
axtarışlar XIV- toplusu” Bakı 2005. s.451).
II-Xasda: (çərşənbədə
axşamı) od qarşılanır. Adamlar odu
şənliklərlə, mahnılarla qarşılayırlar. Oddan özlərinə yaxşı gün, özgürlük,
sağlamlıq, uzun ömür və qutluluq istəyirlər.
Günəş batan kimi, hər kəs öz qapısında
kiçik tonqallar qalayırlar. Sonra bütün gecəni keçirmək üçün obanın (məhəllənin) geniş bir
xırmanında (meydanda) toplanırlar. Xırmanın ortasında tonqal qalanır.
Tonqal qalananda aşağıdakı mahnını
oxuyurlar.
Tanrım, ışını gəl bizə,
Dərman ver dərdimizə.
Qara günləri qov getsin,
Qaranlığı çevir gündüzə.
******
Xızır,Xızır xız gətir*
Var obadan köz gətir.
Xızıra xız deyərlər,
Xızıra çıra qoyarlar**.
*Xız-köz
deməkdir. ** Xızırın adına ocaq yandırarlar.
Qoca- cavan, oğlan-qız hamı
tonqalın halaynda çəmbər (çevrə) bağlayıb, oynaya-oynaya aşağdakı mahnını
oxuyurlar.
Al qırmızı al alovum,
Həmişəlik qal alovum.
Qırmızılığını ver mənə
Sarılığmı al alovum.
Doğada olan bütün canlı
varlıqlar, ölüm anında saraldıqlarına görə, Tanrıçılıqda hər şeyin sonu
çatdıqda, yarpağın saralıb düşməsini, otların saralıb yox olmasını, adamların
öləndə saralmasını görən adamoğlu sarı rəngi ölüm nişanəsi kimi alımlamışdır. Qırmızı isə
həmişəyaşar və sağlamlıq nişanıdır. Mahnıda “qırmızılığını ver mənə, sarılığımı
al” deməsi, “xəstəliyimi al məni sağlam elə” anlamında işlənir.
Sonra da Ağırlığım , uğurluğum odda yansın
Dərd-azarım köhnə ildə qalsın........deyə
mahnılar oxuyub alovun üstündən hoppanırlar.
Kosa ilə keçəl maraqlı
oyunlar oynayırlar. Qaravəllilər deylir və bununla da şənlik sona yetir.
III-Xasda: Yer (torpaq) çərşənbəsi qarşılanır. Kənd oğlanları meşədən
yazın ilk xəbərçisi olan bənövşə dərib yaxınlara, qohumlara paylayırlar. Yenə
də xırmanda (meydanda) tonqal qalanır. Alov ətrafında şənlik davam edir,
mahnılar oxunur, ətrafına yığılanlar torpaq mahnılarını oxuya- oxuya şənlik
edirlər. Kosa ilə keçəl oynayır, qaravəlilər deyirlər.Yazın ilk xəbərçisi
(müjdəsi) olan bənövşəni çağrırlar, mahnılar oxuyub şənlik edirlər.
Gəlir, ömrü gödək bənövşə,
Gəlir, bəxti çökük bənövşə.
Gəlir, könlü sökük bənövşə.
Gəlir, boyunu bükük
bənövşə.
******
--------------------------
------------------------.
Xızır, Xızır-İlyaz,
Bitdi çiçək gəldi yaz.
******
Yağışdan yer bulanar
Yarıq torpaq sulanar
Ana torpaq bar verər,
El-obalar dolanar
*****
Qar ətəyni yıxşırar.
Quşlar yazı çağırar.
Dağlar yaşıl don geyər.
Oğul-uşaq sevinər.
*****
Qarlı dağlar açılar.
Çiçək-çəmən saçılar.
Torpaq bollu bar verər.
Bəxt qapısı açılar.
*****
Əkin biçin zamanı gələr.
Torpaq arpa buğda verər.
Elin obanın üzü gülər.
Oğul-uşaqlar sevinər.
*****
Topa bulud kükrənir,
Qara torpaq imrənir,
Anam xəmir yoğurur,
Ac-yalavac doyurur.
