25 Aralık 2018 Salı

TÜRK DÜNYASINDA XIZIR OLAĞANDIŞI (FENOMENİ).




          Birinci bölümdə istəyim, gənclərin dinə artan ilgilərini (maraqlarını)  gözönünə alaraq, türklərin  ilk doğma dini olan tanrıçılığın bir sıra gələnəklərini aydınlaşdırmaqdır.  İkinci bölümdə ilk bilqamıs (peyğəmbər) olan Xızırın kimliyini və türk gələnəyində yerini göstərməkdir.  Üçüncü bölümdə tanrıçılıq inancından və kurallarından qısa bilgilər verməkdir. Dördüncü bölümdə ta keçmişdən yaz (Novruz) bayramının necə keçirildiyini xalqa göstərməkdir. Beşinci bölümdə bu dünyanın gəlişi, gedişi haqqında olan bir neçə düşüncələrimi oxuculara çatdırmaqdır.

                                                                                                                                                                                                 
                    TÜRK DÜNYASINDA XIZIR OLAĞANDIŞI (FENOMENİ).                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    
                                                    Giriş.                  
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                            
            Sayğılı oxucular, 2017-ci ilin Martında Nou. tube. Qafqaz İNFO. Kanalında  Moskvadan rus dilində bir türkoloqun “Azərbaycanlılar kimdir” verlişini dinlədim. Bir saatdan artıq gedən bu verlişdə aparıcı azərbaycan dilində olan ərəb-fars sözlərini sadaladı. Axırda da belə bir sonluğa gəldi ki, azərbaycanlıların özlərinə ilgili (məxsus) dilləri yoxdur. Danışıq sözlərinin 60%-i ərəb-fars sözləridir. Siyasət və dövlətlə ilgili sözlərinin hamısı ərəbcə, yaşamla (məişətlə) ilgili sözləri farscadır. Geridə qalan 40% isə aşağa tipli sayılan yaşam sözləridir ki, o da türklərindir. Adlarının 90 % i ərəb-fars kökənlidir. Yazılarına gəldikdə isə özlərinin əlifbaları yoxdur, heç olmayıbdır. Son 100 ildə 5. Kərə əlfbalarını dəyişibdilər. Bir xalq kimi azərbaycanlıların özlərinə xas olan milliliyinin göstəricisi kimi dillləri və adları yoxdur. Azərbaycanlıların etnik köklərini söruşanda  kimisi, biz Albanlardan qalma xalqyıq deyirlər. Albanlar Qafqaz dilli xalq olmuşlar. Soruşuduqda sənin alban dilin hanı, niyə itiribsən? Qarşılıq tapa bilmirlər. Kimisi biz azəriyik deyir. Tarixi qaynaqlardan bilirik ki, azərilər fars dilli xalq olmuşlar. Fars dilli azərilər İranda bu gün də yaşayırlar. Kimisi də biz türkük deyirlər. Danışıqlarının yalnız 35-40%-i türkcədir. Milliliklərini göstərən ad da farscadır. Yaşadıqları yerin adındadır. Doğrudur bütün xalqlarda gəlmə sözlər var. Ancaq  bütün söz toplumunun 10, ən çox 20%-ni kuşatır (təşkil edir). Azərbaycanlıların isə sözlərinin hamısı alınma sözlərdir. Onun 60-%-dən çoxu ərəb-fars, qalanı isə türkdür. Əgər özlərinin dedikləri kimi albanların sonçularıdırlarsa (xələfləridilərsə), dillərini itirmiş Qafqaz xalqıdılar.  Özlərinin və türkiyə türklərinin onları adlandırdıqları kimi azəridilərsə  demək dillərini itirmiş farsdılar. Axırda belə bir sonluq verdi ki, azərbacanlılar ərəb –alban-fars qarışıqlı son zamanlar yaranmış türk dilli xalqdılar.
              Sözün açığı bu söhbəti dinləyəndə  mən utandım çox da üzüldüm. Yəqin ki, bu söhbəti eşidən bilginlərimiz və aydınlarımız da çox  üzüldülər. Ancaq onların söhbəti necə qarşıladıqlarını bilmirəm. Bu söhbət, böyük ictimai xadim İsmail Qaspıralını və Əbdürrəhim bəy Hakverdiyevi yadıma saldı. İsmail bəy “Tərcuman” qəzetində yazırdı: “Türk xalqı böyük xalqdır. Özü kimi dili də böyükdür. Dilmizdən ərəb fars sözlərini təmizləmək lazımdır. Təmiz türk dili ilə özümüzü dünya alanına çıxartmalıyıq”.  Qəzetində ilk təşəbbüsü özü edir və ziyalıları yeniləşməyə çağırır.  (İsmail Qaspıralı “Türkçülük”  Vikipediya) 
            Ə.b.Hakverdiyev  “ədəbi dilmiz haqqında” məqaləsində yazırdı: “Türk dilində qəzetə və jurnal çıxarılmasına çar hökuməti qəti olaraq icazə vermirdi. Oxunan kitablar da yalnız İranda çap olunmuş və əksəri fars dilində yazılmış kitablar idi. Buna görə də fars dili türk dilinə tam mənası ilə ağalıq edirdi. Məktubların hamısı fars dilində yazılırdı. Danışığımız əsnasında işlətdiyimiz cümlələr fars ləhcəsinin qurluşunda olurdu. Fars dilinin təsiri sayəsində türk istilahlarını itirib, fars istilahını işlətməyə möhdac olmuşduq”.  
           Yazıqlar olsun ki, onların tasalandıqları (narahat olduqları) çağlarda dilmizdə olan ərəb-fars sözləri sonralar sovet vaxtı 2 qat çoxaldı, bu çoxluğu da dilçilərmiz yaratdılar.
             Dəyərli oxucular ilki bilinməyən, sonu görünməyən  tarixin boranlı-qarlı, acılı- şirinli, daşlı-kəsəkli yollarında Azərbaycan türkləri bir çox haqsızlıqlarla üzləşmişlər. Onlardan biri də sovetlər dönəmində dilmizə qarşı edilən haqsızlıqdır.
            Yeni yaradılmış gənc Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə 1920-ci ildə Rus imperiyasının  basqısından (işğalından) sonra, Azərbaycan Cümhuriyyəti Rus imperiyasının birləşiminə (tərkibinə) qatıldı. Qafqaz türklərilə, Anadolu türklərinin dillərində olan birliyi pozmaq istəyi ilə 1923-cü ildə  Lenin, Qafqaz türklərinin dillərində dəyşikliklərin aparılması haqqında yazısız göstəriş verir. Sonralar Stalin də bu siyasəti sürdürdü. Azərbaycan türklərinin dilindəki bir çox sözlər, ərəb-fars sözlərilə dəyşdirildi. Dilçilərmiz dilimizi ərəb, fars sözlərilə elə doldurdular ki, tamam yeni çeşitli bir azərbaycan dili yarandı. Beləliklə də, ədəbiyyata gələn ərəb, fars sözləri danışıq dilimizdə olan doğma sözlərimizi  yavaş-yavaş el danışığından da çıxarıb unutdurdu. Odur ki, bu gün onun acısını çəkirik. Bizə özünün dili olmayan yeni formalaşmış 100 illik xalq deyirlər.  
           Gör dilimiz nə vəziyyətə düşübdür ki, Fars yazarı Əbdül Əli Karəng 1959-cu ildə İranda basqılatdırdığı bir əsərində Azərbaycan dilində olan fars sözlərinin çoxluğundan qururla danışaraq, Fars dilini Azərbaycan türk dilinin anası, onun özülü hesab edir. (B. Xəlilov “Dil mədəniyəti”məqalə vikiped.)
          Milliyətcə türk olan Əhməd kəsrəvi yazır: Azərbaycanlılar milliyətcə farsdılar. Səlcuqlar dönəmində dillərini itirərək türkləşmişlər. Əhməd Kəsrəvi həmişə fars millətçi mövqeyindən çıxış etmiş, iranda yaşayan Azərbaycanlıların farslaşdırılması kimi yalançı ülkü (ideya) irəli sürmüşdür. (Vikiped. açıq ensikloped).
           Doğrudur, elə bir dil olmaz ki, onda gəlmə-yad sözlər olmasın, bu doğanın, toplumun (cəmiyyətin) gəlişmə (inkişaf) qanunudur. Ancaq bu gəlmə sözlər o dönəmlərdə olur ki, ona asılılıq yaranır, hər hansı bir yeni texnologiya və ya yeni siyasətlə  istər-istəməz dilə girir. Belə olan halda, söz ehtiyatı daha da bollanır. Bundan başqa toplumda yaranan yeni gəlişmələr ilə ilgili köhnəlmiş, işlənməyən sözlər yavaş-yavaş unudulur, danışıqdan çıxır.  Amma min illərlə işlədilən və işlənməsinə asıllıq duyulan sözləri atıb, yerinə həmin anlamda olan yad gəlmə sözləri danışığa gətirmək, yumşaq desək, dədələrmizin irahını (ruhunu) incitmək və sayqısızlıqdır. Eyni çağda da dili ölümə aparan bir yanlış yoldur ki, ərəb, fars, rus şovinistləri başımıza gətirmişlər.
             Onu da bildirim ki, sovetlər dönəmində milliyətcə erməni olan Akop adlı alim, Akademiyada Azərbaycan dil qurupunun 45 il rəhbəri olubdur. 1936-cı ildə türk dilinin azərbaycan dili olmasında çalışqanlıq göstəribdir. Dilmizin başına nə oyun açıb onu allah bilir.
            27 ildən artıqdır bağımsızlığımızı əldə etməyimizə baxmayaraq, dilçilərimiz hələ də rus-fars oyununu yürüdürlər, onların dəyirmanlarına su tökürlər. Bu gündə danışığmıza, dilmizə yeni-yeni yad sözlər gətirirlər. Bu gün ərəb-fars sözləri dilimizə elə hopubdur ki, yad söz olduğunu unuduruq və öz sözlərimiz kimi qavrayırıq. Amma Kəsrəviçilər “ sizin  sözlərinizin çoxu bizim sözlərimizdir. Siz farsdan dönməsiniz”deyəndə qarşılıq (cavab) tapa bilmirik, susmağa üstünlük veririk. Son çağlar  Avropa dilləri də dilimizə  gəlməkdədir. Dilçilərmiz isə hər şeyə razılaşıb susmağa üstünlük verirlər, ona görə ki, ədəbi dil kimi öz sözlərini işlətməyə utanırlar, min illərdir yad sözləri dilmizə onlar daşıyırlar.
           Azərbaycanlılar haqqında deyilən bu təpələyici (təhqiramiz) sözləri eşitdikdən sonra dilci olmasam da, Qurbaninin, Y. İmrənin, Füzulinin, Dədə Qorqutun əsərlərində olan unudulmuş sözləri özümə özəl götürməklə, üstəlik də yadımda qalan doğma  sözlərimizi yeri gəldikcə bu yazımda işlətməyi qarşıma erim (məqsəd) qoydum. Bir sıra aydınlar dirəngəllik (inadkarlıq) edərək, ərəb-fars sözləri olmayanda sözbitiyi (cümlə) cılızlaşır deyirlər. Bu düşüncə yanlışdır.  Azərbaycan türkcəsi, ən varlı və ən şirin dildir. Təki, sözlər yeri-yerində işlədə biləsən.
            Bu gün unudulmaqda olan, sizə tanış olmayan doğma sözləri oxuduqda, onlara yad söz kimi baxmayın, qulağınız alışdıqdan sonra bəyənəcəksiniz. Çünkü onlar dədələrmizin sözləridir. Bu bitikdə (kitabda) yazılan  unudulmuş sözləri anlamayanlar üçün işlətdiyimiz yad (əcnəbi) sözləri ayrac (mötərzə) içərisində göstərmişəm. İşlətdiyim yad sözlərin isə qarşılığını tapa bilmədiyim üçün saxlamağa vadar (məcbur) olmuşam.
          Unutmayın ki, doğma dilin itməsi ulusun (millətin) itməsi deməkdir. Özümüzə qayıtmağın aşırı (vaxtı) çoxdan gəlibdir. Ama biz hələ də yeni yaranma xalq kimi yadların ağzında saqqız olmuşuq.  İndi mən bacardığım dəkin unudulmuş azərbaycan sözlərini yazı dilimizə qaytarıram inanıram ki, mənimlə razı olanlar da olacaq, razılaşmayanlar da olacaqdır.  Bilirəm ki, bəlli halda mənimlə razılaşmayanlar dilçilərmiz olacaqdır. Çünkü onlar danışıqlarında ərəb-fars sözlərini təntənəli söz bitiklərində (cümlələrdə) işlətməkdə alışqandılar. Dilmiz haqqında çoxlu qınaqlar eşitdiyim üçün bitikdə bacardığım dək öz sözmüzü işlətdim ki, aydınlarımız ərəb, fars sözləri işlədilmədən də azərbaycan dilində bitik yazmaq mümkün olduğunu görsünlər                                                        
            XX əsrin öncələri Sovet imperiyasında ögrəncilərin, yeniyetmə  ərgənlərin və gənclərin döşlərinə “Allahsızlıq” nişanları taxıldı. Kommunizm siyasəti altında yetmiş il,  ateizim çatdırımları (təbliğatları) yayımı ilə dinlər təpgili (irtica) din kimi xalqa tanıtıldı. Dini dünyagörüşünün bilginləri, yayıcıları  olan ruhanilər izlənərək, siyasi olaylardan yox edildilər.  Sovet dövlətinin 70 illik gückeçərliyi (hakimiyyəti) dönəmində, dinin görəvilik durumlarının  (ehkamlarının) yayımı və yapımı qadağan edildi. Uzun sıralı çatdırma (təbliğat) yayımları sonuncunda  dinin ən yüksək irahi (mənəvi) egitim (tərbiyə) qaynağı olduğu unuduldu.
              Sovet imperiyasının dağılmasından sonra Azərbaycanın bağımsızlığının (müstəqilliyinin) yaranması, dini özgürlüyün (azadlığın) aşkarlığı, xalqın öz keçmiş gələnək-görənəklərinə yenidən qayıtmasına koşul (şərait)  yarandı. Beləliklə, unudulmuş şəriətlərin-təriqətlərin yenidən qaytarılması, canlanması,  yaradılması gərəkliyi ortaya çıxdı. Ölkədə bir çox dini təriqətlər yayılmağa başladı. 70 illik qadağalardan sonra, özgür (sərbəst) dini dünyagörüşlərinə yiyələnməyə alışmayan gənclərimizin bir parası birdən-birə məzhəb və təriqət çoxluğundan çaşaraq, dini çürüklüyə (fanatikliyə) daha çox meyl etməyə başladılar. Bu gün rast gəldiyimiz dini qarışıqlıq üzündən dini çürüklüyün etgisi (təsiri) altına düşən gənclərimiz, çox hallarda toplumda (cəmiyyətdə) və ya evdə gözlənilməz acılara (faciələrə) nədən oldular.
            Bu gün, aşırı olan dini çürüklüyün (fanatikliyin) qarşısını almaq üçün, düzgün çatdırımın (təbliğatın) olmasına gərəklik duyulur. Uzun illərdir ki, bilim ilə din arasında   böyük uçrumlu sınır var,  Bu ucurum nə qədər geniş olursa, dini çatdırım (təbliğat) yayımnın boşluğu  da bir elə geniş olur və dini çürüklük daha da artır. Çünkü yaranmış bu özgürlük dönəmində köhnəlmiş dini çatdırım yayımları bu boşluqları doldura bilmir. Dini çatdırım yayım yollarının yanlışlığı üzündən , gənc dindarlar arasında qütbləşmə artır. Bir yandan dini çürüklüyə meyillik genişlənir, başqa yandan da dinə duyğusuzluq (biganəlik) yaranır.
       70 illik dinsizlikdən sonra din yoluna imrənən (meyil edən) dindarlar arasında iki tirəlik yaranmaqdadır. Gənclər arasında dinin doğmalığı və ögeyliyi haqqında çəkişmələr getməkdədir. Doğma din olaraq, kimi islamçılığı, kimi də tanrıçılığı  bəyənir. Dinimizin ululuğunu, tarixini doğru-düzgün çatdırmaq  istəyi ilə dinin tarixindən qısa və yığcam bilgi vermək gərəkliyi öz əksini tapmaqdadır.

                                                  I-Bölüm.
                                   Dinin qısa tarixi haqqında.
         Bibliyada deyilən İohanın gizli ordusunu aramaq üçün xristian misionerləri Asiyaya gedirlər. Asiyada rastlaşdıqları tanrıçılıq dininin xristianlığa çox yaxın uyğunluğu olduğunu görürlər. Ancaq bu dində İsa haqqında heç bir bilginin olmadığını da görərək onun tamamilə başqa bir din olduğunu anlayırlar. (Xaqan Ədəboğlu “Türkçülükdə Səlcuqlu xəstəliyi” s. 7)
        Qafqaz və Asiyada ərəblərin soyğun və talançı əzgiliyini (zülümnü) görən Tanrı inanclı Hulaki xan1258-ci ildə Bağdadı tutanda demişdi “Budur Bağdad tökdüyü bütün qanlar üçün, verdiyi əzgilər üçün etdiyi uyğusuzluqlar (ədalətsiliklər) üçün suçlandırılır (cəzalandırılır”.) Bağdad dindarları ilə söhbətində demişdi, bütün dinlər bir əlin 5 barmağı kimidir. Bunun üçün belə çox qırğın nəyə lazım idi siz etdiniz. (X. Ədəboğlu türkçülükdə Səlcuqlu xəstəliyi s. 8) Hulaki xan islam dininə dönmədən, tanrıçı kimi də öldü. Oğlu Qazan xan 43 yaşında islam dininə döndü.   
           Bİr yazıda deyilir: “Türklərdə şamanizm və totemizm yoxdur. Türk dini, bütün dinlərdən ulu  tək tanrıçılığı qoruyan bir dindir. Bu fikir özəlliklə türk bilginləri və bilimçiləri tərəfindən təmsil edilmişdir”. (Viyana Universtesi. Əski türklərin və monqolların dini” adlı bölümdən s.110)
           Bütün dinlər eyni bir inama (əqidəyə), tək Tanrıçılıq inamına yiyələnsələr də, hər bir dinin öz fəlsəfəsi var. Hər bir din çeşitli düşüncə və ayinlər toplusunun ürünüdür (məhsuludur). “Din” ərəb sözü olub, anlamı “yol” deməkdir. Yerindən asılı olaraq cəza, ibadət, adət və mükafat anlamında da işlənilir. Tanrıçılıq tək tanrılı bir dindir. O təkdir ,hər bir nəsnədən üstündür, hər bir nəsnənin yaradıcısıdır. Tanrıçılıkda din yerinə inanc sözü işlənmişdir. Din Tanrının sınırsız varlığı olan, kəsinliyə (mütləqə) çatmaq üçün açılan yoldur. Din yüksək irahi (mənəvi) varlıqdır. O adamların adamlıq duyğuları ilə bərabər yaranmışdır və  bərabər də yaşamaqdadır. Dinin başlıca istəyi tanrını adamlara tanıtmaq, haqqı gerçəkliyi, doğru-düzgünlüyü, adamlıq  durumunu, yetgin görgülüyü (əxlaqlı olmağı) nitəliyi (keyfiyyətliyi) qorumaqdır.  Din istənilən tarixlərdə toplumun irahi (mənəvi) dəyərlərinin qoruyucusudur.  Acun (dünya) siyasətində ayrınclı (fərqli) uyğarlıqlar bir-biri ilə toqquşanda siyasətçilər həmişə bir siyasi alət kimi dindən yararlanmışlar və bu gün də yararlanırlar.
            Adamın evrənə, doğaya  olan acun (dünya) görüşü genişləndikcə, bilik baxışları dərinləndikcə, dini acungörüşü də genişlənir, təmizlənir. Adamlıq duyğuları  bollandıqca, Tanrıya ulaşma, yaxınlaşma, imrənmə (meyillik) artır. Adamlar gələcək istək  gərəkliyinin (ehtiyaclarının) ödənilmə yolunu dində görürlər və dində axtarırlar. Elə dinin qaynağı sayılan ideologiya termini də bu baxışdan törəmişdir.
           Adamların irahiyatları (mənəviyatları), mənlikləri və psixoloji durumları, acungörüşləri, onun  inamından və düşüncəsindən çox asılıdır. Dini dünyagörüş çeşitli olduğu kimi, onun öyməsi  (tərifi) də çeşitli olmuşdur. Ateizm baxımından onu yadsılayanlar (inkar edənlər), dini bir sayğısızlıq, geriçilik (cəhalət) kimi görənlər,  onun toplumu (cəmiyyəti) gəlişməyə qoymayan bir ideologiya kimi bilənlər olmuşlar və onlar bu gün də var. Dində olan doğruluğu yadsılayan, dinin kutsallığını geriliyə, çürüklüyə sürüyüb aparan ona qarışan nağıl və xurafatlardır. Lüğətdə uydurma, yalan və rəvayət anlamlarına gələn xurafat düşüncəsi adamlıq tarixidək əskidir. Bütün dinlər xurafatlardan yararlanmışlar və bu gün də xurafatdan uzaqlaşa bilmirlər. Adamda olan qorxu içgücü (instinkti) xurafatların yaranmasında böyük rol oynayır. Elin (Xalqın) çoxu xurafatla mövhumat, dini inanclarını bir-birindən seçə bilmədikləri üçün çox hallarda xurafatı dinin kökü  sayırlar və onu böyük sevinclə  yaşam yollarında yaşadırlar. Belə bir yanlış baxışın ilgisi də xalqın dini inancların köklərini düzgün bilməmələrindən irəli gəlir. Hansı dönəmdə din onlardan təmizlənəcəksə o dönəmdən də  önəmli dinə önəmli inam olacaqdır və özünü doğruldacaqdır.
            N. Cəfərov yazır: ”Türklər qədim dövrlərdən başlayaraq, öz tanrıları ilə sıx məənəvi- ruhi təmasda olmuş, ondan qorxub çəkinməmiş, əksinə ona könüldən bağlanmış, islamı qəbul edəndən sonra həmin sadəlövhlük, səmimilik müsəlman Allahına münasibətdə də özünü göstərmişdir”. (N. Cəfərov. “ Kitabi Dədə Qorqud”da islama keçid poetikası” Bakı  1999 s. 16)
            Hələ  uşaq ikən, nənə-babalarmızdan, ata-analarmızdan ilkin adamın yaranması haqqında həmişə ilgincli (maraqlı) nağıllar eşitmişik. Həmdə acunu (dünyanı) qanan gündən demək olar ki, hər an Adəm-ata və Həvva ana rəvayətini də eşidirik. Bu rəvayət, dini hədis olduğu üçün hər an sayğı ilə dinlənilir. Aşağıda danışacağım bir olay məni adamın yaradılış nağılını yenidən yada salmağa və onu incələməyə vadar etdi.
            Yaklaşıq  olaraq 15-16 il öncələrdə, bir yas törənində (matəmində) molla, Adəm peyğəmbər haqqında hədis söyləyirdi. O, insanların ulu dədəsi (əcdadı) olan Adəm peyğəmbəri, Tanrı 8 min il öncə yaratdığını,Tanrı onun qabırğasından Həvvanı düzəltdiyini və onlardan  da bütün insaların yarandığını, Adəmin uşaqlarının çeşitli 72 dildə danışdıqlarını söyləyirdi. Törəndə olan bir ögrətmən (müəllim), mollanın hədisinə qarşı çıxaraq,  “ay molla, sizdən diləyim odur ki, gənci, yetgini, qocası olan belə böyük yığıncaqlarda  elə söhbətlər edin ki, xalqda sizə qarşı inam yaransın. Törəndə mənim öyrənclərim (tələbələrim) otururlar. Onlara mən sizin ulu dədələriniz, 300-400 min il öncə  Azıq mağarasında yaşamışlar deyirəm. Sizin sözünüzü eşidən gənc öyrənclərim ola bilsin ki, indi sarsıntı (tərəddüd) içərisində qalıbdılar. Bilmirlər sən deyənəmi, yoxsa mən deyənəmi inansınlar. Sizin söhbətinizi etika xətrinə dinləyirik. Artıq dönəmlə ayaqlaşmaq gərəkdir. Sizdən istəyim odur ki, belə nağılları doğruluq kimi danışıb, gəncləri çaş-baş salmayın” dedi.
            Bu söhbətdən sonra mən dinlərdə olan mifləri araşdırmağa başladım. Bütün dinlərdə çeşitli miflərin olduğunu gördüm. Adamın yaranması haqqında olan miflərin gənclərdə caş-başlıq yaratmaması üçün, bu miflərin bir neçəsini aydınlaşdırmağa, doğruya daha yaxın olanını və ağıla sığanını axtarmağa, araşdırmağa çalışdım.
1.      Sümer nağılında (mifində) deyilir: "Baş Tanrı Marduk, yaratdığı acuna (dünyaya) ağalıq eləmək üçün adam yaratmağı Tanrı Nitdiyə tapşırdı. Tanrı Nitdi, yerdən on dörd ovuc palçıq götürdü, yeddisini sağ yanına, yeddisini də sol yanına qoydu. Onları yoğurdu özünə oxşar bir varlıq yaratdı və üfürüb ona soluq (nəfəs) verdi. Sağdakı erkək, soldakı dişi bir cüt canlı varlıq oldular. Tanrı onların adına Adam dedi. Adamları Edem (Tövratda cənnətin bağlarından birinin adıdır) bağında yerləşdirdi. Şeytan onları aldatdı. Onlar Edem bağından qovuldular. Bu qovulan adamlar artıb çoxaldılar və dünyaya yayıldılar. (Sümer tabletlərindən çevirmə)
             2- Semit xalqlarının, (yəhudiliyin, xristianlığın və islamın) nağılında (mifində) deyilir: “Rəbb Allah yerin torpağından insanı düzəltdi və onun burnuna həyat üfürdü”. (Tövrat.”Yaradılış” 2/7). "O zaman Rəbb Allah insana dərin yuxu göndərdi və o yuxuya getdi. Onda Rəbb Allah onun qabırğasının birini götürdü və yerini ətlə doldurdu. (Yaradılış 2/21)" "Rəbb Allah insandan götürdüyü qabırğadan qadını düzəltdi və onu insanın yanına gətirdi. (Yaradılış 2/22)" Bunların evliliyindən də dünyanın  insanları yarandı.
          Quranın 15/26 ayəsində deyilir: ”Biz insanı quru və qoxumuş qara palçıqdan yaratdıq”.  Göründüyü kimi burada Həvvanın qabrqadan yaranma söhbəti yoxdur.
           3. Türk nağılları (mifləri): Adamın yaradılışı haqqında türklərdə bir çox miflər var. Nəki  türk boyları varsa bir elə də çeşitli yaradılış nağılları (mifləri) var. Onlardan yalnız üçü haqqında söhbət açamağa üstünlük verirəm.
          a) Doğu türklərinin  nağılı (mifi): Göy üzündə tək olan Tanrı Qara xan darıxırdı. “Nə yaradım ki, həm darıxmayım, həm də həmişə məni yada salsınlar” dedi. Bu anda dənizin ağ köpükləri arasından bir qadın xəyalı göründü.  “Məni yarat” deyib yox oldu. Qadının xəyalı Tanrı Qaraxana əsin (ilham) verdi. O özünə bənzər bir varlq yaratdı. Adını kişi qoydu, ona qanad verdi bərabər uçdular. Tanrıdan yüksəyə uçmaq fikrinə  düşən kişiyə hirslənən Tanrı Qaraxan, onun qanadlarını aldı. Özünü də işıqlı dünydan qaranlıq dünyaya qovdu və ona Erlik (şeytan) adını verdi. Sonra da dünya ağacının doqquz budaqdan doqquz adam yarattı. Bunlar dünyadakı doqquz insan cinsinin ataları oldular.( Bax: N. S. Banarlı “ Türk ədəbiyatı tarixi” İstanbul 1971 s.12 və M. Seyidov “Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları” Bakı 1983).
           b)  Asyanın hər bir alanında qarşı (rast) gələn tanrıçılıq mifində deyilir: Ulu Tanrı göyü, yeri yaradandan sonra yerə yağışlar yağdırdı, çaylar, dənizlər, dəryalar yarandı. Dağların palçıqlı sel suları, mağaralara doldu, yağış kəsdi, günəş doğdu.Tanrı Yer anaya- əyəsinə (mələyinə) “mağaradakı palçıqlardan adamları yarat” dedi. Yer əyəsi üzü günəşə olan mağaranın isti palçığını yoğurdu ondan qadını  yaratdı. Saçına ətir verdi. Ona 5 ləçəkli yaşam gülü bağışladı. Bu vaxt Tanrnın səsi gəldi. “Palçığından bir ovuc götür,  sevib-sevilmək yazğısını (bəxtini) özün yarat” dedi. Tanrının əyəsi günəş az düşən mağaradakı palçığı yoğurdu ondan kişini  yaratdı, ona güc və dözüm verdi. Bu anda Tanrının səsi gəldi: “Palçığından bir ovuc götür bəxtini  özün yarat və qadını qoru”dedi. Onlar mağaralardan  çıxıb görüşdülər, 40 uşaqları oldu, onlar çoxalıb dünyaya yayıldılar. Ulu dədələrmiz belə yarandı. (Mirəli Seyidov Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları Bakı 1983 və R.N.Bezertinov “ Din.Tenqriyanstvo”)
          v) Bir sıra mifoloqlar türklərin ulu köklərinin başqa planetdən gəldiyini deyirlər.  Belə ki, mifologiyada Tanrı Qara (Qayra) xanın göydən gəldiyi, Oğuz xanın atası olduğu, Oğuz xan da türklərin ulu dədəsi olduğu və Xızırın ildrımla göydən Dan (Tan) ulduzundan gəldiyi deyilir. Son dönəmlərdə türklərin kökünü Mu qitəsilə bağlayırlar. Bu haqda Mu qitəsindən söhbət gedəndə danışılacaqdır.
          Bir para türk mifoloqları da türk ərəb nağıllarını birləşdirib, hər iki nağılı yoğurub yeni mif yaradıblar. Turan Dursun yazır: “Türk mifologiyasında deyilir ki, səma ördəyi suya baş vurub oradan qum, gil və lil çıxardır, nəticədə quru-yer yaranır. Bundan sonra Tanrı torpaqdan kişini, kişinin qabırğasından isə qadın yaradır. (Turan D. Göy Tanrı vikiped). Aydın görünür ki, burada  türk mifi ilə Semit mifi qarışdırılıb, yeni bir mif yaradılıbdır.  
            4-.Çağdaş mifologiyada.  Bu günümüzün bir çox bilginləri (Avropa və Rus alimləri) yeni mif yaratmışlar. Onların yaratdıqları zənnə (fərziyyəyə) görə, bir çox min illər (445 min il) öncə yad planetlərdən gələn adamlar olmuşlar. Onlar yerdə nəhəng mədəniyyətlər yaratmışlar. Həmən göydən gələn adamlarla yer meymunlarının çütləşmələrindən bu günkü adamların ulu dədələri yaranmışdır və tədricən artıb dünyaya yayılmışlar. Həm də “onlar öz gövdələrindən yaratdıqları genetik koddan yer adamlarını yaratmışlar. Onlar bir zamanlar yerdə ağalıq etmiş, sonralar hər hansı ilişgidənsə yox olmuşlar”.
           İndi bu mifləri incələyək,  onların deyilişlərində, az da olsa ağıla sığası doğruluğun izini görməyə çalışaq. Göründüyü kimi nağılların (miflərin) deyilişləri bir-birindən çeşitlidir. Birinin digərindən dolğunluğu, yüksək pilləliyi, aşamalarla (tədricən) gəlişməsi (inkişaf etməsi) özünü aydın göstərir. Bu nağıllar (əfsanələr) arasında ən ağıla sığası olanı hansıdır?
            Sümerlərin nağıllarında (əfsanələrində) kişi və qadın hər ikisi palçıqdan ayrılıqda yaradılır və hər ikisinə də “Adam” deyilir. Onlar yerin bir parçası olan Edem bağına qoyulur. Sonra Edem bağından qovulurlar və görüşüb dünyanı doldururlar. Burada biz Tanrının adamı torpaqdan yaratmasını görürük. Sümer nağılı cənnətin  yerdə Ədəm torpağında olduğunu deyir.
            Semit dinlərinin (Tövrat, İncil və Quran) yaratdığı nağılın (mifin) deyilişindən göründüyü kimi, Allah adamı palçıqdan, onun qabırqasından isə qadını yaradır. Burada  ilk başlanğıcda adamın (insanın) yaranmasından söhbət gedir, Adəm peyğəmbərin adı çəkilmir. “Rəbb insanı yaratdı” deyilir. Ancaq Tövratın başqa yerində, Adəm və Həvvanın adı ilk insanlar kimi çəkilir. Bu da  çaşqınlıq yaradır.    
             Quranda deyilir: “Ağacın meyvəsindən daddıqda ayıb yerləri göründü”. (7/22) Demək, dini kitablara görə Allah adamı (insanı) yaradanda onun artım yeri (ayıb yeri) olmayıbdır. Belə aydın olur ki, ilk adam tam yetgin yaradılmamışdır onun yaradılmasında yanlışlıq olmuşdur ki, şeytan həmin yanlışlığı düzəltmişdir. Adamın yaranmasında şeytan Allahla ortaqdır. Artım və ya doğuşla dünyanı doldurmaq şeytanın görəvidir (xidmətidir). Demək, dini kitablardan və hədislərdən belə anlamaq olur ki, adam, Allahla bərabər şeytana da borcludur. Hədislərdə bir çox  nağıllar (miflər) var ki,  orada şeytana allahla yanaşı durmaq hüququ verilir. Bu isə Tanrının mütləq varlığına aykırıdır (ziddir). Onda belə çıxır ki, adam Allaha qulluq etdiyi kimi, şeytana da qulluq etməlidir.  
                Belə bir sonluğa gəlmək olar ki, Semit xalqlarının dini kitabları həm Sümer, həm də Sabe (ulduz) dini dünyagörüşündən yararlanmışdır.  Bibliyada, incil və Quranda  yer alan hədislər qavramlıq. (təfəkkür) baxımından Sümer tabletlərində yazılmış olayların əksi kimi görünür. Sümer sivilizasiyasında Tenqri inancının varlığı bu dinin Semit dinlərindən daha əski olduğunu kəsinləyir.
              Tarixçi araşdırıcı Samvel Kramer göstərir ki, Sümerlərdə baş tanrı kimi Tanrı Ra göstərilir. Tarixçilərin sadaladıkları başqa tanrılar Raya bağlı (tabe) olan mələklərdir. Göründüyü kimi bir çox tarixçilər Sümerləri çox tanrılı tanıdıkları halda S. Kramer tək tanrılı el kimi tanıyır. Doğrusu da budur Sümerlər tək tanrılı olmuşlar. (Ərdoğan Çinar “Ələviliyin gerçək tarixi və özü” Vikp.)
              Tövratda deyildiyi kimi, Allah, adamın qabırğasından Həvvanı yaratdığına  görə, gərək bu gün də adamların artımı qabırğalardan  olmalıydı. Həm də kişi ilə qadının qabırğalarının sayı ayrınclı (fərqli) olmalı idi. Bu uyğunsuzluq  yoxdur.  Semit dinlərində deyildiyi kimi, əgər bütün xalqların bir ata-anadan yarandığını alımlayırıqsa, onda bütün adamlar bir-birinə oxşamalı,  bir dildə danışmalı, bir rəngdə, bir  xasiyətdə olmalı idilər. Amma biz adamların çeşitli rənglərdə, boylarda, xasiyyətlərdə,   gələnəklərdə, dillərdə olduqlarını bilirik və görürük. 