Tonqal sönənə dək halayında
şadlıqlar edilir. Bununla da, torpaq çərşənbəsi başa çatır.
“Anam xəmir yoğurur, Ac- yalavac doyurur”. Bu sözbitiyinə (cümləyə) kiçik
bir aydınlıq gətirmək yaxşı olar. “Ac” sözü dilənçi anlamında işlənmişdir. Doğu
türkləri peyğəmbərə, Qafkaz türkləri isə dərvişsayağı gəzərək bilik öyrədənlərə
“yalavac” demişlər. Mahnı “anam qapıya gələn dilənçini də, peyğəmbər-dərviş kimi
qarşılayıb doyurur” anlamında deyilmişdir. Yəni “qapıya gələn acsa, doyurub
yola sal” deyir.
IV-Xasda: Yel (hava-külək) çərşənbəsini yenə də tonqal
şənliyi ilə qarşılayırlar. Burada da tonqalın halaynda (ətrafında) şənlik edir,
yel mahnılarını (nəğmələrini) oxuyurlar.
A yel baba, yel baba,
Gəl sən, bizə gəl baba.
Əl- ayağın var olsun
Sayrılığmı al baba.
******
Yel əsər, puçur olar.
Sellər-sula durular.
Ağaclar çiçək açar.
Aləmə ətir saçar.
******
Ucmağın yeli əsər*.
Tumurcuqlar bükülər.
Düyüm-düyüm düyülər.
Budaqlara
düzülər. *Yəni
Cənnət yeli əsər.
******
Bozat yelini əsdirər.**
Xızır qapını kəsdirər.
Paylayar tanrı payını.
Kimsəsizlərə yetirər. **Bozat-Xızırın atına
deyilir.
******
Xızır
bozatnı minər.
Eli-obanı gəzər.
Kürkü atar çiynindən.
Çiçəklərə bürünər.
Yel babanı çağıranlar bəzən ona Heydər deyərək ondan kömək istəyirdilər.
Heydər-Heydər əs də gəl.
Yeddi xırman bas da
gəl.
Xırmanmıza külək
ver.
Əppək paynı kəs də gəl.
(Vikipediya
Dəniz Karakurt)
V-Xasda: Su çərşənbəsi keçirilir. Su çərşənbəsilə ilgili bir çox
gələnək- görənəklər hələ də xalq arasında yaşayır. Bu çərşənbədə suyun
kutsallığı önə çəkilir. Evin qız-gəlini
bulaqdan təzə su gətirirlər. Axar suyun içindən bolluq rəmzi olaraq dört daş
götürülür. Evin dörd bucağına (küncünə) qoyulur. Tonqal qalanır el şənliyi
başlayır. Şənlik açıq havada alov
halayında keçirilir. Oğlanlar-qızlar ortaya su ilə dolu bir qab qoyurlar. Bir
kimsə əlində dolça, suyu yanlara (ətrafa) sarı çiləyir. Qalanları da xorla aşağdakı“su
mahnısın” oxuya-oxuya yallı gedirlər.
Topa bulud nəzilsin
Qar suları süzülsün.
Dağlar qarı ərisin.
Gen dərəni bürüsün.
******
Topa bulud oynasın
Göy şimşəyə boyansın.
Dağ-dərəni çalxasın.
Gur bulaqlar ağlasın*.
*(Ağlasın o anlamda kı, bulaqların
suyu çoxalsın)
******
Bulud
inildəyb çaxsın.
Dağlardan sellər axsın
Günəş nurunu salsın
Tumurcuqlar parlasın.
******
Dağlar başı isinsin.
Topa bulud görünsün
Yerə sular süzülsün
Əlvan çiçək
düzülsün
Kosa və keçəl oynayıb, qaravəllilər
deyirlər. Sonra da seçdikləri evə toplanaraq şənliyi davam etdirirlər, su
falına baxırlar.
VI-Xasda: İlaxır çərşənbəsi keçirilir. Axşam üstü şər
qarışanda hamı gömüt (qəbr) üstünə gedir ölülərinin üstündə ocaq qalayırlar.