               Yaradılış dünyagörüşü haqqında Quranda yazılan ayələrin dəyərini düşünmədən hədisçilər, islamda daTövratın hədisi önəmli və olduğu kimi verilir.  Quranın 15/26 ayəsində deyilir: ”Biz insanı quru və qoxumuş qara palçıqdan yaratdıq”. Orada çox aydın şəkildə Adəm peyğəmbərin yox, insanın yaranmasından söhbət gedir. Həm də köhnə, bəlkə min illərlə yatmış, qoxumuş palçıqdan yaranmasını. Quranın bu məntiqli ayəsini atıb, islam ilahiyyatçıları nədənsə Tövratın nağılına üstünlük vermişıər?
             Ən geniş yayılmış mağara nağılında (mifində), bir çox doğruluqlar ortaya çıxır. nağılın bir ucu gedib qədim ulularımıza, mağara adamlarına çıxır. Ona görə də bu nağılın içərisində doğruluğun  dənələri daha aydın görünür.  
              Afrikalılar, uzaq doğu Asyalılar, ön Asyalılar və Avropalılar, heç cür bir atadan, bir anadan ola bilməzlər. Bunların hamısı nağıldir. Biz görürük ki, Allah bu dünyanın özünü, torpağını, bitgisini, heyvanını, hətta daşını çox çeşitli yaradıbdır. Demək,  adamları da çox çeşitli yaratmışdır. Bir çox  arxeoloji qazıntıların verdiyi bilgilərdən aydın olur ki,Tanrı adamların ilk qaynağını ən azı 4-5 üründə yaradıbdır. Ilk dillər də, dinlər də çox çeşitli yaranmışlar. Bunun özü də Tanrı qanunlarından biridir.
             Nağılların (əfsanələrin) deyilişlərindən, onların bir-birindən fərqliliyi çox aydın görünür. Birinin digərindən dolğunluğu, yüksək pilləliyi, aşamalarla gəlişməsi (inkişaf etməsi) özünü aydın göstərir. Bu nağıllar arasında ən ağıla sığanı tanrıçılıqdan qalma  mağara nağılıdır. Nağılın (əfsanənin) Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsindən qaynaqlandığı açıq-aşkar görünür.
            Duyuüstlüyü (fövqəlbəşəriliyi) və kutsallığı ilə özünə tapınaqlıq (pərəstişlik) yaradan din, topluma etdiyi etkisini, yalnız  Tanrı  gücü ilə  yox, eyni ilə də, dünya varlıqlarında olan Tanrı qanunlarının  gücü ilə həyata keçirir. Dini bilincliyin (şüurun) varlığı və çeşitliyi, dini inam üçün önəmli qoşulluqlardan (şərtlərdən) biridir.
           Adamda yaranan ilk dini duyğular, hələ mağara  yaşamında yaranmışdır. Eyni dönəmdə də din toplumun  aşamalarla  formalaşmış bilincin qanunauyğun gəlişməsi (inkişafı) ilə yetginləşir. Fəlsəfi baxış, bilincin (şüurun) gəlişməsini üç çeşidə ayırır.
1. Kosmik yaradılışlı irahi (mənəvi) bilinc (şüup),  gözə görünməz olan varlıqlara xas olan bilincdir.
2. Bütün canlı orqanizmlərə xas olan irahi bilincdir.
3. Yalnız adamlara xas olan irahi bilincdir.
Bizim istəyimiz yalnız adamlara xas olan irahi (mənəvi) bilincdən danışmaq olacaqdır.
            R. Allahverdi əsərində bilinc anlamından danışarkən: “Mifoloji şüur (bilinc anlamı - İ.M.) dini və fəlsəfi şüurdan daha qədim şüur tipidir.”deyir ( R.Allahverdi. Təqvim mifləri və Novruz. B. 2013.s.138).
           R. Allahverdinin sanmasından  ayrıntılı (fərqli) olaraq, onu bildirim ki, Mifoloji şüur (bilinc) dini şüurdan (bilincdən) əski (qədim) ola bilməz.Əksinə dini bilinc (şüur) mifoloji bilincdən dah əskidir (qədimdir). Çünki dini bilinc anlamı olmadan mifoloji bilinc yarana bilməz. Hələ mifoloji bilinc anlamı və fəlsəfi düşüncələr yaranmadan, dini bilinc anlamı (şüur) yaranmışdır. Adamlarda olan qorxu duyğuları kor-koranə olaraq dini bilinci  yaratmışdır. Əgər biz dinin kökündə mövhumatların durduğunu alımlayırıqsa, belə olan halda mövhumatlar ibtidai, mağaralar dövrünün  ürünüdür (məhsuludur). Demək,  hələ mif yaranmamış mövhumat və dini bilinc yaranmışdır. Bu anlamda  mövhumat  ilk ibtidai din sayıla bilər. Mifaloji dünyagörüşü isə qavram (təfəkkür) varlıqlarının ürünüdür. İlk mövhumatlar dönəmində yaranan dini bilinc (şüur), mifoloji bilincdən (şüurdan) daha öncə gəlir və qədimdir. Qeyd etmək lazımdır ki, din həm idraka, həm irahi (mənəvi) ruhiyyata, həm ilk uyğarlığa (mədəniyyətə),  fəlsəfi düşüncələrə, biliyin (elmin) ilk gəlişməsinə (inkişafına) böyük güc verən bir ideoloji görəvdir. Acun (Dünya) ellərinin (xalqlarının) mənlik gəlişməsində (inkişafında), dini bilinc anlamı (şüur), özünə önəmli bir yer tutmuşdur. Bütün canlılarda anlayışın olduğunu  bilirik. Amma bilincin (şüurun) çeşitləri düşünmə (təfəkkür), yaratma (təxəyyül),  gələcək olayları incələnmə, çözmə (təhlil) bacarığı yalnız adamlara xasdır.
          İnam nədir? İnam özünü yetginləmənin, özünü təstiqinin, mənliyin yetişməsinin ürünüdür. İlk adam toplumunun ortaya çıxması ilə bağlı yaranan bir çox ilgilərdən biri və  başlıcası inamdır. Hələ mağara dönəmində olan qorxu içgücündən (instinktdən) yaranan inam duyğusu, yavaş-yavaş yetginləşərək, dini inam duyğusunun yaranmasına ilişgi olmuşdur. İlk dini duyğular da son halda əksiksiz (mükəmməl) düzənli ( sistemli) yetgin  tanrıçılıq dinini yaratmışdır. Tanrıçılıq dini düzəni də, özlüyündə qorxuya arxalanan görgü (əxlaq) dini düzənini (sistemini) yaratmışdır. Tanrıçılıq qorxu-görgü dini düzənini, özündən sonra gələn səma dini görgülərinin yaranmasında  bir qaynaq tutqacını (rolunu) oynayaraq, bu günkü dini  görgülərin yaranmasına ilgi olmuşdur.
            Hegelin fəlsəfi baxışına görə: İnam adamın içüzünün (mahiyyətinin) sonsuzluğuna və gerçəkliyə inanmasıdır”. Demək, inam, adamın içgücündən (instinktindən) gələn, gückeçərliyini (iradəsini) yaradan güclü bir varlıqdır. Elə bu inamın içgücündən gəlməsi, din yolu ilə Tanrını tanımaq olmuşdur. Bu gün dünyada olan dinlərin inamçılıarının hər biri öz dininin ən yaxşı humanist dəyərlərə yiyələnmiş din olduğunu bildirirlər. Bu da qanunauyğun düşüncədir. Cünki, dini inanclar dəqiq bilik deyil ki, 2+2=4 eləsin və hamı da eyni şeyi düşünsün. Dini dünya görüşündə hər bir kimsənin özünə xas dini baxışı, dini acun (dünya) görüşü və inamı var. Din haqqında yaranan olaylar düşüncənin ürünü (məhsulu) olduğundan, onların hamısı görəcəlidir (nisbidir). Dini inamda qırmızı xətli bir doğruluq var ki, o da yalnız Tanrı varlığıdır. “Hansı yolla gedirsən get, təki üzünü Tanrıya sarı tut, ona get” deyilir.

                                                  II-Bölüm
                               Xızır kimdir, tarixi kimsədir, yoxsa əfsanədir?
             “Qurani-Kərim”də deyilir: “Hər bir xalqa izah etsin deyə, biz (Allah) həmin xalqın dilində danışan elçi göndərmişik” (14\.4). Başqa bir ayədə: “Bilmədiklərinizi öyrənmək üçün sizə öz içərinizdən bir Peyğəmbər göndərdik.” (.2,\.250) deyilir. Qurani-Kərimin bu ayələrindən aydın olur ki, ulu Tanrı, hər bir xalqla öz dilində danışan, Onlara tanrını  tanıdan elçi göndərmişdir.  Ən əski ellərdən (xalqlardan) biri olan türklərə Tanrı,  onların dilində danışan elçi göndərmişdirmi   göndərmişdirsə o kimdir? Tanrıçılıq dini olmuşdurmu, olmuşsa yaradıcısı varmı kimdir?
            Bu sorğuya bu günkü bilginlərin bir çoxu tanrıçılığın bilqamısı (peyğəmbəri) olmamışdır, bu dini xalqın özü yaratmışdır deyə qarşılıq (cavab) verirlər. Bir para araşdırıcı bilginlər də deyirlər ki, vaxtı ilə türklərin də özlərinin bilqamısları (peyğəmbərləri) olmuşdur. Belə ki, ilahiyat bilgini hacı Firudin Qurbansoy göstərir ki, “Zərdüşt peyğəmbərdən öncə azərbaycan torpağında ayrı-ayrı dinləri ulaşdıran (təbliğ edən) 12 peyğəmbər olmuşdur.  (F.Q. “Azərbaycana göndərilən peyğəmbərlər” Bakı 2017 s.10).
            Tanrıçılığın peyğəmbəri olmamışdır deyən mifoloqlara, tarixçilərə,  türk dünyasının hər yerində qarşı gəlinir. Belə bir ilgincli (maraqlı) bilgilər verən tarixçilərə belə bir sorğu yaranır:
             Acun (Dünya) dinlərinin arasında, həm də türk xalqlarının arasında  ən əski din kimi alımnanan və sayılan, türk  ellərinin  inanclarında geniş iz buraxan, sistemli halda kuralları və gələnək-görənəkləri olan, özündə dərin fəlsəfi dünyagörüşlü ideoloqiya daşıyan bir din  xaotik toplum içərisində yarana bilərdimi? Bu sorğunun yalnız bir qarşılığı (cavabı) var, o da yox, yarana bilməzdi deməkdir. Peyğəmbərsiz mövhumu düşüncələr və xurafat yarana bilər.  Din isə bilqamıssız (peyğəmbərsiz) yarana bilməz. Demək tanrıçılığın bilqamısı (peyğəmbəri) olmuşdur, özü də bir yox, bir neçə bilqamısı (peyğəmbəri) olmuşdur, 
           “Peyğəmbər” fars sözü olub, “hər şeyi, hamısını bilən” deməkdir. Bu baxımdan, “Bilam” və “Bilqamıs” sözləri də  türkcə “ hamısını bilən” anlamını verir. Yazılı anıtlarmızda, ədəbiyatlarımızda Bilgə xaqan adının olması, danışığımızda bilən, bilici sözlərinin işlənməsi bilqamıs sözünə çox yaxın və həmişə işlənən sözdür. Belə olan halda, Tövratda adı çəkilən kahin Bilam, Sümer-Akkat dastanında adı çəkilən kahin Bilqamıs Türk xalqının Peyğəmbəri ola bilərlərmi?
           Tövratda Bilam İsrailoğullarından olmadığı, Dəclənin doğusundan gəldiyi, gündoğan yönün (tərəfin) kahini olduğu, İzrailliləri lənətləmək üçün çağrıldığı deyilir. Tövrat onu lənətləyir. Aydındır ki, Tövratda lənətlənən bir kahin, yahudilərin kahini-peyğəmbəri ola bilməzdi. (Müqəddəs kitab Bakı 2009  “Saylar s. 183-186). O gündoğan yönün kahinidir (peyğəmbəridir). Babilin gündoğan yönündə Türükkü (Türk) ölkəsidir. Bu baxımdan Bilam (Bilici) Türükkü xalqının kahini- peyğəmbəri olmaq düşüncəsi inandırıcı görünür.
           “Bilqamıs” dastanındakı bilqamıs da bir kahin kimi verilir. Bəlkə də o Tanrıçılıq inancının kahinidir, bilqamısıdır və qədim türklərin peyğəmbərlərindən biridir. Qafqaz türkləri, erkən dönəmlərdən II-III əsrdən xristianlıq və VII əsrdən islam dininə tapındıqlarından, öz peyğəmbərlərini unutmuşlar. Bu baxımdan, Sümer dastanının alpı (qəhrəmanı) olan Bilqamıs,  əski türklərin Bilqamısı ola bilərmi?
            Əsərdə bizə  sunulan (təqdim edilən) Bilqamıs addır yoxsa ki, peyğəmbərlik takmasıdır? Aydındır ki, bizə çatdırılan əsər qaynaqdan (orijinaldan) yox,  bir neçə dillərdən çevrilərək gəlmişdir. Kahin sözünün anlamı peyğəmbər anlamındadır.  Çünkü tövratın bir çox kahinləri Quranda peyğəmbər kimi göstərilmişdir.  İlk  qaynaq saydığımız Bilqamıs əsərində Bilqamıs bir kahin-peyğəmbər kimi verilmişdir. Çünki əsəri aldırımla (diqqətlə) oxuduqda, Bilqamısın  bir kahin, bir peyğəmbər kimi verildiyi aydın-aşkar görünür. Belə ki, dastanda deyilir:
                                “Özü öz başına gecə-gündüz açar iş,
                                O, hasarlı Urukun kahinimi Bilqamıs.” (I lövhə s.9)
             Bilqamısın kahin kimi verilməsi, onun da Quranda adı çəkilən peyğəmbərlər sırasında durmağına örnək verir.  Çünki o, əsərdə olayları qabaqcadan yuxuda görür və  yozur.
                          “Sən dağdan enməmişdən, gəlməmişdən buraya,
                          O Urukda Bilqamıs səni yuxuda görmüş.” (I lövhə s. 15)               
            Quranda bir çox peyğəmbərlər vəhyi yuxularında aldıqları deyilir. Elə ona görə də, Bilqamıs yuxusunda gördüyü duşu vəhy kimi alımlayır. Həm də dastanda  vəhyin səda kimi gəldiyini də deyir:                                                                  
                        “Bu vaxt qəfil göylərdən belə bir səda gəldi:
                         Bilqamıs adamlara belə buyurdu.” (L.VIII. s. 66)
          Burada Bilqamıs bir peyğəmbər kimi göydən vəhy alır və aldığı vəhyə uyğun adamlara buyruq verir. Bəzən də Bilqamıs həm adam kimi, həm də Tanrı kimi verilir:  
                “Sənin bədənində həm Tanrı, həm də insan canı var.”  (X lövhə 35. Sətr) deyilir.                                                          
          Tanrıçılığın ən önəmli  cızı (xətti) olan irahın canlı varlıqlara keçməsi ideoloqiyası dastanda  özünü aydın göstərir. Tanrıçılıqda irahın quşa çevrilməsini  (reinkarnasiya), Bilqamısda belə aydınlaşdırır:
                   “O mənə toxunaraq, məni quşa çevirdi.
                     Qanad taxdı çiynimə, adəti quş qanadı” deyir.  (L.VII s 60)    
          Burada tanrıçılığın qaynağı sayılan varlığın-birliyi (vəhdəti-vücüd) fəlsəfəsinin qatqısı açıq-aydın görünür. Varlığın- birliyi fəlsəfəsini islamlaşdıran ilahiyatçılar Bilqamıs dastanını alqınlıqla oxusunlar.   
           Bütün əsər boyu Bilqamıs Uruklu kimi verilir.  Bilqamıs Uruk şəhərində yaşasa da, o özünün gündoğandan (şərqdən)  gəldiyini bildirir:
                   “Mən səfərə çıxmışam günəş doğan tərəfdən” (L.X.s 79) deyir.
           Urukun günəş doğan yanı Tövratdakı xəritədə Türükkü (Türklər) ölkəsidir.  Bu da onu göstərir ki, türükkü ölkəsində doğulan Bilqamıs, sümer ölkəsinin kahini olmuşdur.  Bu bilgi   bizə sümerlərlə türklərin eyny  kökdən gəlmə bir el olduqlarını kəsinləməyə ip ucu verir. Demək, Bilqamıs tək Sümer xalqının yox, o dildə danışan bütün elin həm  kahini, həm də bilqamısı (peyğəmbəri) ola bilər. 
          Tarixçilərin dediklərinə görə, türk xalqlarının, elə də Azərbaycan türklərinin oluşma (təşəkkül) tarixlərində   “peyğəmbər” anlamını verən bir neçə türk sözləri (bilqamıs, yalavac, yalamac, savçı ) işlədilmişdir. Azı 14 min il öncələrdən Tanrıçılıq dininin bilqamıslarının,  yalavaclarının köməyi ilə, ağızdan-ağıza keçərək deyimlərdə, ağız ədəbiyyatlarında yaşamış  və gələnək halında bu gün də türk xalqlarının  çeşitli boylarında hələ də yaşamaqdadır.
            Nəbibəyli Z. Yazır:  “I-V-əsrlərdə türk dünyasında Xızır, Xızır-İlyaz (Əlləz) adları ilə məşhur olan Xızır peyğəmbər öz mənəvi ideyaları ilə o dərəcədə məşhurlaşmışdır ki, günümüzdə də o öz paklığını, nüfuzunu, bəşəri şəxsiyyət olmasını qoruyub saxlaya bilmişdir”.  (Nəbibəyli  Z. “ Türkəm, tanrıçıyam və ya dön geriyə bax” Bakı 2009 s. 40). Z. Nəbibəyli çox haqlı olaraq, Xızırın əsgiliyini və kimsəliyini tanıyır. Yad dinlərin Zərdüştilik, Yəhudilik, Xristianlıq və İslamın türklər arasında yayılmasına və hər yandan tanrıçılığa olan basqısına baxmayaraq tanrıçılığın gələnək və görənəkləri hələ də türk eli arasında yaşamaqdadır. Bu gün ərəb və türk ilahiyatçıları Xızırı ərəbləşdirməyə çalışırlar, Xızırı Xıdır, İlyazı İlyas kimi qələmə verirlər. Bəzi türk eli də İlyazı Əlləz deyə çağırırlar. 
             X. Ə. Babayeva yazır: ”Qoruyucu ruh olan Xızır, türk etnik-mədəni ənənəsində “övlüya” “ərən” anlayışı ilə ifadə olunan mifoloji varlıqların ölçülərinə daha uyğun gəlir- deyən tədqiqatçılar türk tanrıçılığında peyğəmbər anlayışı  olmadığı fikirindədilər”. ( X. Ə. Babayeva “Azərbaycan folklorunda Xızır nıbi obrazı” Bakı 2013 s.140). Onu bildirim ki, Xızırı mifoloji qılıq sayan tək X. Ə. Babmayeva deyil, o duyğulu yazarlar bütün türk dünyasının hər bir yanında var.
           Doç. Dr. İsmət Çətin yazır: “İslamiyətdən öncəki dönəm Türk inanc sistemində iyələr (əyələr İ.M.), çeşitli funksiyaya sahibdilər. Bu iyələrdən birisi olan Kıdır (Xızır İ.M.) da kut iyəsi olaraq bilinməkdədir. Göy Tanrı inanc çevrəsində var olan Kıdır, Türk toplumunun islamiyəti qəbul etməsilə birlikdə Orta-Doğu kulturlarındakı Xızıra dönmüşdür”. (Doç. Dr.İ.Çətin. Vikip.)  Seçkin Sarpkaya  və Əhməd Yaşar da eyni düşüncəni bölüşərək  Xızırın tarixi kimsə olduğunu alımlamırlar (qəbul etmirlər). Xızırı kult iyəsi adlandırırlar. (S. Sarpkaya “Dədə Korkut kitabında olağanüstü tiplər” inter.)
            Dr. İ. Çətinin yazısından belə aydın olur ki, o Kıdıri (Xıdırı) islamiyətdən bir neçə min il öncədə yaranmış tanrıçılığın kut əyəsi kimi alımlayır. Başqa yandan da bir çox türk tarixçiləri kimi, Kıdırın (Xıdırın), islamiyətdən sonra Xızıra çevrildiyini deyir. Ərəb sözü olan  Kıdırı (Xıdırı) ilkin ad kimi alımlayır və islamiyətdən sonra Orta Asyada Xızıra çevrildiyini deyir.   Görünür çağdaş türk yazarlarının tanrıçılıqdan salıkları (xəbərləri) yoxdur. Tanrıçılık inancında  Xızırın necə dərin yer tutduğunu anlamırlar. Aydın olmayan hansı ilgidənsə Xızırı ərəbləşdirməyə çalışırlar, Tarixçi Yazarlar türklər arasında olan nağıl və söyləntiləri (rəvayətləri), ərəblər arasında olan söyləntilərlə incələyib, araşdırma aparmayıblar. Əgər araşdırılsa idi türklərdə olan Xızır söyləntilərinin (rəvayətlərinin) necə də əskilərdən gəldiyini və Xızır adının  çox əskilərdən ön Asyada yayılmış olduğunu görərdilər. Bir də onlar deyirlər, “türklərin islamiyəti qəbul etməsilə Ərəbin Xıdır Türklərdə Xızıra dönmüşdür. Türk kültüründə Xızır daha çox islami bir motifdir. Xızırı tam yetgin anlamla ərəbləşdirir. Necə də üzdən sovurma yanaşmadır. Onu demək lazımdır ki, ərəbləşdirmə siyasəti gedən yerdə heç bir ərəb sözü türkləşə bilməz. Ama islamla ilgili minlərlə ərəb sözləri dilmizə giribdir.  Demək İslam düşüncəli türk tarixçilərimiz öz yanlış düşüncələrilə ilolayı (tarixi) da quraşdırırlar (saxtalaşdırırlar).
         Daha sonra yazır: “ Bu mədəniyət dəyişikliyi sonucunda kut iyələri,  öncə kut iyəsi Kıdıra, oradan ata ruhlarının kutsallığından evliyalara, oradan da dini kaynaklı olduğu inanc və iddiası ilə Xızır və Xızır ilyasa keçişin bir ifadəsi olaraq qarşımıza çıxmaqdadır”.
          İlolayçı (tarixçi) yazarların dediklərindən belə başa düşülür ki, onlar Xıdırı əyələr sırasında görürlər və ona verilən Kıdır adının islamiyətdən sonra evliyalara verildiyini deyirlər. O Kıdırı (Xızırı) bir peyğəmbər kimi yox, bir iyə (əyə) kimi tanıyır. O halda o tanrıçılığı da bir din kimi tanımır. Çünkü peyğəmbərsiz din olmaz. 
           Yazılı qaynaqlarda, da tək Tanrıya tapınan və onu yayan bir neçə bilqamısların (peyğəmbərlərin)  Mayınsık, Anadyar, Auşadyar, Bəta və Xızırın adları çəkilir. (Abdülkadir İnan “Şamanizm” Ankara 1986 s. 85 və Xaqani “Seçilmiş əsərləri” Bakı 1987 s.79) Ancaq onların haqqında geniş bilgilər yoxdur. Bu keçmiş bilqamıslardan , yalnız biri adamların irahına yaxın olmuş, toplumda (cəmiyyətdə) yaşayan gələnək-görənəklərlə dönəmimizədək gəlib çıxmışdır. Bu da Tanrıçılığın ilk bilqamısı saydığımız  Xızır olmuşdur. Tanrıçılıq dininin qalıqları adamların  yaşamlarında və duyğularında hələ də qalmaqdadır. Başqa xırda dini inanclar unudulsa da, bu din aşamalarla bütün türk ellərinə yayılmışdır. Soylar arasında birlik yarandıqca, bir bilqamısa asılılığın gərəkliyi  yaranmışdır. Bu asıllığı doğu Türküstanda “Yalavac”, batı Türküstanda isə “Bilqamıs” (hamısını bilən) adlanan Xızır ödəmiş və Tanrıçılıq dinini Mezopotomiyadan doğu Türküstanadək yaymışdır. Bir bilqamıs kimi Xızırın adı Türk dünyasının hər yerində, eləcə də Sumer yazılarında  və səma kitablarında çəkilməkdədir. Tanrıçılığın bir çox gələnəklərinin hələ də yaşamasına baxmayaraq, Türk dünyasının bilim ocaqlarında tanrıçılıq dini sistemli halda tam araşdırılmamışdır.  Çağdaş dünyamızda bu gün türklərin nağıllarında, əfsanələrində, rəvayətlərində, məsəllərində, klassik şairlərin əsərləində Xızırın adı  hələ də yaşamaqdadır.
                Bu gün türk xalqları Tanrıçılığın ilk yaradıcısı kimi Xızırı tanıdıqlarına görə, yalnız Xızır qılığını (obrazını) gözdən keçirəcəyik. Türk xalqları arasında geniş yayılmiş nağıla görə, Ulu Tanrının əmri ilə cansız quru torpağın üzərini qara bulud alır, isti yağışlar yağır, şimşək çaxır, yerə ildırım düşür. İldırım düşən yerdən Xızır çıxır. Yenidən bir də şimşək oynayır, yerə ildırım düşür və içərisindən bozat çıxır. At kişnəyərək, Xızırın üstünə gəlir. Əvvəlcə Xızır geri çəkilir, bu an ulu Tanrının səsi gəlir: “ Atı tut min” deyir. Bir sıra əfsanələrə görə Xızır Qaf dağına düşmüş, Qaf dağındakı süd gölündən həm üzən həm də uçan boz atını  tutub minmişdir. (Babayeva X.Ə. s. 22 və M. Seyidov) Xızır atın yalmanından tutub, belinə atılır. Atda iki qanad yaranır və göyə qalxmağa başlayır. Haradan keçirsə, oranı göy otlar, qalın ormanlar bürüyür, sərin yellər əsir, şır-şırla sular axır. Cansız olan quru acun cana gəlir. Bu nağıl Xızırın adamların oluşmaları ilə yanaşı tarixin uzaq keçmişindən gələn ulu bir bilqamıs olduğunu, dünyanın ilk dörd varlığının (günəş, torpaq, yel və su) birliyində çalışdığını, doğanın cana gəlməsində və fəsillərin yaradılmasında çalışqanlığa qatıldığını  göstərir.
           Tarixçi araşdırıcı F. Ağasıoğlu yazır: “ Sami peyğəmbərləri yerarxiyasına yad olub, azərlərin inanc sistemində möhkəm yer tutan, Xızır peyğəmbərin monoteist görüşünü aparıb çoxallahlı yəhudilərin içində ilk yayan, Aran boyundan Azərin oğlu İbrahim peyğəmbər  də hələ protoazər çağlarından Azərbaycana bağlı idi. (F.Ağasıoğlu I-bitik Bakı 2014 s.17)
             F. Ağasıoğlunun bu açıqlamasında verdiyi əski düşüncəli dünyagörüşü bizə bir çox gizli şeylərin üstünün açıqlanmasına ipucu verir. O ilk öncə Xızır peyğəmbərin Sami kökənli ərəb olmadığını, Xızırın İbrahimdən öncə yaşamış olduğunu, təktanrılıq dininin İbrahimə Xızır gənələyindən gəldiyini, Azərin (Az+ərin) və oğlu İbrahimin türkün Aran boyundan olduğunu, İbrahimin də öz növbəsində təktanrılığı yəhudilərə  ötürdüyünü deyir. Demək, Semit dinlərinin kökündə türkün təktanrıçılıq inancı durur. Buradan belə aydın olur ki, İbrahim (ə.s.) Semit xalqının bioloji atası yox, dini ideoloji atasıdır. Aydındır ki, İbrahim ərəbləşdirilmiş addır. Onun ilk adı Abramdır. Abram adı da türkün ad qoyma gələnəyinə uyğun gəlir. Atasının adının “Az+ər” olması da Azərin və Abramın Az (Azık) elinin Aran boyundan olma düşüncəsini kəsinləyir. Demək Xızırdan sonra İbrahim (Abram)  öncədən azıq+ərlərin (azərlərin)  və sonradan semit elinin (xalqının) bilqamısı (peyğəmbəri) olmuşdur. Samilərin özləri dinlərinə hənifilik deməsi tanrıçılıqdan qaynaqlandığını göstərir.
           İlahiyatçı Hacı Firudin Qurbansoy yazır: “ İbrahim peyğəmbər e.ö.1568-ciildə 1 Martda indiki Urmiyanın Ur şəhərində anadan olmuşdur. Vavilonaya, Babilistana, oradan da Misirə köçmüş e. ö. 1393-cü ildə ölmüşdür. Bir sıra xalqın və peyğəmbərlərin ulu babası, o sıradan məhəmməd peyğəmbərin 29-cu babasıdır.   İbrahimin 3-cü arvadı Kanturamdan (tövratda Ketura gedir) doğulan 6 uşaqlar Xorasan türklərinin ulu babalarıdır.(H. F. Qurbansoy “Azərbaycana göndərilən peyğəmbərlər” Bakı 2017.s. 40-48). Ancak bir çox tarixçi araşdırıcılar İbrahimin yaşam dönəmini e.ö 2500 –ci illərə ilgi edirlər.
          Azərbaycan folklorunda dərin iz salmış dörd ünsürün (od, torpaq, hava və su,) kutsal varlıq kimi adamların yaşam uğurunda savaş yollarına dərin kök salması,  Xızırın adı  ilə bağlıdır.  Türk dünyasının bir sıra filosofları isə, yanlış olaraq bu dörd ünsürü qədim  yunan filosofu A. Empedoklun (e.ə 490-430) “Təbiət haqqında” fəlsəfi poemasının etgisindən (təsirindən) qaynaqlandığını deyirlər. Ama Empedokldan bir çox min illər öncədən dört varlığın kutsallığını yaşadan gələnəyin türk xalqları arasında  olmasını, dini törən şəklində  yerinə yetirilməsini və bu deyilən sanmanın (fərziyyənin)  tamamilə yalnış olmasını bir çox filoloq və tarixçilər kəsinliklə  aydınlaşdırmışlar. Hələ ən əski mifoloji deyimlərdə adamların yaşam yönümləri ilə ilgili olan dörd varlığın od, torpaq, yel və suyun, yaranması  Tanrı ilə Xızırın soyut davranışlarının son ürünü kimi verilir.
            Yeni eradan öncə yaşamış yunan filosofuTeofrastus deyir ki, ilk od qaynağı kimi günəşi alımlaya bilmərik. Günəş də öz qaynağını ondan güclü olağandışı (fövqəladə) enerjisi olan oddan almışdır. (A. Əlizadə “Antik fəlsəfə tarixi Bakı 2016 s.146) Çox kuşkusuz ki, Teofrastus olağandışı od dedikdə tanrını düşünür. Onu od anlamında görür. Görünür hələ çox əski dönəmlərdən belə sayı-sambalı bilinməyən çoxluğu yaradan varlıq birdirsə, o belə çoxluğu, rəngarəngliy necə yaradır və yönətir (idarə edir) sorğusu onları həmişə düşündürmüşdür.
             Dastan və nağıllarda, elə də yazılı ədəbiyat (Zəncirlənmiş Prometey və Gürcü dastanı “Amirani”) əsərlərində adamların oddan ilk yaranmalarının Qaf (Qafqaz) dağından başlandığını deyirlər.
                            “Odu oğurlayıb vermiş insanlara,
                             Allahın yanında olmuşdur, üzü qara”.
                                                      (Esxil.”Zəncirlənmiş Prometey” Bakı 1975 s. 4).
            Odun ilk yararlanma qaynağı Qafqaz oldğu kimi, tanrıçılığın da ilk qaynağı Qafqazda  yaranmsı ağıla batan düşüncə ola bilər. Çünkü tarixi çox əski dönəmlərə gedib çıxan ilk od tapınağı olan “Rom ana” (Romana) tapınağı da Qafqazın ətəyə Abşeronda yerləşir və son çağlaradək kutsal tapınak kimi yaşamışdır.  
            Əski Vizantiya tarixçisi F. Simokatta (VI-əsr) yazır: “ Çox qədimlərdən türklər göyə, oda, torpağa yelə və suya tapınırlar”. (R.N.Bezertinov “Tenqriyanstvo”  vikiped.). Elə ona görə də, kəsinliklə (qətiyyətlə) demək olar ki,  A. Empedokldan çox öncələrdə 4- varlığın kutsallığı türklər arasında olmuşdur. Çox guman ki, əksinə Empedokl öz əsərində, türk mifindən yararlanmışdır.  Azərbaycan türklərinin folklorunda  kutsal olan dörd  varlığın (ünsürün) Xızırla sıx ilgili olması kuşkusuzdur (şübhəsizdir). Xızır haqqında olan nağıl və rəvayətlərin türklər arasında geniş yayılması, onun  çox əskiliyinin  göstəricisidir. Qafqaz türk mifologiyasında belə bir baxış  yaşayır: Tanrının elçisi  Xızır, göydən altında atı, əlində odu, ildırımla yerə gəldi, adamlara od payladı, ocaq qalamağı, ət bişirməyi, illəri, fəsilləri, ayları, günləri öyrətdi.  Bu nağıl, göylə bağlı olan Mu xalqının gəlişi ilə də ilgili ola bilər. Göydən gələn Xızır, yerdəki yabanılara bir çox yeniliklər öyrətmişdir. Xızır haqqında bir çox olaylar bu günədək xalq arasında yaşamaqdadır.  Mifə görə hər ilin yaz aylarının xas günlərində dörd varlığı dirləşdirib cana gətirən Xızırdır.
           Xızırın və atının gəlişi, Tanrının əmri ilə həftənin xas (çərşənbə axşamı) günü olur. Ona görə də türklər, Xızır ilsırasında (təqvimində) xas (çərşənbə axşamı) gününü həftənin uğurlu günü kimi alımlamışlar.  Xasın başqa günlərdən  ayrıntılı olaraq Tanrıya alqış (dua )  günü kimi, kutsallığını dönəmimizədək  yaşatmışlar.  O gündən Xızır hər il fevral-mart aylarında özünün boz atını minib doğanı cana gətirir. Onu çağıran adamların istəklərini  yerinə yetirir. Sevgililərin əlinə buta verərək, onları istəklərinə,  işıqlı günlərə çatdırır. İlin başqa dönəmlərində də dara düşənlərin hayına-dadına çatır.
          V.Vəliyev yazır: “ Türk inancında atın xüsusi yeri var. Qədim inanca görə, at göydən enmiş,  günəşdən bəzi rəvayətə görə Dan ulduzundan gəlmişdir. O, həm uçur, həm qaçır, həm də üzür”. Qədim türk inancına görə, türk igidi uzaq yola çıxanda onun atının nalı kutsal ocağa atılır. O, gəzintidən (səfərdən) qayıdana kimi nal ocaqda qalır. İnama görə kutsal ocaq,  nal yiyəsini hər acıdan, xataan, tasalardan qoruyur.  Odur ki, dədələrmizin görüşnə görə at kutsal olduğu üçün onun nalı da kutsal sayılmışdır.
            Xalq deyimində Xızırın atı da, geyindiyi paltar da, bığının rəngi də göy rəngdə verilir. Bu da rasgələ (təsadüfi) deyil. Türk inancına görə, göy üzü və göy rəng  kutsaldır.  Uçmağın  (cənnətin) səkkiz qatının simgəsidir. Odur ki, türklərdə göy rəng göydə də, yerdə də kutsal sayılır. Yazılı qaynaqların bildirdiklərinə görə, Əmir Teymur taxtını göy mərmər daşın üzərində qurdurmuşdur. Həmin daş əmir Teymurun anıtında (türbəsində) saxlanılır.