Sonra da gəlib qapıda evin hər bir üyəsinin adına tonqal qalayarlar. Xalq
yazıçısı İsa Hüseynov (Muğanna) yazır: “İlaxır çərşənbəsində, qaranlıq düşəndə bütün həyətlərdə, hər ölünün
ruhuna bir tonqal qalanardı”. (İ.Muğanna.”İdeal”Bakı.2005.s. 126). Sonra da, bütün el bir böyük xırmana
toplanıb qaladıqları tonqalın yörəsində bu mahnını oxuyarlar
Ələklər, ay ələklər,
Çərmənir ağ biləklər.
Gəlir axır çərşənbə,
Hasil olur diləklər.
*****
Yel gələr toz qopar.
Ağacdan qoz qopar.
Çilə gətirdiyin bəlanı.
Sən özünlə apar.
*****
İlaxır çərşənbəsi.
Çərşənbənin gecəsi,
Keçəlin bəxti açılır.
Axır qismət çeşməsi.
Şənliyə cır-cındır geyimdə,
qışın simgəsi olan kosa, təzə qırmızı geyimdə isə, yazın simgəsi (rəmzi) olan
keçəl gəlir. Onlar məzəli səhnələr göstərir, qaravəllilər deyirlər. Axırda
deyişirlər.
Yaz: Əkəndə yox, biçəndə yox.
Gətirirsən
qarlı soyux.
Yeyəndə
olursan ortax
Deyirsən
qardaşınam bax.
(Rəvayətə
görə fəsillər qardaşdılar.)
*******
Qış.: Bollu qarım məndə yağar.
Qarım
yerə yorğan olar.
Torpağın
varı bollanar.
Obanın malı döllənər.
*******
Yaz: Məni özünə qısqandın.
Qardan
yorğan saldın
Qarının
oğlağını qırdın.
Onu
özünə hünər sandın.
*******
Qış: Buludları qaldırırsan.
Yağışları yağdırırsan.
Şimşəyi
çaxdırırsan.
Bulaqları
ağladırsan.
******
Yaz: Quşlar səndən uçub qaçar.
Qaranquçlar
məndə uçar.
Bülbüllər
məndə oxuyar.
Hər
nə istəsən məndə var.
*******
Qış: Günəşdən sən güc aldın.
Çağladın, coşdun, ucaldın.
Axır məndən bac aldın.
İlan, çayan çıxartdın.
İlaxır gecəsi oğlanlar
ayrı, qız-gəlinlər ayrı evlərə toplanıb şənlik edirlər. Qızlar oğlanlara bayram
şirniyyatı göndərir, oğlanlar da heyvan
kəsib, yarsını qız-gəlinə göndərərlər.
Qızlar; atıl- batıl çərşənbə, Bəxtim açıl çərşənbə deyib, bir neçə çeşitdə olan yazğı (bəxt) falına
(qulaq, su, kömbə və b.) baxarlar.
Oğlanlar şah-gizir oyunu oynayarlar. Şadlıq səhərə dək uzadılır. Hamı
bacardığı dək danı (səhəri) oyaq açmağa çalışır. Danın ilk parıltısı görünəndə
molla minarəyə qalxır, məscid olmayan yerdə bir hündür evdən əzan çəkir. Günəşi,
kəlmeyi-şəhadət və əzanla qarşılayır. Bununla da ilaxır şənliyi başa
çatır.
Yaz-Novruz bayramı: Mart aynın 21-in gecəsi Novruz bayramını bol süfrələrlə
qarşılayırlar Xırmanda (meydanda) tonqal qalanır. Ətrafında şadlıqlar
keçirilir, meydana yenə kosa, və keçəl gəlir, qaravəllilər deyilir. Kosa
xurcunun ağzını açır, hamı törənə gətirdiyi şirniyyatı kosanın xurcununa tökür.