          “Xızır” sözü istilik, qızğınlıq anlamını verdiyini, bir çox araşdırıcılar “Xız-ər” yəni Xız-istilik, qızqınlıq gətirən “ər”-kişi anlamında işləndiyini deyirlər. Bir çoxları da Xəzər türklərinin və Xəzər dəniznin adının Xızırla bağlı olduğunu deyirlər. Müsəlmanlıqla  bağlı, bir takım yazarlar Xızırı islamlaşdıraraq, həzrəti Cəbrail adlandırırlar.(Savalan Fərəcov “Aşıq Qərib”əsərində). Bu gün el arasında islamlıqla ilgili olaraq, Xızır- İlyaz, Xıdır Nəbi deyə tanınır. “Xızır” sözü, az qala bu gün yaddaşlardan silinməkdədir.
            Bununla belə, bir çox xalqlarda- Çində Konfisi, Hindlilərdə Brahma, Budha, Misirdə Oziris, türklərdə Oğuz və s. əfsanələşdiyi kimi Xızır da, tarixdə yaşayan kimsə olsa da, dönəmlər keçdikcə, tanrıçılıq bir dinn kimi unudulduğu üçün onun bilqamısı da bir çox aşamalardan (pillələrdən) keçərək mifik qılıq halına salınmışdır.  Bu gün bütün bilginlərimiz Xızırı mifik,  əfsanəvi qılıq kimi tanıyırlar. Ancaq son dönəmlərdə bir çox araşdırıcı bilim adamları Tanrıçılıq dinini, bir din kimi alımlamışlar və bu gün də tanrıçılığa tapınan el yaşamaqdadır. Acun (dünya) bilginləri kəsinliklə bildirmişlər ki,Bilqamıssız (Peyğəmbərsiz) din ola bilməz. Əgər din varsa onun bilqamısı da (peyğəmbəri də) var. Bu baxımdan Xızır tarixi kimsədir. Tanrıçılıq dininin kurallarını yaradan bir bilqamısdır.
         Sümerşunas Müazzəz İlmiyənin söylədiyi bilgilərdə deyir Sümerlərin IV-III minilliklərə ilişgi (aid) edilən tablet yazılarında Xızırın adı çəkilir. Sümerlərin İlk ölümsüzlük qazanan yarı tanrı kahinlərindən Utnapişdi (Odnapişdi)  Xasisatranın atasıdır. Xasisatra da Xızırın doğma (doğru) adıdır. Xızır isə onun xız-istilik gətirən anlamını verən ayamasıdır-takmasıdır. (Vikipediya Dəniz Karakurt “Türk söyləncə sözlüyü” 2012). Bu sanmanı (fərziyəni) alımlasaq  Xızırın Bilqamısın atası olması inancı  yaranır.  Tarixçi araşdırıcı  X.Ə. Babayevanın da dediyinə görə Xasisatra Xızır İ.M.) Bilqamısın atasıdır. (X.Ə. Babayeva. “Azərbaycan folklorunda Xızır nəbi obrazı” Bakı. 2013 s.57). Demək hələ yəhudilik dini yaranmamışdan tanrıçılıq dini olmuşdur. Onun da peyğəmbərlər sırası olan Utnapişdi, Xızır, Bilqamıs, Zülqərneyn (Oğuz), Dədə Qorqut kimi bilqamıs (peyğəmbər) sıra düzümü (səcərəsi) olmuşdur.  Onlar yəhudu kökənli olmadıqları üçün Bibliyada yer almamışlar.                              
            Təkallahlıq dini dünyagörüşü hədislərdə Adəmdən (ə.s.) başlasa da, bu gün təkallahlıq dininin ilk kitabı Tövrat olduğundan, bu dininin yayıcısı Musa (ə.s.) sayılır. Yəhudiliyin kutsal Talmutunda  Musanın (ə.s.) Təkallahlıq ideologiyasını, hülul (ilahi) biliyini (elmini) Xızırdan  öyrəndiyi deyilir. Çünki Tanrıçılıqda olan təktanrılıq ideologiyasının bütün göstəriciləri yəhudulik inancında görünməkdədir. Bu yanaşmanın düzgünlüyünü Tövratda görürük. Belə olan halda, demək, Təkallahlıq (təktanrılıq) ideologiyasının ilk yaradıcısı Musa (ə.s.) yox, Utanpişdi olmuşdur. Utanpişdi oğlu Xızıra vermişdir. Xızır da təktanrılıq ideologiyasını Bilqamısa, Bilqamıs Az+ərə, o da İbrahimə, İbrahim də Musaya öyrətmüşdür.  Musadan sonra da bu gələnəyi İsa və Məhəmməd (s.ə.s.) yaşatmışlar.  Buradan təktanrıçılığı ulaşdıran böyük bir sıralamanın (səcərənin) olması aydın olur.
              Bilqamıs özününUruka gündoğandan gəldiyini deyir. Urukun gündoğanı da türükkü olkəsidir. Demək Xasisatra (Xızır) da gündoğanlıdır yənu türükkü ölkısindəndir.  Tarixçilərin yazdıqlarından və dediklədindən belə bir anlam, zəncirvari bir soyun yaranması anlamı yaranır. Demək tarix əfsanəyə çevirmiş olan kimsələr, əfsanə yox tarixi kimsələrdir.
            Bir sıra  İran araşdırıcı tarixçiləri  Xızırın, İranın əfsanəvi kralı olan Fəridunun olduğunu kəsinləəyə çalışırlar. (Vikipediya Dəniz Karakurt “Türk söyləncə sözlüyü” 2012).  Farsların bu düşüncələrini incələdikdə ilgincli bir olay ortalığa çıxır. Belə ki, bütün acun  (dünya) bilginləri, tarixçiləri  Xızırı e.ö. IV-minilliyin adamı bildiklri halda, bilim dünyasına aydındır ki, Farsların ilk tarix alanına çıxmaları e.ö. IX-əsrdədir. Bilginlərin dediklərinə inanaraq demək olar ki, Xızırla Fəridunun arasında ən azı 2min il tarix ayrıntısı (fərqi) var.  Xızırın Fəridun olması  heç bir gerçəkliyə sığmır. Fəridun Xızır ola bilməz.  
            Bütün Asya xalqlarının hamısı Xızırı öznünküləşdirməyə çalışırlar.  Bu yöngünün  ilgisi nədir? Bu sorğunun qarşılığı çox asandır. İlk öncə Xızırın kimsəliyi tanrıçılıq dək çox qədimdir. Tanrıçılıq dini bütün təkallahlıq dinlərinə qaynaq olduğu üçün Xızır da onlara doğma görünür. Ən önəmlisi də odur ki, XII-XIII-əsrlərdən türklər Xızır dinindən uzaqlaşdıqları üçün, Xızırın kimliyi və kutsallığı unudulmağa  başlamışdır. Türklərdə Xızıra qarşı olan bu soyuqluq, başqa xalqların ona yiyələnmələrinə imrənmə yaratmışdır.    
            Quranın 18\60-ayəsində deyilir: “Yadına sal ki, bir zaman Musa (ə.s.) öz gənc dostuna belə demişdi: “ Mən (Xızırla görüşmək üçün) iki dənizin qovuşduğu yerə çatmayınca və uzun müddət gəzib dolanmayınca geri dönməyəcəyəm”. (Quran Bakı 2004 s. 356)
            Bütün araşdırıcı tarixçilər iki dənizin arası olan yeri, Mərmərə dənizi ilə Ağ dənizin qovuşduğu yerin, yəni İstanbulun olduğunu açıqlayırlar. Kimi araşdırıcılar isə Qırmızı dənizin qovuşduğu yerin olduğunu deyirlər. A. Q. Bakıxanov  yazır: Tarixin və xalq rəvayətlərindən gələn bilgilərə görə, 4-5 yüz il bundan əvvəl abad olan yerlər indi su altında qalmışdır. Vaxtı ilə Xəzər dənizi indikindən alçaqda olmuş, içi ilə türkmənistana quru yolun olduğu, dənizin iki yerə ayrıldığı xalqın yaddaşında yaşamaqdadır. Xalq , Xızır- zında ocağı tərəfdə suların qovuşduğunu söyləməklə buranın Quran ayəsində göstərilən “iki dənizin qovuşduğu” yerin olması daha inandırıcı görünür. (A.Bakıxanov “Gülüstani –irəm” Bakı 1958 s.37).  N.Gəncəvi əsərində Xəzər dənizini Xızran adlandırması bir daha onu göstərir ki, vaxtı ilə xəzər dənizi Xızır dənizi adlanmışdır. Hər halda Abşeronda Xızırla ilgili yerlərin çox olması, Vaxtı ilə Xəzərin iki yerə ayrılması, Xəzər qırağı sular altında şəhər uçqunlarının olması, Xızırın Musa ilə görüş yerinin  Xəzər dənizi olduğuna inamı daha da gücləndirir. (Bax “Azərbaycana göndərilən peyğəmbərlər” s .80)
         “Qurani-Kərim”də (18/65) yazılana görə, Musa (ə.s.) Xızır ilə görüşmüş, onun müridi olmuş, bilmədiyi hülul (ilahi) elmini ondan öyrənmişdir. 
           Bütün araşdırıcı tarixçi bilginlər göstərirlər ki, Tanrıçılıq, dini dünyagörüşündən, Buddaçılıq, Zərdüştlük, Maniçilik, yahudilik, xristianlıq və islam dinləri  yararlanmışlar. Bütün bunlar da Xızırın, mifoloji qılıq (obraz) yox, tarixi kimsə olduğunun kəsinləyır. Xızırın dünyaya gəldiyi çağ məlum olmasa da, yaşadığı dönəm, Sümer yazılarındakı bilgiləri, Talmutdakı olayları və Qurani- Kərimdə deyilənləri incələsək Xızırın həm İdrisə, həm İbrahimə (Abram), həm də Musa ə.s.-a ustadlıq eləməsi onun ölməzliyindən, həmişəyaşarlığından salıq (xəbər) verir. Elə bu olaylarla ilgili İdris, İbrahim və Musanın ustadı, mürşidi kimi verilməsi Xızırı, tarixi kimsə kimi tanımağa önəm verir. Bununla da, Qurani-Kərim, onun, Lədun (ilahi bilik) biliyinin özətini qoyan bir peyğəmbər kimi tanınmasını kəsinləyir (təsdiqləyir). Xızırla Musanın aralarında olan olayların birini yada salaq. “Musa bəni İsrail tayfasını yığıb onların qarşılarında çıxış elədi. Musa çıxışını qurtaran kimi biri onun ətəyindən tutub dedi: “Ey Tanrının peyğəmbəri, yer üzündə səndən bilikli kimsə varmı?  Musa “yoxdur” dedi. Elə bu zaman Tanrı ona bu vəhyi göndərdi: “ Elm elə böyük nemətdir ki, bir nəfərin onu öyrənməsi kifayət deyil. Yer üzündə elə bir şəxs var ki, onun elmi sənin elmindən çoxdur”. Musa dedi “Pərvərdigar, onun yerini mənə göstər ki, onun elmindən faydalanım”. Tanrı Musaya xəbər göndərdi ki, “Məcməül-Bəhreyində (iki dənizin qovuşduğu yerdə İ.M.) görüşəcəksən”. (S.Bəlaği.”Quran qissələri Bakı 1992 s.113)                     
            Bir sıra araşdırıcıların düşüncəsinə görə, Musanın Xızırdan dərs alması, Bərbəc (İndiki Beş barmaq) dağındakı mağarada olmuşdur. Ayədən də görünür ki,  Musa(a.s.) uzun müddət Xızırın öyrənci-müridi olmuşdur.  Xızırın Musa (a.s.) ilə görüşü, onun yanında Musanın müridliyi və aralarında bir çox rəvayətsayağı söhbətlərin olması, Talmutda geniş işıqlandırılmışdır. Bundan başqa “Oğuz xan” dastanında Xızırın Oğuz xanın ordu başçılarından birinin olduğu deyilir. Bilim qaynaqları Oğuz xanı IV-minilliyin adamı olduğunu deyirlər. Demək, Xızır,həm Oğuz xanın, həm İbrahim ə.s.ın həm də Musa ə.s.ın müasiri olmuşdur. Elə bu sanmaların özü Xızırın çox ulu kimsələrdən olduğunu göstərir. Bu baxımdan onun ən azı, e.ö. IX-  minillikdə yaşadığını güman etmək olar.
             Sümerlərin e.ö. IV- minilliyə (3468 ilə) ilgili edilən tabletdə  Xasisatranın (Hasısatranın- Xızırın) adının çəkilməsi onun haqqında verilən bilgilər, Xızırın doğumundan çox sonralar yazılmış ola bilər. Tabletdə deyilir Xasisatra İlahi nur ilə, od ilə gəldiyi üçün qızğın-istilik  anlamını verən Xızır ayaması  verilmişdir. Görünür xızır sözü Sümerlərdə də istilik, qızğın anlamında işlənmişdir. “Xızır” sözü qədim türklərdə kutsal sayılmışıdr. Bəzi türk boyları ona Xızır Ata deyirlər. Xızır haqqında el (xalq) arasında geniş yayılmış bir çox rəvayətlər var. Rəvayətə görə Xızır öz qırxları ilə birlikdə hər il fevral aynın II-xas (çərşənbəaxşamı) günü, Qaf (Qafqaz) ya da Savalan dağındakı Qırxlar mağarasından (süd gölündən- M.Seyidov.) çıxır, bayram xaslarının  törəninə, şənliklərinə qatılır.  40 gün qırxları ilə birlikdə xalq arasında olur. İstədiyi çeşitli qılıqlara girir, xalqın istəklərini yerinə yetirir. Mart aynın 22- sində yenidən özünün qırxları ilə mağaraya qayıdır. Rəvayətə görə Xızırın qırxlarının hər birinin özünə uyğun qulluqları var. 40 gün xalqın arasında olurlar hər bir əyə öz borcunu yerinə yetirir. Xızırın qırxları arasında pislikləri qoruyan əyə yoxdur.  Bu qırxların hamısı pisliklərlə savaşan, yaxşılıqları qoruyan və yaxşılıqlar etməyi bacaran əyələrdir. M. Seyidov yazır Xızır həm yaşıllıqların, həm də sevgilərin qoruyucusu kimi fəaliyyət göstərir.  Xızır el yaddaşında üç dönəmlidir. Keçmişdən, bu gündən və gələcəkdən xəbər (salıq) verəndir. Həmişə yaşardır. (Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları Bakı  1983. s. 86)                                
                                        “Hər gecəni Qədr bil
                                         Hər keçəni Xızır bil”.                (Mir Həmzə. S.Nigari).
                 Ş. İ. Xətainin də “Varlığın-birliyi”  fəlsəfəsinə yiyələndiyi görünür. O yazır:
                                  “Girdim adəm cisminə, bir kimsə bilməz sirrimi.
                                   Mən bu beytullah içində ta əzəldən var idim”.
                                                                                                 (Ş. İ. Xətai. “Külliyatı” Bakı  2004.s.164). İ. Xətai bu deytində Alahın adam qılığına və adamın Allah qılığına keçməsindən danışır. Bu ülkü (ideya) da bütün dinlərin şəriətlərinin əksinə olan bir görüşdür. Ancaq tanrıçılıq dininin özülünü yaradan bir görüşdür.       
                Bir çox islam bilginləri (alimləri), hədisçiləri öz əsərlərində Xızırı islam peyğəmbəri kimi alımlayırlar . Belə ki, hədislərində ona “Xızır əleyhissəlam” deyə yanaşırlar. İmam Buxari “Əmbiya” əsərində, Tirmizi “Təvasir” əsərində, Deyləmi “Müsnəd” əsərində bir peyğəmbər kimi Xızırı anırlar. Onlar “Xızır” sözünün ərəb dilindən gəldiyini bildirərək, yaşıl anlamında işlədildiyini deyirlər, çünki, onların istəkləri  Xızırı ərəbləşdirmək və bununla da Tanrıçılıq inancına kölgə salmaq, Tanrıçılığın peyğəmbərinin olmadığını bildirməkdir. Hətta islamçı türklərdən də onların düşüncələrini təsdiqləyən bilim adamları çoxdur. Belə ki, bir çox türk tarixçiləri Hamza Yardımçıoğlu, Sərvat Ahmet Tan, Arif Aslan, Ahmet Taşağıl, İsgəndər Turə, Mehmed Ali Bulud, X. Ə. Babayeva və başqaları da Xızırı ərəbləşdirməyə çalışırlar. Ərəblərin “xəzra” “xuzar”sözlərinin yaşıllıq anlamını verdiyi üçün, “Xızır” sözünün xəzradan, xuzardan yarandığını, ərəblər kimi üzünün niqablı gəzdiyinii (X.Ə.Babayeva) söyləyirlər. Ancaq Xızırda olan Xız sözünün haradan gəldiyini, nə anlam verdiyini demirlər, ya da demək istəmirlər.  
              Ərəblərin İslam dövlətinin imperiya vaxtı türkləri ərəbləşdirmə siyasətini indi türklərin özləri yürütməyə çalışırlar bir çox islamçı türk siyasətçiləri  də Xızırı, Cəbrail deyə təqdim edir, onun haqqında olan rəvayətləri Cəbrailin adı ilə verərək,  Cəbraillə eyniləşdirirlər. Yazılı ədəbiyyatlarda, elektron KİV-lərdə türk bilginlərin və yazarların çıxışlarının çoxunda hələ də ərəbçilik meyillərini yaşatdıqları və  türkçülüyü unutdurmağa çalışdıqları aydın görünür. Tarixi qaynaqlarda Xızırı misirli Hermes Toh (İdris peyğəmbər) ilə, Tövratda adı çəkilən Enox ilə,  ilə, Qurandakı İlyas ilə eyniləşdirirlər.  Bir sıra tarixçilər Enoxu İdris olduğunu deyirlər. Bir takım qaynaqlarda Xızırın Adəm (ə.s.) dönəmində yaşadığını, Adəmin gömütü (dəfni) törəninə qatıldığını deyirlər.  Bir sıra tarixçi də Adəmin nəvəsi olduğunu yazılır.(Babayeva X.Ə. “Azərbaycan folklorunda Xızır Nəbi obrazı” Bakı 2013)
           Ərəb tarixçiləri onun adnın bin Melkan, takmasının (ayamasının) Əbül- Abbas olduğunu söyləyirlər. Ancaq heç bir önəmli qaynaq göstərmirlər.
           Araşdırıcıların düşüncələrinə görə, Xızırdan öncə Tanrıçılıqda  bir çox bilqamıslar (peyğəmbərlər) olmuşlar. Mahmud Qaşqarlı və Yusif Balasaqunlu peyğəmbər əvəzinə “yalavac”sözünü işlədibdilər. O deyir: ”Uca yalavacımız  “Türk dilini öyrənin” buyurmuşdur.” (Rəfiq Özdək. “Türkün qızıl kitabı”.Bakı 1993.s17) Yalavac sözünü vaxtilə  Qafqaz türkləri də  işlətmişlər.  İslamlıqdan öncə ağızdan –ağıza dinin kurallarını yayanlara yalavaclar demişlər. İslamlıqdan sonra isə onları dərviş adlandırmağa başlamışlar. Borçalıda deyim var: “ Filankəs yalavacın birisidir”, yəni filankəs çoxbilmişin birisidir. Və ya “filankəs ac yalavacdır” yəni ac dərvişdir deyilir.
            Türk  xalqlarının nağıllarında, dastanlarında, yazılı ədəbiyyatlarında həmişə Xızır bir bilqamıs kimi anılır, ondan yardım, kömək istənilir. 
          Ə.Yəsəvi  deyir:                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     
“Neraya baxdım Xızır babam hazır oldu,                                                                                                                 Qırxlarla gəzdim gəndimi divanə eylədim”.                              
                                                   *****
“Otuzbirdə Xızır babam mey içirtdi,                                                                                                                                                                    Piri kamil içgisindən damla daddım”. 
                                                   *****
“Xızır babam hazır olub lütf edərək,                                                                                                                              Yardım edib, əlim tutub aldı dostlar”.
                                                   (Ə.Yəsəvi  “Hikmət”)
          Ə.  Xaqani əsərlərində tez-tez Xızırın adını bir xilaskar  peyğəmbər kimi çəkir. Onu peyğəmbərlər arasında görərək deyir: 
                  “Bəta, Adəm, Xızır və Musa üçün,
                   Məna naxışları vurdum hər gün.”
                                                                  Ə. Xaqani “Seçilmiş əsərləri” B. 1987 s.79
        Eyni zamanda Xaqani indi unudulmuş olan Bəta adında bir peyğəmbərin də adını çəkir. Xaqani həmişə Xızırın adını Musadan qabaq çəkərək, onu Musanın ustadı, mürşidi bilir:
“Odur Xızır öz zamanında, bu mənanı bilən insanı,                                                                                                                         Yaşar ecazda aciz edər Xızır ilə Musanı”. deyir.
                                                  (Xaqani “Seçilmiş əsərləri 1956 s.65).       
           N.Gəncəvi də şeirdə, sənətdə ona yüksək irah, qürur verən Xızırdan, ondan aldığı öyüdlərdən danışaraq yazır:
                      “Cismani qulaqla duya bilməyən,
                       Bir sirri mənə Xızır öyrətdi dünən,
                       “Xızırın sözlərini eşidincə mən,
                       Beynimdə bir xəyal doğdu yenidən”.
                                                             (N.Gəncəvi “İsgəndərnamə”Bakı1982.s.43-45)
         Bütün aləvi və Bektaşi sultanları öz əsərlərində Xızırı yada salmışlar ondan kömək istəmişlər. Pir Sultan yazır:
                      “Mən Abdalam beylə olacaq,
                      Bəklərəm yolda yavrum qalacaq,
                      Analı, babalı murad alacaq,
                      Əmanət sənə boz atlı Xızır”.
         Əssar Təbrizi “Günəşə xitabında”  Xızırı bilqamıslıqdan (peyğəmbərlikdən) də yüksəkdə tutur. Onu günəşlə yanaşı tutaraq deyir:
                       “Sən ki, belə Xızır kimi yetişirsən imdada
                       Tanıyırsan insanları öz hüsnünlə dünyada.
         İ. Xətai bir çox yürüşlərində, əsərlərində bir peyğəmbər kimi ondan yardım diləyir:
                            “İsadəmmi xoşzaban nəfəssən,
                              Kim qalsa piyadə sən fərəssən,
                              Ey Xızra mədədçi həm aradə
                              Yetir bu fəqiri sən muradə”.
                                                               (İ.Xətai “Dəhnamə” Bakı 1959 s.41)
               Xalq aşıkları bağlamalarında Xızırı anarak deyilir:
                              “O nədir Nuhun gəmisini deşdi,
                               O nədir otların şirinini seçdi,
                               O nədir ki, abi-həyatdan içdi,
                               Bilinməz məkanı hardadı yurdu?
           Əlişir Nəvai Xızırı peyğəmbər deyə anarak onu öyür.
                               “Ordakı ağaçlar göylə bərabər,
                                Bu can suyu, o da Xızır peyğəmbər.
                                Qalxınca gördy ki, durmuşdur fəqət,
                                Bir yaşıl paltarlı nuranı sifət”.
                                                        (Ə.Nəvai “Seçilşiş əsərləri” Bakı. s.99-100)
           İlahiyətci, tarixci bilgin Hacı Firudin Qurbansoy  Xızırı və İlyası hər birini ayrılıqda Azərbaycanda yaşayan , dinini dünyaya yayan peyğəmbər kimi onların varlıqlarını tanımış əsərində onlara geniş yer vermişdir. 1818 –ci ildə fars dilində Bombeydə çap olunmuş “Dəstur” adlı kitabın 309-cu səhivəsində dünya dini yaradan əzəmətli bir bilqamıs-peyğəmbər kimi Xızırdan geniş söhbət açılır. (H. F. Qurbansoy “Azərbaycana göndərilən  peyğəmbərlər” Bakı 2017.s. 4-11)          
   Bir sözlə bütün türk dünyasının bilginləri, aydınları, yazar və şairləri bir bilqamıs kimi,  bir qurtarıcı kimi həmişə Xızırdan yardım istəmişlər.            

          Mif, nağıl, əfsanə, dastanlarda, bir çox yazıçıların və şairlərin əsərlarində dirilik suyuna mürüciət edilmişdir. Bilqamıs, Ural Batır, dəli domrul  dastanlarında, bir sıra yunan iyidlərinin qılığında və şairlərin əsərlərində rast gəlinir. Ancaq heç kim bu suyu içə bilmir. O yalnız Utnapiştinin və Xızırın düşəri olur. Bu da rasgələ deyil, bir para yazarların axtarışlarına görə Utnapişti Xasisatranın atasıdır. Xasisatra da Xızırın doğru adıdır. Odur ki,Tanrının ölməzlik azıkı da (qisməti də) bilqamıs olaraq soyçəkim ilə atadan oğula, Utnapiştidən, Xızıra keçmişdir.   Ona görə ki, o xalq yaddaşında çox dərin iz buraxmış, bütün peyğəmbərlərə örnək olmuş və həmişəyaşarqılıq amaçını  almışdır. Bu da onun bütün peyğəmbərlərdən ulu olduğunun göstəricisidir. Bu gün də onun haqqında yeni- yeni əfsanələr yaradılmaqdadır. Kimi onun adının tövratdakı İlya, Belya olduğunu, İranlılar Xızırın anasının rum, atasını fars adının Khezz olduğunu, kimi də Əlinin adlarından biri olduğunu söyləyirlər.          
          Nəsimi, dirilik suyunun ölümsüzlük dəyərini yalnız Xızır bildiyini deyir:
                           “Abi-heyvan qiymətini heyvana sorma, Xızıra sor
                         Çünki idrak eyləməz hər dəgmə heyvan sizlərə.”
                                                                        ( İ.Nəsimi beşinci cild Bakı elm. 1985 s.30).
             XV əsrin şairi Əhmədi “Əsrarnamə” əsərində” bir xilaskar peyğəmbər kimi Xızırı çağırır, ondan yardım diləyir. (M.Nağısoylu “Əsrarnamə”nin tərcüməsi” Bakı 2005 s. 180-181).  
            Xalq arasında yayılmış qədim gələnəklərdən belə aydın olur ki,  bayram olmayan vaxtlarda da xalq, Xızırdan kömək, yardım istəmişdir. Yaşamın hər bir alanında Xızırla ilgili mahnılar olmuşdur. Ana uşağını çimizdirəndə Xızırı çağırır, ona uzun ömür verməsini diləyir.
                      Üzün gülsün, qızarsın,
                      Bəxtin qızıl yazılsın,    
                      Xızır sənə su versin   
                     Ömrün uzun uzansın.
             Ölümsüzlük  diləyi ilə bağlı türk xalqlarında bir çox nağıllar,dastanlar və mahnılar var. Yuxarıda oxunan mahnı da Xızırın ölümsüzlük suyu içməsinə və onun əbədi yaşamasına işarədir. Görünür, keçmişdə bu inanc, adamların yaşamları ilə sıx bağlı  olmuşdur. Xızır nəinki adamlara xız-istilik gətirir, həm də eşq (məhəbbət) butası verib, onların yollarını işıqlandırır. Bu haqda bir çox nağıl və dastanlarmızda geniş söhbətlər açılır.
          Xızır, adamları  suçlardan qoruyan kutsal bir bilqamıs (peyğəmbər) kimi həmişəyaşar  ölümsüz  sayılır. Adamları sayrılıqdan (xəstəlikdən) qoruyur.
                   “İlan-ilan, şah ilan,                                                                                                                                                                                           
                     Şahmar ilan, şah ilan
                    Xızır İlyaz, o kişi,
                    Bağlayır ilan dişi.”
            Xalq İnancnaa görə, Xızırla bağlı bu mahnını oxuyana ilan ziyan verə bilməz
           Bütün klassik aydınlar, yazarlar və şairlər, hətta yad araşdırıcı tarixçilər  Xızırı bir xilaskar peyğəmbər kimi, bir tarixi kimsə kimi tanıyırlar. Amma nədənsə çağdaş aydınlarımız onu  tanımaq istəmirlər. Ona nağıl qılığı (obraz) geydirirlər. Yazılı  və şifahi KİV-lərdə bilim adamları həmişə Xızıra nağıldakı qılıq kimi baxırlar.
       Babayeva yazır: “Ümumiləşdirərək onu demək olar ki, Xızırla bağlı məşhur elm adamları samballı elmi materiallar anıklayıb (hazırlayıb) ortaya qoymuşlar. Xızır elə bir obrazdlr ki, hətda onun ayrı-ayrı funksiyaları janrları üzrə belə ayrıca tədqiqat işləri aparmaq olar.” (X.Ə. Babayeva “s. 62) Prof. Qara Namazov yazır: ”Qam-şamın və ondan əvvəlki dünyagörüşləri ilə bağlı olan Xızır türk mifoloji təfəkkürünün məhsuludur”. (X. Ə. Babayeva s. 2)      
              Asiya qitəsinin bir çox  bölgələrində, onun adı ilə bağlı yer adları var və onların çoxu tapınaq yerləri olmuşdur.  Orta Asiyanın Amu-dərya yörəsində (ətrafında)  “Xızırxan” adında bölgə  var.  Həmin torpaq (ərazi) kutsal torpaq sayılır. Mavərünnəhr bölgəsinin xalqları orada Xızırla İlyasın (İlyazın İ.M.) görüş gününü bayram edirlər. (X.Ə. Babayeva) İranın Qum, Xəlici, Abadan, Bəndər bölgələrində məqami Xızır adlı yerlər var. Yerli elin tapınaq yerləridir. Sibirdəki və Azərbaycandakı Xızı adlı yerlər Xızırın adı ilə bağlıdır. Səmərqntdə Xızır tapınağı (ziyarəti) var. Qırğızıstanda, Anadoluda, Azərbaycanda  Xızır məqamı, Konyada Xızır düzü, K (h)atayada Xızır tapanağı, Ədirnədə Xızır Dədə təkyəsi,  Sakkızda, Samsunda, Amasiyada Xızır tapınakları var. Misirdə İraqda Məkə yaxınlığında, Şamda, Livanda, Krımda , Qara dənəz yörəsində Xızırla bağlı yr adları var. Azərbaycanda “Xızır-Zinda” mağarası, yerli xalqın tapınağıdır. Quba bölgəsində Xızır və Xınalıqda Qırxlar mağaraları onun adı ilə bağlıdır. (Hac Firudin Qurbansoy. “Azərbaycana göndərilən peyğəmbərlər Bakı 20 17. s. 24). Ən çox maraq doğuran odur ki, yaxın keçmişlərədək, bu mağaralara yalnız II- günlər (xas-) günləri tapınağa gəlirlərmiş. Türkiyənin Tarsus bölgəsindəki “Əshabi-Kəhf” mağarası da, Naxçıvandakı "Əshabi-Kəhf" mağarası da, Efesdəki mağara  Xızırın adı ilə bağlıdır. Yerli xalq Bakıdan 95 km. Quzeydə olan Beşbarmaq dağına Xızır dağı, oradakı mağaraya Xızır mağarası, bulağa  Xızır bulağı deyirlər. Bu gün də həmin dağ Xızır dağı adı ilə Dağıstan və Azərbaycan türklərinin  tapınaq yeridir.  Söyləntilərdə deyilənə görə III-əsrdə Çola (Dərbənd) şəhərində tanrıçılığın baş kahinliyi olan Dədə Qorqutun dönəmində Beşbarmaq tapınağında da kahin Qorqut soyundan olmuşdur. Beşbarmaq dağında yatır. Hazırda gömütü tapınakdır (ziyaratdır).
               İlahiyatçı H. F. Qurbansoy  İmam Sadiqdən gələn bir söyləntidən (rəvayətdən) söz açaraq yazır:  “İmam Sadik ulu babası Məhəmməd peyğəmbərdən (s. ə s), Xızır (s ə s) məqamı haqqında hədis söyləyib. Hədisdə deyilir: “Bu İbrahim peyğəmbərin evidir, hansı ki, ondan ulular, İsmail, İshak törədi. Bu yaşıl qaya tamamən peyğəmbərlər surətindədir. Ora rakibin yəni Xızırın(ə s ə) istirahətgahıdır. (H.F.Qurbansoy.Azərbaycana Göndərilən peyğəmbərlər” Bakı 2017.s. 22).
              Əgər biz İmam Sadiğin hədisini doğruçuluq kimi götürsək  peyğəmbərin dediyi dağ olduğu kimi Bərmək (barmaq-beşbarmaq) dağıdır. Bu dağ nəin ki, Xızırın yurdudur. Hətda bu dağ İbrahimin, İshaqın, ismailin də yurdu olduğunu deyir.   
              Əshabi kəhf: Doğrudan da Əshbi kəhf mağarası ilə Xızırın ilgiliyi, bağlıığı varmı? Xızır bu mağaralarda olmuşdurmu? Bu sorğuların doğruluğuna inanmaq üçün bir daha Xızırın Musa əleyhissalam ilə görüşünü xatırlayaq.
             “Qurani-Kərim”in Kəhf (18) surəsinin 60-ci ayəsindən 82-ci ayəsinədək  Xızırla Musanın olaylarından danışılır. Ayələrdən aydın olur ki, Xızırın nə yeri-yurdu, nə də həmişəlik obası olmuşdur. O, tərki-dünya olub, özünün tanrıçılıq dinini yaymaq üçün yalavac (dərviş) sayağı gəzən bir bilqamıs, böyük kahin, kəramətli peyğəmbər və tanrının  yaxın quludur. Belə bir kimsə dağlarda da, mağaralarda da yaşaya bilərdi. “Qurani-Kərim”dən aydındır ki, həzrət İbrahim mağarada böyümüş, ilk zikrini mağarada eləmişdir. Musa əleyhissalam Türi-sina mağarasında, Məhəmməd (s.ə.s.) Hira dağ mağarasında zikr etmişlər. Əgər Xızırı biz İbrahimin, Musanın ustadı- mürşidi kimi sayırıqsa, demək olar ki, mağara zikrini İbrahimə, Musaya ustadı (mürşidi) Xızır öyrətmiş, mağara zikrinin özülünü Xızır qoymuşdur. Demək, türk dünyasındakı mağaraların Xızırla ilgili olması rasgələ deyildir. Xızır çiləsel (tərki dünya) bir həyat keçirən adam kimi onun adını yaşadan yerlərin hamısında ola bilərdi.
            Misir kahinlərinin bizə gəlib çatan yazılarından aydın olur ki, ilk  dini ocaqlar həmişə mağaralarda olmuşdur. Kahinlər mağaralarda  çalışmışlar.  Beləliklə də Xızır və bir çox  mağara kahinləri  nağıllaşmışlar.         
            “Əshabi-Kəhf” mağarası yörəsində yaranan nağılla, “İncil”də də qarşılaşılır. Onun önəmində da “Efesin yeddi yuxulayanları” adlı nağıl yaranmışdır. Guya mağarada yeddi canlı varlıq, 6  adam və bir it  309 il yatmışlar. Oyanıb yenidən ölmüşlər. Ancaq “Qurani-Kərim”in Kəhf surəsini aldırışla  (diqqətlə) oxuyanda, tamamilə başqa olğunluq (nəticə) üzə çıxır. 18-ci surənin 10-cu ayətində deyilir: “Xatırla ki, o zaman gənclər mağaraya sığınıb “Ey Rəbbimiz! Bizə öz dərgahından mərhəmət bəxş et və işimizə fərəh ver”- demişlər”. Ayənin kapsamından belə sakınqana (qənaətə) gəlmək olar ki, gənclərin mağaraya toplaşaraq, oraya sığınmaqda istəkləri yatmaq yox, hər hansı bir görəvi yerinə yetirmək olmuşdur. Ona görə də, Tanrıdan işlərinə sevinc (fərəh) vermək diləmişlər.