Sonra Kosa xurcunun bir gözündən, Keçəl də o biri gözündən tuturlar “mənim
payımdır” deyə dalaşırlar. Bu zaman xırmana uzun buynuzlu qırmızı geyimdə, hər
yanı zınqrovlu, qotazlı keçi məliyə-məliyə gəlır. Kosaya kəllə vurur. Kosa
yıxılır. Bu vaxt Keçəl keçinin qabağını kəsib deyir.
Keçim qıylı-qallıdı..
Buynuzu ala xallıdı
Gəl Kosaya toxunma.
Kosa iki canlıdı.
Mahnı qurtaran kimi,
keçi birdə Kosaya hücum edir. Kosa “vay
qarnım” deyib yıxılır, öldüm deyə
bağırır və ölür. Keçəl yanında oturub ağlayır. “Vay Kosam öldü, Kosam kəfənsiz
öldü…“ deyə qışın ölüm mahnısını oxuyar. Bununla da qış gedir, yaz gəlir. Gecə
şənliyi qurtarır. Səhərisi ayın 22-də bayram şənlikləri başlayır. Üç gün bayram
edilir. Qohumlar dostlar bir- birinin evlərinə qonaq gedirlər. Küsülülər
barışırlar. Hətta bəzən qan yağıları (düşmənləri) arasında barışıqlıq olurdu
Xızır çərşənbəsi ilə
Novruz bayramının arası xasların (çərşənbələrin) gedişindən asılı olaraq 35- 40
gün çəkir. Bu arada olan, bütün 6 çərşənbənin hamısı kutsal (əziz) sayılır. Bu
günlərdə ərgən oğlu olanlar, oğullarına qız alar, nişanlı oğlanlar böyük
təntənə ilə qız evinə novruzluq apararlar.
Yeni il- Novruz bayramının
gəlişini öyən İ.Nəsimi deyir:
Mövsimi- Novruzü neysani
aşikar oldu yenə,
Cöhrəsi
dövrü bu gün nəqşü nigar oldu yenə,
Nərgizi
gör cam əlində, mey sunar ariflərə,
Cümləsin
məst eylədi, gəndi xumar oldu yenə.
Saqiya
cami gətir kim, mən uşatdın tövbəmi,
Köhnə
təqvimim mənim, bietibar oldu yenə.
(İ.Nəsimi. “Əsərləri” V-cild. Bakı1985
s.228).
Teymur bəy
Bayraməlibəyov yazır: “ Zərdüştlük
tanrıçılığın “günəşi kutlama” bayramını və Xızırın gəlişi bayramını siyasətinə
uyğun gəlmədiyindən yasaqlamışdı. İslamiyətdən sonra da Xəlifə Əli bu bayramın
(Novruz bayramının) ləğv edilməsi, aradan
götürülməsi üçün lazım olan bütün tədbirlərə əl atsa da, buna nail ola
bilməmişdi. Həzrət Əlidən sonra da Ömər bin
Əbdüləzizin vaxtında 817-20 illərdə
Novruz bayramını, Əli bayramı kimi elan etmişdir. (1913 –cü il “Qaspi” qəzetindən).
Görünür Novruz
bayramına artırılan, həzrəti Əli haqqındakı mahnı, Əlinin vaxtında
yaradılmışdır. Mahnının farscadan çevrilməsi belədir.
“Gəl
ey bahar bizə səadət gətir.
Gəl ey günəş qov bu qəmi, qüssəni,
Gəl ey iranın sahibi Əli
Çöllərimizin sahibəsi Şahrubanu
Alçaldılmış xəlifələrin yası olan Novruz
səhəri
Əli al geyimlə taxta çıx.”
(Türk
eli jurnalı 2012 fevral N.2 s. 24)
Bu gün Novruz bayramı
şənliyi xalqın yaddaşında başqa islam dini bayramları ilə yanaşı möhkəm kök
salmışdır və islamın bayram şənliyinə çevrilmişdir. Bir müsəlman olaraq biz
bunu normal hal kimi qarşılamalıyıq.
Qazax- Borçalı
bölgələrində bu gün də 6 cərşənbə keçirilir. Hər 5 ildən bir İlaxır çərşənbəsi, yeni il bayramı ilə
birlikdə keçirilir. Amma elm-bilik mərkəzi olan Bakıda, çərşənbələri həm Tanrı,
həm də doğa qanununa görə keçirilmir.