            18\16-cı ayədə deyilir: "Onların Allahdan başqa tapındıqları Tanrıları tərk edib getdiyi zaman, mağaraya çəkilin ki, Rəbbiniz sizə öz mərhəmətindən əta etsin və işinizdə   sizin üçün fayda hazırlasın."  Bu ayənin deyilişində çox önəmli bir durum gizlənir.  Yəni Allah sizə yardım eləsin sizdə öz işinizdə bir fayda görəsiniz deyilir. Buradan açıq-aydın görünür ki, kimsə mağarada olanlara öyüt (tövsiyyə) verir. Allahın köməkliyi istənilir, onlara Allahdan kömək  diləyi edilir. Bu yeni tək Tanrıçılıq din carçıları din öyrətmənləri (mürşidlər) olmuşlar. bütpərəstlər öldürməsinlər deyə, onlar  öz ülkülərini (ideyalarını) yerinə yetirmək üçün, mağarada həm yatmışlar həm də yalavaclar (mürşidlər-dərvişlər, müridlər) anıklamışlar (hazırlamışlar.)
         11-ci ayədə deyilir: “Biz onları mağarada illərlə (üç yüz doqquz il) yuxuya verdik”. Ayədə onların yuxuya getmələri göstərilsə də, 10, 14, 16, 24 və 25-ci ayələrdən belə olğunluğa gəlmək olur ki, onlar orada dini tapınakla məşğul olmuş və yaşamışlar.                                                                   
          Surənin 25-ci ayəsində deyilir: “Onlar mağarada 309 il qaldılar”. Diqqət yetirsək görərik ki, 11-ci ayənin əksinə olaraq “yatdılar” yox, “qaldılar” deyilir. Həm də mağarada olan gənclərin sayı göstərilmir. Deməli, “Qurani-Kərim”in ayələrinə söykənərək, deyə bilərik ki, Əshabi-kəhf mağarası onların 309 il  həm gecə-gündüz kahinlik etmək, həm də yatmaq və yaşamaq yerləri olmuşdur.
              17-ci ayədə deyilir: “Günəşin doğduğu zaman, onların mağaranın sağ yönünə (tərəfə) meyl etdiyini, batdığı zaman isə, onları tərk edib sol yana (tərəfə) yönəldiyini, onların da mağaranın ortasında geniş bir yerdə olduqlarını görərdin.” Ayədə mağaranın yönü və böyüklüyü çox aydın göstərilmişdir. Bu ayəyə dayanaraq, asanlıqla bilmək olar ki, Quranda gedən söhbət bu üç mağaradan (Efes, Tarsu və Naxçıvan)  hansının haqqında danışılır. Hansı 309 il dini hızlıq (fəallıq) yurdu olmuş, Xızır, Abram, Musa kimi öyrətmənlər (mürşidlər) və bir çox öyrənclər  (müridlər) yetişdirmişdir.
            Əshabi-kəhf mağarası dövrünün dinini ulaşdıran (təbliğ edən) tanınmış kahinlər-ruhanilər yurdu olmuşdur. O dönəmin bir çox kahinləri Əshabi-Kəhf mağarasında yaşamış və çalışmışlar. Ancaq, aşamalar keçdikcə nağıllaşarak, “yeddi yuxulayanlar” mağarasına çevrilmişdir. Beləliklə, deyə bilərik ki, ilk yalavaclar, ilk sofi bilginlər, qavramlılar həmin mağarada can qoyub,  çalışanlar olmuşlar. İncildə, Quranda deyilən olayları göz önünə gətirdikdə, Əshabi kəhf mağarasının dini ocaq kimi fəaliyət göstərməsi semit dinlərindən çox qədim və ətgili (nüfuzlu)olmuşdur. Sözsüz ki, mağaranın din ocağı olması haqqında bir çox nağıllar yaranmışdır. Amma bizim dönəmə yalnız biri - mağarada yuxulayanlar haqqında olanı gəlib çatmışdır. Bu mağara öz yaradıcılığını son dönəmlərədək yaşatmsını kəsinləyən ən əski tikililərin aşkar edilmsi onun ululuğunu göstərir. Yer üzündə yüzdən artık Əshabı kəhf (ibadət mağaraları) mağarası aşkar edilmişdir. Ancak Naxçıvan Əshabi kəhfi Quran ayələrini özündə əks etdirir.
         Əshabi Kəhf nağılın önəmliliyi odur ki, nağıl, xristianlığın genişlənmə dönəmində xristianlıqdan öncəki dinlərin ətgidən (nüfuzdan) salınması istəyi ilə yaradılmışdır. Xristianlığın yarandığı dönəmlərdə, artıq mağara anıtları unudulmaqda idi. Böyük bilik ocağı olan mağaranın “yeddi yuxulayanlar” mağarası kimi nağıllaşması, heç də rasgələ (təsadüfü) deyil. Mağara haqqında olan nağılın ilginliklə (xüsusilə) xristianlığın xeyrinə, zalım padşah Daqyanusun (Dağ Yunusun)  dönəmi ilə bağlantılar yaratmışlar.      
         Yuxarda söylənilən düşüncələrdən belə bir sonluğa gəlmək olar ki, Xızır tarixi kimsədir, türk xalqının ulu bilqamısıdır. O insanlığın tarixidək çox dərinlərdən qədimlərdən  gələn bir kimsədir, Onun tarixi bütün peyəmbərlərdən qədimdir. Oğuzdan, Bilqamısdan uludur. Bir sıra qədim qaynaqlarda Adəm, İbrahim və Musa peyğəmbərlər təktanrılıq inancını Xızırdan öyrəndikləri deyilir. Adı Xasisatra,  ayaması Xızırdır deyilir. Bütün dinlərdən humanist din olan tanrıçılıq dininin yaradıcısıdır deyilir. Bütün peyğəmbərlərin gəlişməsində və dinlərin yaradılmasında onun danılmaz ətgisi olmuşdur. Onun haqqında elə çox nağıl əfsanə, rəvayət, hekayə yaradılmışdır ki, onun kimliyinə (şəxsiyyətnə) kuşkular yaranmışdır. Tanrının, doğanın bir çox əksiləri ona verilmişdir. Bu qədimliyin ululuğun çox əksiliyin ilgisidir ki, onun haqqında cildlərlə kitabların yazılmasına baxmayaraq, kimsəliyini tanımağa çəkinmişlər və bu gen də çəkinirlər. 

                                                III-Bölüm.
                                       Tanrı inancı haqqında. 
              Bu dünyada adamlıq düşüncələri yetginləşdikcə adamların dünya görüşləri də gəlişir və yetginləşir. Özləri haqqında düşünür və bir şox sorğular yaranır. Yaradıcı varlıq varmı varsa haradadır o necədir. Tanrı yaradıcı varlıqdırmı, öldükdən sonra dirilmə varmı, ölü necə dirilir, irah (ruh) varmı o gövdənin harasında olur və b.? İlk yaranan belə qarma-qarışıq sorğular qarşılıq olaraq, yeni-yeni miflər, nağıllar, əfsanələr yaratmışdır. Aydındır ki, bütün dinlərin hər biri öz fəlsəfəsinə uyğun qarşılıqlar yaratmışlar və günümüzədək yaşatmışlar. Hər bir el, hətda hər bir bilim adamı tanrıya bir ad vermişdir. Əski yunan bilgini Anaksaqor ona Novc(ağıl), Anaksimandr Apeiron, Heraklit Loqos, Aristotel
Sönməz Od, Platon isə Demiurqos adını vermişdir.
              Əsgi Misirlilər ulu dədələrinin göy ulduzundan gəldiyini, öləndən sonra Ozirisin yarğıtayından (məhkəməsindən) üzü ağ çıxarsa yenidən ulduzlara qayıtmasını, yenidən ulduzlarda gözəl ömür yaşayacağını, Yarğıtayda suçlu olanların isə bu əziyyətli dünyada həmişəlik qalacaqlarını düşünürdülər.   
              Bu gün bilim dünyasında, bilincin yüksəlməsinə, gəlişməsinə, gələnəklərin, uyğarlıqların çeşitli genişlənməsinə baxmayaraq, dini dünyagörüşü və dini gələnəklər öz yerində saymaqdadır. IX-X əsrlərdə yaradılmış dini fəlsəfi baxış hələ də olduğu kimi qalmaqdadır. Bilim yüksəlişindən geri qalan, bu günkü dönəmlə ayaqlaşa bilməyən köhnəlmiş dini ideoloji ulaşmalar (təbliğatlar) gəncləri sağlandırmadığı (təmin etmədiyi) üçün, bir çoxları özlərinin doğma dədə-baba dinləri olan tanrıçılığa üz çevirməyə başlamışlar. Bu gün adamlar yenidən öz dədə- baba dinlərinə qayıtmaqdadılar.  Bunun da önəmli ilgisi odur ki,  min illərdir dinlərin dayağı kimi tanınan Vacibül-Vücud fəlsəfəsinin artıq köhnəldiyini və dönəmlə ayaqlaşa bilmədiyini görən gənclər, tanrıçılığa imrənirlər (meyl edirlər). Elə bu imrənmənin ilgisidir ki 1990-cı ildə Tatarıstanda  Özbəkistanda və Qırğızıstanda gənclər arasında öz milli köklərinə qayıtma, tanrıçılığa imrənmə (meyillik) hərakatı başladı. Bu da boşuna deyildi. çünkü, tanrıcılıq dini Varlığın- gərəkliyi (Vacibül-Vücud) fəlsəfəsindən uzaq olan bir dindir. Tanrıçılığın fəlsəfəsi olan Varlığın-birliyi (Vəhdəti-vücud) adamların yaşam biçimləri (tərzləri) ilə sıx bağlıdır.  Bu dini ideologiyanın ilgisinə arxalanan gənclər, 1997-ci ildə Kazanda və Kalmıkiyada tanrıçılıq hərəkatını genişləndirdilər. Bu hərakatın sonucu olaraq, Qazaxıstanda və Qırğızıstanda türk ellərinin (xalqlarının) ilk dini inancı kimi, dərslik bitiklərinə (kitablarına) salınmışdır. 2003-cü ildə  Bişkekdə Tanrıçılığa yönəldilmiş I-konfrans  oldu. 2004 –cü ildə Bolqarstanda Tanrıçılıq dininə qayıtma hərəkatı başladı. 2007–ci ildə Yakutiyada II-konfrans, 2013-cü ildə Ulanbatorda IV-cü, 2015 ci ildə Bolqarstanda V-konfrans oldu.  2014-cü ildə Qırğızıstanda tanrıçılığa çağrış oldu.  2015-ci ildə 1 miliondan artıq tanrıçılar toplumu yarandı. Odur ki, Qazaxıstanın və Qırğızıstanın prizidentləri öz çıxışlarında tanrıçılıq inancının türk elinin (xalqının) ortaq uluslu (milli) dini inancı olduğunu vurğulamışlar. (C. Ömuraliyev “tenqriçilik” vikioed)
             Bu doğma tanrıçılıq dininə imrənmə Azərbaycan gənclərində də görünməyə başladı. Amma hələlik ki, Azərbaycanda mərkəzləşmiş Tanrıçı çalışqanlıq ocağı yoxdur. Odur ki, tanrıçılıqla ilgilənən (maraqlanan) gənclərmizin bir takım  istəklərini gözönünə alaraq, bu unudulmuş dinin yadda qalan kurallarından bəzilərini bu yazımla qələmə almaq dəngəsinə (qərarına) gəldim.
          Ulu Tanrı, elə böyük və duyğuüstü (fövqəlbəşəri) varlıqdır ki, onu fiziki varlıq kimi nə görmək olar, nə də duyğularla  duymaq olar. Biz, onu ancaq inam yolu ilə anlaya və alqılaya bilirik. Onu qeyd etmək lazımdır ki, Tanrının göy qübbəsində yaratdığı günəş, yerdəki varlıqların yaradılmasında, onların var olmasında və rəngarəngliyində, Tanrı ilə yer arasında birlik ilişgisi (vəhdət) yaratmış, bütün gəlişmə (inkişaf) aşamalarında, sözün gerçək anlamında, dirijorluq etmişdir. Bütün yerüzü varlıkları var olmalarında güəşə borcludular. Günəşin bir yaradıcı varlık olması, elin nağıllarında, dastanlarında, deyimlərində bir inanc kimi hələ də yaşayır. Qul Hümmət deyir:
                      “Yüz iyirmi dörd min peyğəmbər əvvəli,
                         Qurulmadan bu düyanın təməli,
                         Ayın, günün yayılmazdan əvvəli,
                        Məşriqdən, məğribə doğan nur nədir?
Nur dedikdə Günəşi yada gətirir və onun hər şeyin ilki, yəni Tanrısı sayır. Bu düşüncə də tanrıçılıkdan qalmadır.    
            Yerin üst və alt qatlarındakı varlıqların yaranmasında önəmli yer tutan günəşi və başqa varlıqları yaradan  və ucsuz-bucaqsız  evrəni tənzimləyən gözə görünməz varlıq Tanrıdır.
             Elə bir hallar və ya varlıqlar var ki, onlar ərkdən (iradədən) və bilincdən (şüurdan) asılı  olmadan varolmadadır (mövcuddur). O, ərkdən asılı olmadığından, bilinc anlamından (şüurdan) da asılı olmur. O, bilinc anlamından  qıraqda öz varlığını yaşadan və bizimlə evrən arasında enerji aracı ilə birlik (vəhdət) yaradan varlıq, ulu Tanrıdır.
             Evrəni bir-biri ilə bağlayan, onu yaşadan güc, biz düşündüyümüz kimi enerjidirsə, bu, elə bir güclü enerji toplusudur  ki,  çox tutarlı və bilincli (şüurlu) halda evrəni uyarlayır (tənzimləyir). Bu uyarlayıcı  güc, Tanrıdır.               
           Evrəndə və toplumda bizdən asılı olmayan gərəkliyin (zərurətlərin) yaradıcısı olan varlıq, hər bir varlığın yaranması üçün onun ilkin ilgilərini yaradan, bu varlıqların ilk nədəninin yaradıcısı, Tanrıdır.  “Doğal varlıqlarla ilgili Tanrıçılıqda 17 kutsal iraha (ruha) inam var”  (R.N.Bezertinov “Bojestvo” İnter.)
          Evrən elə bir düzənlənmiş (nizamlanmış) layihə üzərində dolanır, elə gizli varlıqlar yaradır ki, bu ilişgini qavramaq çox zordur. Bu anlanılmaz (dərk edilməz) böyük  gizlərin(sirlərin) yaradıcısı, Tanrıdır.
             İncildə deyilir: “Allah nurdur və onda zərrə qədər qaranlıq yoxdur”.(Müqəddəs kitab. Yəhyanın I-məktubu 1/5 Bakı 2009). Qurani-Kərimdə də eyni düşüncə bir daha yeniləşir. “Allah göyün və yerin nurudur” (Quran 24/35) deyilir. Hər iki kitabda “Allah nurdur” deyilməsində aydındır ki, çağdaş düşündüyümüz enerji gözönünə gəlir. Çünki, nur yalnız uca enerjidən yarana bilər. Uca enerji, eyni dönəmdə uca tanrı varlığıdır. Bu uca varlıq, bizim anladığımız ulu Tanrıdır.
            Evrən, milyardlarla  varlıqların ayrılmaz bir qavramda sistem halında düzülüşlərin birliyidir. Bu qavramlı sistemin yaradıcısı isə, ulu Tanrıdır.
            Onu bildirim ki, tanrıçılığın evrən haqqında olan dünyagörüşü, heç bir dində olmayan ulamda (dərəcədə), bu günkü bilim araşdırmalarına uyğun gəlir. Belə ki, evrəni bir paxlaya (romba) bənzədən tanrıçılık, bir çox minillər öncə kutsal günəşin halayını (dövriyəsini) paxlava biçimində (kiçildilmiş evrən) düşünmüşlər. Bu kutsallığın simgəsi olan paxlava törənlardə, bayramlarda sofraya qoyulmaqla  gələnəyi el hələ də yaşadır.  
             Bir takım araşdırıcılar tanrıçılıqdan danışsalar da, bu inanca ötəri toxunmuşlar. Ən qədim dini dünyagörüşü olan tanrıçılıq inancının ilk yaranma tarixini, Rus və Avropa tarixçiləri ilkin olaraq eradan 2 min il öncəyə, tanrıçılığın  sona çatmasını  isə eranın 2-ci yüzilliyinə ilgilindirirlər.  Bu dinin Qafqaz türklərinin xristianlığ keçmələrilə bitdiyini söyləyirlər. Amma tarixin yazılı baratları (sənədləri) bu düşüncənin yanlış olduğunu göstərir. Bir çox araşdırıcı bilim adamları  tanrıçılığın yaranma tarixinin çox əski olduğunu deyirlər. Mezopotomiya ilə ilişgiləndirənlər tanrıçılığın  yaşının14 min ilədək, Mu qitəsi ilə ilişgiləndirənlər isə 70 min ilədək yaşının olduğunu deyirlər. ( C.Coocvad). Sümer tabletlərində və Fransada tapılan türkcə yazısı olan qaynaqda tək tanrının adı çəkilir. Qaynaqlar e.ö. IV-III-minilliyə aid edilir. (Fransanın “Qlozel” kitabxanası).
            5 min il öncələrdə yazıya alınması göstərilən “Bilqamıs” dastanında açıq, aydın tək tanrıçılıq dünya görüşündən danışılır.
                    “O mənə toxunaraq, məni quşa çevirdi,
                      Qanat taxdı çiynimə adi quş qanadı”.
              Tanrıçılıqda özəl gələnəklərdən biri kimi yer tutan ölən adamın irahında quşun qanadı kimi qanad yaranıb uçmağa (cənnətə) varması bu yazıda özünün əksini tapmışdır.
              Dünya düzeyini qazanmış tarixci  Derferin yazır: “Göy tanrı öz forma və məzmununa görə, Ön Asiya mənşəəli dinlərlə, xüsusilə də xristianlıqla bənzər xüssiyyətlərə malikdir. Bu din həm xristianlıqdan, həm də musəvilikdən daha qədimdir. Ən maraqlı tərəfi budur ki, onun sujeti Bibliya sujetindən demək olar ki, heç nə ilə fərqlənmir”. (B. Tuncay İnter.) Bir çox başqa tarixçilərin də inandırıcı kanıtlarına baxmayaraq, hələdə Qərb bilginləri tanrıçılığın bütün dinlərdən əski olduğunu alımlamaq istəmirlər.   