Xıdır Nəbi (Xızır) bayramı keçirilmir, ilaxır çərşənbəsi torpaq çərşənbəsi ilə birlikdə
keçirilir. Burada böyük yanlışlığa yol verilir. Çünki hər bir çərşənbənin
özünəməxsus simgesi var və ona uyğun
keçirilmə qaydas ı var. Ona görə də çərşənbələri birləşdirmək düzgün deyil.
İlaxır çərşənbənin Novruz bayramı ilə birləşməsi məntiqə daha uyğundur. Çünki
hər ikisi də bayram niyyətlidir.
Bəxtiyar Tuncay
yazır: “ Bu gün millətimizin çoxunda belə bir yanlış təsəvvür var ki, guya ulu
babalarımız atəşpərəst olmuşlar. Zərdüştü azərbaycanlı sayanlar və hətta onun
dininin guya keçmiş türk dini olduğunu iddia edənlər də
var. Bu dinin nə türklərlə, nə də
azərbaycanlılarla heç bir əlaqəsi yoxdur.” İran şahı Daranın Bisutundakı
kitabələrində türklərin Hürmüzdə hörmət etmədiklərini, onların atəşpərəst
olmadıqlarıni yazaraq deyir: “Sakalar qəsbkar idilər, Ahura Məzdaya hörmət
etmirdilər, mənsə Ahura Məzdaya hörmət edirdim. Ahura Məzdanın yardımı ilə
onlarla istədyim kimi davrandım”. ( Bəxtiyar Tuncay “Zərdütilik, tanrıçılıq və şamanizm”.
Vikipediya). Yazıdan türklərin Hürmüzdə
hörmət etmədikləri və Daranın türklərə (sakalara) nifrət etdiyi aydın görünür.
Amma Daradan sonra çox türklər Zərdüştiliyə dönmüşlər. Odur ki Tanrıçı türklər
Hürmüzə nifrət, atəşpərəst türklər, hörmət etmişlər.
S. Mutəbərizli yazır:
“Novruz bayramının nə əfsanəvi şəxsiyyətlərlə, nə atəşpərəstliklə, nə
Zərdüştlüklə, nə də İslamla mənşə etibarı ilə bağlılığı yoxdur. Bu təbiət
bayramıdır” (A.M.E.A.”Elmi axtarışlar XIV. Toplu 2005 səh. 15 )
S. Mutəbərizlinin
dediklərində bir az gerçəkliklər var. Bu bayram tanrıçılıqla doğanın sintezinin
ürünüdür (məhsuludur). Bu bayramda yerinə yetirilən bütün gələnəklərdən aydın
görünür ki, Novruz bayramı tanrıçılıq inancı olan dörd varlıqla bilqamıs
Xızırla sıx bağlıdır. Səməninin əkilməsi əkinçiliklə, keçinin qatılması
maldarlıqla, keçəl ilə kosanın ilgiliyi fəsillərlə sıx bağlıdır. Bütün
şənliklərə Xızırın qatılması da
Tanrıçılığa bağlılığı göstərir. Son zamanlaradək, yaşlı nəsil Novruz bayramını,
Yaz bayramı adlandırırdılar.
Fars qaynaqlı tarixi ədəbiyyatlarda qeyd
olunur ki, e.ö. V əsrdə fars şahı Cəmşid, Zərdüşt ilsırasını (təqvimini)
yaradanda, gecə ilə gündüzün yaz bərabərliyinin mövsüm bayramını özünə yeni il
kimi götürmüş adını da Novruz (yeni gün) bayramı deyə dəyişmişdir. Bəzi
mənbələrdə deyilən hekayələrdən də görünür ki, bu bayram Cəmşitdən qabaqlar da
edilirmiş. Bir rəvayətdə deyilir: Yazın gəlişi, ağacların çiçəklənmsi ilə
əlaqədar olan yaz bayramını xalq keçirən zaman, şah Cəmşid bər-bəzəkli şahlıq
geyimində xalqın arasına çıxırraq xalqa görünmüşdür. Bu zaman şahlarını aralarında
görən xalq, sevinclə “novruz-novruz” ( yeni gün) deyə qışqırmışdır. Guya o
dönəmdən də bayramın adı Novruz bayramı qalmışdır.
Əslində bu əfsanə elə də usa
(ağıla) sığan deyil. Ona görə ki, dünyanın gəncləşmə günü hesab edilən 21 mart
Zərdüştdən çox illər, ən azı 4 min il öncə Xızır tərəfindən təməli qoyulmuş,
yaz--gənclik bayramı kimi qəbul edilmişdir. Burada gecə ilə gündüzün tam
dəqiqliklə bərabərliyi qeyd olunur. Novruz bayramı elmi dəlillərə əsaslanan bir
bayramdır. Onu hər hansı bir əfsanəyə bağlamaq olmaz. Buradan belə sonluğa
gəlmək olur ki, Novruz bayramının yaradıcısı Cəmşid şah yox, ondan bir neçə min
il oncə yaşamış Xızır olmuşdur.
Onu bildirmək gərəklidır ki, islam ilk öncədən
şərq mifologiyasının bəzi qılıqlarını (obrazlarını),
gələnəklərini çox ustalıqla özününküləşdirmişdir. O cümlədən, ulu türklərin
bilqamısları (peyğəmbərləri) olan, Oğuzu-Zülqərneyn, Xızırı -Xıdır və Yaz-
Novruz bayramını- Əli bayramı kimi özününküləşdirmişdir ki, bu gün də bir çox
türklər, onları İslam dini düşüncəsinin ürünü kimi anırlar.
Bitigin (kitabın) içindəkilər.
XIZIR TÜRK XALQININ İLK
BİLQAMISIDIR (PEYĞƏMBƏRİDİR).
Səh.
Giriş-----------------------------------------------------------------------------1
I- Bölüm: Dini inanc haqqında qısa
söhbət------------------------------------ -1
II-Bölüm:Xızır kimdir, tarixi kimsədir yoxsa
əfsanədir?---------------------5
III- Bölüm: Tanrı inancı
haqqında-----------------------------------------------17
1.-Tanrıçılıq
kuralları------------------------------------------------26
2.-Buta
haqqında------------------------------------------------------35
3.-Tanrıçılıq
fəlsəfəsi-------------------------------------------------38
IV-Bölüm: 1940 illərədək yaz (Novruz) bayramını necə keçirirdilər?---44
İstifadə olunan ədəbiyyatlar.
A.M.E.A. “Elmi axtarışlar XIV toplu Bakı
2005.
Allahverdi R. “Təqvim mifləri və Novruz”
Bakı 2013.
Abdulkarir İ. “Şamanizm” Ankara1986.
Ağasıoğlu F. 9 bitik.I-II-III-cild. Bakı
2014.
Aleviligin gerçək tarixi və özü. Vikiped.
Azərbaycan fəlsəfəsi. Vikiped
Asif Ata. “On qutsal bitik” Bakı 2015
Banarlı N.S. “ Türk ədəbiyatı tarixi”
İstanbul 1971.
Babayeva X.Ə. “ Azərbaycan folklorunda
Xızır nəbi obrazı” Bakı 2013.
Baltaçı B. “Aleviliyin gerçək tarixi və
özü” inter.
Bartold V. “Kırqızıya, istoriya,
oçerk” Frunze 1927.
Bezertinov “Bojestva” Vikiped.
Bezertinov R.N. “Tenqriyanstvo”. İnter.
Bəlaği S. “Quran qissələri” Bakı 1992.
“Bilqmıs dastanı”, Bakı, 1985
Buxari “Ənbiya” İnter.
Bhaqavata Gita” (tərcümə), Bakı, 1991
Vəliyev V, “Azərbaycan folkloru”. Bakı,
1985
|
|
Qaşqarlı M. “Lüğətül-türk” inter.
Qarapapaqlar dərgisi. Marneuli 2010 N 3.
Qacar C. “Vıydayuşeysiya sını drevnoqo,
srednoqo Azerbaycana” Bakı 1995
Qurani-kərim (tərcümə) Bakı
2004
Qəzənfəroğlu F. “Azərbaycan türklərinin
dini-fəlsəfi dünyagörüşü” inter. Qumilyov L. “Qədim türklər” Bakı 1993.
-Deyləmi “Müsnəd” inter.
“Dilçilik” Bjokspot.kom.Vikiped.
-Djovani P.K. “Puteşestvie” inter.
-Jan P.R. “Türklərin və Monqolların əsgi
dinləri” inter.
Əliyev R. “Məxfilik qrifi, yaxud mif,
fəlsəfə, din,dil düyüny” Bakı 2002.
Ərdoğan Çinar. “Ələviliyin gerçək tarixi və
özy”
Yəsəvi Ə. “Hikmət” inter.
-Karakurt D. “Ensiklopedik kitab” 2011.
Inter.
Karakurt D. “Türk əfsanə
sözlüyü”2011.inter.
Karakurt D. “Terk söyləncə sözlüyü 2012.
Kaspi qəzeti 1913 il.
Kodar A. ”Tenqriyanstvo” inter.
Gəncəvi N. “İsgəndərnamə” Bakı 1982.
İlmiyə M. “ Sümerlər” inter.
“İncil” (tərcümə), Stokholm, 1991
Mayatəpək T. “İtmiş sivilizasiya” vikip.
Mamedov M. “Arxeoloqiya” dərgi. Inter.
Manna- açıq ensiklopediya. Vikiped.
Məhərrəmli B. “Türk dillərinin qədim leksikası”
Bakı 2017
Muğanna İ. “İdeal” Bakı 2005.
Murad A. “Tenqriyanstvo” inter.
Müqəddəs kitab Bakı 2009.
Nağısoylu M. “Əsrarnamə” tərcüməsi Bakı
2005.
Nəbibəyli Z. “Türkəm tanrıçıyam və ya dön
geri bax” Bakı 2009.
Nəbiyev A. “Azərbaycan xalq ədəbiyatı” Bakı
2009.
Nəsimi İ. “Əsərləri –V-cild “ Bakı 1985.
Osman Nuri Topbaş "İmandan Ehsana
Təsəvvüf" Bakı 2009
Özdək R. “Türkün qızıl kitabı” Bakı 1993.
Ömürəliyev S. “Tenqrianstvo”.
Vikiped.
Rzayev N “Əcdadların izi ilə”, Ba
Seyidov M, “Azərbaycan mifik təfəkkürünün
qaynaqları. Bakı 1983.
|
|
Süleymanov O. “Az-Ya” Bakı 1993.
Tanrı inancı.-Vikiped.
-Tirmizi “Təvsir” inter.
Turan D. “Göy tanrı” inter.
Tuncay B. “Göy tanrı” inter.
|
|
Xaqani Ə. “Seçilmiş əsərləri” Bakı 1987.
Xətai İ. “Dəhnamə” Bakı 1959.
|
|
Cəfərov N “Türk xalqları ədəbiyatı Bakı 2006.
|
|
Çətin İ “İslamiyətdən öncəki dönəm. Vikiped.
-“Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti”, Bakı, 1997
|
|
Fərəcov S. “Aşıq Qərib”. Vikiped.
Firdovsi “Şahnamə” Bakı 1982.
Freyd Z. “Etot çelovek Moisey” inter.
|
Mən birisi məqaləni çox bəyəndim.Ə`la və hərtərəfli bir açıklamadır.Mənə lazim olan bir konudur. Yazılarımda yeri gələndə sizə və sizin bu məqalənizə də istinad edib sitat gətirəcəyəm. Ancaq onu bilmirəm ki sizdən sitat gətirəndə ,sizin elmi dərəcənizi necə yazım.Lütfən mümkün olsa onu mənə yazın. Mənim facebookum var : Farhad Cavadi Yekan Sadi https://www.facebook.com/farhad.cavadi . Sizinlə tanışdığıma çox sevindim.Sizə uğurlar və başarılar
YanıtlaSil