              Avropada XIII- əsrədək böyük etgi qazanan tanrıçılığı  Avropa bilginləri XIX- əsrdə təmiz silmək istəyi ilə tanrıçılıq dininin olmadığını, onun yerinə şamanizmi və toyunizm  dinlərinin olduöunu siysətə gətirmişlər. Hal bu ki, bunların heç birinin türklərin din inancı olan tanrıçılıqla ilişgisi yoxdur. Onlar uzaq doğuda kiçik bir alanda oymak (qəbilə) dini kimi yerinə yetirilən törəndilər. Tanrıçılıq dini humanizmə arxalanan bilqamısları (Peyğəmbərləri) olan sistemli bir dindir. Bu dinin inanc kökləri tək bir tanrının və onun ərkinin (iradəsinin) hər şeyi kapsama alanında formalaşır. Tanrıçılıqda türk inancı ilə doğal həyat həmişə yanaşı durmuşlar. Tanrıçılıqda xaqanlara tanrıoğlu deyilmişdir və o kutsal sayılmışdır.
              Tanınmış bir çox Rus və  Avropa tarixçi bilginləri “Tanrı” sözünün törəmə kökünün  monqol və ya Çin dilindən gəldiyini göstərirlər. Onlar “Tenqri” sözünün monqolca “göy ruhu”nun anlamını verdiyini, və ya Çin dilindəki “tyan” sözünün dəyişdirilmiş türünün olduğunu deyirlər.  
            Onların ideoloqiyalarının əksinə olaraq Qafqaz və Ön Asya türklərində tanrıçılığın kökləri çox uzaqlara gedir. Hələ 14 min il öncələrdə din tam yetginləşməyən dönəmlərdə Elam və Urmiya həndəvərində (ətrafında) olan ellər ilkəllik (ibtidai) dönəmində Çoban (qütb)və Dan (Tan) ulduzuna tapınmışlar. Onlar tanrılarına Tan demişlər. Ona sayğı  bəlirtisi (əlaməti) olaraq  Tan bəyim deyə yanaşmışlar (müraciət etmişlər). (Ağasıoğlu III- bitik s.7). Bu dönəmlərdə də Muların Elama gəlişi ilə ilgili Mular özlərinin uyğarlıqlarını və dinlərini də Ön- Asiyaya gətirmişlər. Günəşə Ra, özlərinə də Ramu, yəni “günəş adamı” demişlər. (T. Mayatəpək “İtmiş sivilizasiya” Vikiped.) Muların tapınağı olan Ra (günəş) dini, yerli dinlə, Tanla (Günəş, Danulduzu ilə) qaynayıb qarışmış sonucda “Tan+Ra” dini inancı  yaranmışdır. Sonralarda önəmli olan  “Tanra” dini genişlənərək yan-yörələrdəki ellərə  yayıldıqca yerli xalqın ləhcəlrinə uyğun olaraq, dönəm keçdikcə Tanrı-Tenqri olmuşdur. Bu görüş öz əksini Sümer tabletlərində tapmaqdadır. Bu da dolayısı ilə dönəm keçdikcə bütün doğu (şərq) dünyasına yayılmışdır.              
             Sümerlər və Azıklar- Sakalar  Tanrıya tapınanda, onlarda tanrı inancı səslənəndə, hələ uzaq doğuda, Monqolustanda tanrıçılıq ideologiyası, düşüncəsi yox idi. Onlar Animizm Fetişizm və Totemizm dinlərinə tapınırdılar. Bu dinlərdən yarğılanırdılar.  Ön Asiyadan Azıklar- Sakalar doğu Asiyaya yayıldıqca dinlərini də özləri ilə aparmışlar və Doğu Asiyadakı yabanı ellərə verdikdə oymak (qəbilə) dinlərilə qaynayıb-qarışmışdır.
            Bu gün doğu Asiya elinin çoxu özünü Saka (Şaka) boyundan sayırlar. Ola bilsin ki, doğu Asiya sakalarına tanrıcılıq dininin getməsi və yayılması ilə yanaşı uluslukda aşılanmışdır. Beləliklə də bir dini inanc kimi bütün Asiayaya kəsinliklə yayılmışdır.
             Avropa tarixçilərinin yazılarından görünür ki, Ön Asiyada türkçülük irqinin  köklü olmasından qısqançlığını gizləyə bilməyən Avropa bilginləri Ön- Asiyanı Azıkların və Sakaların törəmə beşiyi saymaq istəmirlər. Odur ki, bacardıqlrı dək uzaq doğuya çəkməyə çalışırlar. Ancak ilolayı (tarix) qaynaklarında Azık mağarasından çıxan Azıkların ünləri Azık (azov) dənizi, ukrayna bozqırları (səhraları) və XII-əsrədək Kiyev yörələrindən (ətrafından) gəlməkdədir.
              Ön Asiya və Qafqaz türkləri bu gün də Dan (Tan) ulduzunu kutsal  varlıq kimi tanıyırlar. Türkiyə, Qafqaz, Tatar, Qazax, Qırğız türkləri səhərə tan deyirlər. Bu gün tanrıçılığı yaşadan türklər, Tanrıya tapınan sürədə (ibadət etdikdə) üzlərini göyə Tan ulduzuna və ya günəş doğana tuturlar. Tanrıya alqış edəndə “Tantanrı” (Dantanrı) deyirlər. Qafqaz  rəvayətinə görə, türklər Tan ulduzunu kutsallıqda günəşlə yanaşı tutmuşlar. Dan ulduzunun kutsallığını artıran ilgilərdən biri də odur ki, o həm səhər, həm də axşam tapınağında öz parlaqlığı ilə görünür.  Sonralar bu kutsallıq bütün göy üzünə ilgi edildikdə bütün göy üzü Tanrı sayılmış və  adını Tantanrı kimi saxlamışdır.  Demək Tanrı sözü bir çoxlarının dedikləri kimi monqolcadan yox,  Çin dilindən yox, əski türklərin “tan” və muların “ra” söz birləşməsindən əmələ gəlmiş Tanq+Ra”dır. Tan ulduzu ilə günəşin birləşmiş adıdır. Bütün göy üzünə verilərək  kutsallığın bir simğəsi kimi yaradılmışdır.
            Sumerşunas Müazzəz İlmiyə bildirir ki, Sümerlər Tanrılarına Tenqiri demişlər. Sözdən aydın görünür ki, “tengiri” sözü, “tanqrı” sözünün  tam oxşarıdır. Uzun illər dönəmində əski türklər “Tanqra” demişlər.  Sonralar hər boy öz danışıq biçiminə uyğunlaşdırmışlar. Bilginlərin bildirdiklərinə görə əski yazılarda o baxımdan da Sümer yazılarında danışıqda olan sait səslərin yazılı işarələri olmamışdır. O üzdən də sözlərin sait səsləri oxucunun öhdəsinə verilir. Ona görə də Sümer tabletlərində oxunan tenqri sözünü, həm də tanqra oxumaq olar.  Bu da tanrının 10 min il öncələrdə deyilən doğru adıdır.  İllər keçdikcə , dillərdə gəlişmlər olduqca danışıqdakə damaq “q” səsi düşmüş, axırıncı “a”səsi “ı”səsilə il ödüllənmişdir və sonluqda Tanrı adını almışdır.
            (Qeyd: Yadımdadır 1922-23- cü illərdə alımlanan (qəbul edilən) Azərbaycan dilinin əsgi əlifbasında və 1926 ildə alımlanan (qəbul edilən) latın əlifbasında işlətdiyimiz “q” hərfindən başqa birdə damaq hərfi var idi.1940 ildə damaq hərifi götürüldü və danışıqda işlədilməsi də qədağan edildi.)  
          Avropa, Rus və elə də türk bilginləri  tanrıçılığın yaranma qaynağını Şamanlığa özgüləyərək (aid edərək) onun monqollardan və ya doğu türklərindən gəldiyini, e.ö I-minilliyin ortalarında yarandığını və yeni eranın ortalarında sona çatdığını deyirlər. (Pr.Dr. N.Cəfərov. “Türk xalqları ədəbiyatı” Bakı 2006 s.15 və Dilçilik bloqspot. Com)  Onu bildirmək istəyirəm ki, Ön Asiya və Qafqaz türklərində heç bir dönəmdə nə keçmişdə, nə də indi şamanizm gələnəklərindən heç bir bəlirti (əlamət) görükmür, olmayıbdır. Bilim adamları nədənsə e.ö. IV-minilliyə ilişgi edilən Sümer yazılarında olan və Urmiyada e.ö. VII-VI minilliyə ilişgi edilən mixi yazılarındakı, tanrıçılığın izlərini görmək istəmirlər. Bu da Avropa və Rus tarixçilərinin  Türk irqini Qafqaza və Ön Asiyaya buraxmamaq qısqanclığından irəli gələn yalançı bir ideologiyadır. Vaxtıilə türk ideoloqları da bu yalançı ülkünün (ideyanın) ətəyindən tutmuşlar və bu gün də onların sayları  yetərincədir.
              Azərbaycanın hər bir yanında tanrıçılıqdan qalma nişanələr bol olduğu halda, araşdırıcı bilginlərmizin axtarışlarında,  Azərbaycanda tanrıçılıq inancından  demək olar ki, danışılmır. Yalnız uzaq doğu və Orta Asiya türklərinin tanrıçılıq inanclarından danışılır. Unudurlar ki, Ön Asiya və Qafqaz türklərilə, doğu Asiya türklərinin törəmə-kökləri və oluşmaları  çeşitli olduğu kimi, ilk əski dinləri də çeşitli ola bilərdi.
            Tanrıçılıqda Göy Tanrının öyməsi (tərifi) belədir: “ Tanrı təkdir, doğmayıb, doğulmayıb, tayı, oxşarı və bənzəri yoxdur. Evrənin yaradıcısıdır. Bilinən və bilinməyən, görünən və görünməyən hər nə varsa hamısını o yaratmışdır. Bütün yaxşılıqlarə  verən, hər şeyi ödülləndirən odur. Qutluluk (xoşbəxtlik)  və qatqı-azık (qismət) verən odur. Ömürü verən və alan odur”. Doğa irahlarının yiyəsi odur.
             Yazılı qaynaqlara görə, tanrıçılıq dini XIII əsrin axırlarınadək  ölkə dini kimi yaşamışdır. Hələ 790 ildə Tiflis Xaqanı St. Abo”ya xristian olmağı önərlədikdə (Təklif etdikdə) o, “Xristianlar üçləməyə tapındığı halda, biz tək olan yuca tanrıya tapınırıq. Bizim tanrı daha güclüdür” demişdir. (Tanrı inancı Vikiped). Cingiz xanı islam elçiləri islamlığa çağıranda o soruşmuşdu Allah və Həcc nə olan şeydir. Onlar Allahın öyməsini və Həccin Allahın evi olmasını deyəndə, o qarşılıq olaraq, bizim Tanrı onları min il öncədən bizə öyrədibdir, Həccə gəldikdə isə, göy böyüklükdə Tanrı həcc evinə sığmaz , onları siz hələ yeni öyrənirsiniz deyib, islam olmaqdan boyun qaçırıbdır. (N. Kamal ”Tanrıçılıq” vik.)   
            Hülakilər soyunun, Elxanilər sülaləsindən olan Arqun xanın 1289- cu ildə Fransa kralına və 1290 –cı ildə Roma papası IV –Nikolosa göndərdiyi məktublardan aydın olur ki, o, hələ 1290-cı ildə tanrıçılıq dininə qulluq edirmiş. (Dilçilik. bloqspot. com).  Bu gün də Buryat türkləri və bir sıra monqol soyları tanrıçılıq dinini yaşadırlar.      
          Kutsal səma kitablarında Tanrını adamlarla birlikdə görənlər,  adamlar arasında axtaranlar, Onun varlığını çox kiçildirlər. Bütün anlamlı və anlamsız (şüurlu və şüursuz) varlıqların yaradıcısı olan Tanrı, elə böyük bir varlıqdır ki, onu maddi varlıqlar düzəyinə (səviyyəsinə) endirmək yanlışlıq olar. Bütün  evrəndə olan canlı və cansız, anlamlı və anlamsız, hətta cisimsiz olan varlıqlar belə, Tanrı layihəsi üzərində yaranır və davranır. Evrəndə baş verən bütün olayların və gəlişməlrin bir-biri ilə bağlılığı Tanrı cazibəsilə olur.                   
            Tanrı, bütün evrəni cazibə gücü ilə yönəldirsə, demək, o da enerjidir. Ya da enerji  kimi görünməz bir varlıqdır. Buradan belə bir sorğu ortaya çıxır ki,  adama Tanrıdan bağışlanan dənəcik (zərrəcik) də enerjidirmi? Bəli o da enerjidir. Bu tanrı enerjsi ilə  adam, evrənin cisimsiz və cisimli olan bütün varlıqlarına  həm toxunur, həm güc alır, həm də  onlarla yönətilir (idarə olunur).
            Tarixçilərin yazmış olduqları bilgilərdə hələ əski çağlardan Tanrı ilə ilşgi yaratmaq bacarığını qadın qılıqlı əyələrdə görmüşlər. Onların birtakımnın qılıqları bu gün də durur. Avropada Bolqarıstanın Tanrı dağı silsiləsindəki Perperikon dağında qaya üzərində işlənmiş Umay ananın bədizi (heykəli) yerli xalqın bu gün də tapınaq yeridir. (D. Karakurt Kitabçı “Türk söyləncə sözləri” 2012) Mezopotomiyada qala divarında Sümerlərin ilk artım əyələri olan Nənənin bədizi hələ də qalır. (Cingiz Qacar). Rom ananın anıtı Romana qəsəbəsində hələ də anıt yeri kimi kutsal sayılır.(C. Qacar). Demək olar ki, dünyanın hər yerində tanrıçılığa tapınmışlar.  Çox yazıqlar olsun ki, Osmanlı dövləti Bolqarıstanı tutandan sonra Tanrı dağının adını ərəbləşdirmiş ona “Maşallah” adını vermişdir. Yerli xalq bu gün də Tanrı dağının və Umay ananın kutsallığını qoruyub saxlayır.
              R.N. Bezertinov yazır: ”Tanrıçılığın yaranma qaynağı heç bir mənbələrdən bilinmədiyinə görə, o dünyanın ən qədim inancıdır. Sümerdən gələn türklər Göy Tanrısını monqollara vermişlər. Onlardan da şimal yolu ilə Avropayadək yayıldı”.  (Vikipediya. Tenqriyanstvo).  Bezertinovun “Sümerdən gələn Göy Tanrısını Monqollara vermişlər” sözü heç də tuşgələ deyilməmişdir. Görünür Bezertinovun  əski “Oğuz xan” dastanı haqqında bilgisi olmuşdur. Onun  bu açıqlaması Oğuzun Sümer sınırından qalxıb, Monqolustan sınırınadək getməsini və oradan da qüzey yolu ilə qayıtmasını kəsinləyir.       
           Türkçü  filosof Hilmi Ziya Ülkən bildirir ki, “Əsgi türklər dini rəislərinə “Toyon” demişlər. Sehrbazlara isə “Qam” demişlər.  Türkoloq Dr.  Cavad Heyyət kəsinliklə göstərir ki, türklər şamanizmə, totemizmə yox, yalnız təktanrıçılıq egtimi olan Göy tanrı dininə inanmışlar. (F. Qəzənfəroğlu). Onu bildirim ki, tanrıçılığın sehrçiliklə heç bir bağlılığı yoxdur.  Ön Asiyada aşkarlanan qaynaklardan bəlli olur ki, hələ çox əski dönəmlərdən tanrıçı bilginlərə Qamlar deyilmişdir.
             İngilis arxeoloqu Ceyms Coocvad əsərlərində yazır: “ Mu qitəsinin inanc sistemi günümüz üçün çox maraqlıdır. Bu qitədə yaşayan adamlar Tanrının təkliyinə inanmış, günəşi Tanrının simgəsi olaraq görmüşlər. Günəşə Ra dedikləri üçün Tanrılarının adına da  Ra demişlər. Haraya gedib yurd salsalar, Tanrıları Ranı da özlərilə oraya aparmışlar. Tanrı Ra Mezopotomiyada və Misirdə belə aşkarlanmışdır”.  Pr. A. Şükürov Günəş tanrısı Ranı  Allahların ən əskisi, “qocası” olduğunu deyir. (A. Şükürov “Mifolodiya” 2-ci kitab  Bakı 1995. s. 29).
              Ceyms Coocvad araşdırmalarının sonluğu olaraq, belə bir  olumluğa (qərara) gəlir ki, Mu, Mayya. Babil, Sümer, Misir və Türk xalqlarının gələnək-görənəkləri və dini inancları bir kökə, təktanrılıq kökünə bağlıdır. C. Coocvada görə:
1. Yer üzündə ilk uyğarlığı Mu qitəsində Mular yaratmışlar.
2.Təktanrılıq inancı 70 min il öncədən Mu qitəsində var olmuşdur.
 3. Arxe oloji qazıntılarda tapılmış, Tanrıçılığın simgəsi olan ay-ulduz nişanları Mularda, Mayyalılarda və Türklərdə bir-birinin eynidir.
               XX-əsrin başlanğıncında Mu adasında tapılan bir çox yazı tabletləri, damğalar, dini inanc simgələri (simvolları) olduğu kimi, Tanrıçılığın simgələrinin eynidir. Qitə xalqının dini inancları da günəş Tanrısı Raya qulluq etmək olm uşdur.  Mularda göy Tanrıları ilə görüşən kahinlərin geyimləri durna  şəklində olmüşdur. Onlarda durna ilə göyərçini kutsal quşlar sayılmışlar. Maraq doğuran hal odur ki, Sümerin və Misirin baş kahini olan İdrisin də (Hermesin)  məbəddəki bədizinin (heykəlinin) başı durna əksindədir.                                                            

İdris (Hermes) peyğəmbərin durna başlı  əksi (şəkili)                                       

 İdris peyğəmbərin durna qılığında olması islam dinində qəbul edilməsə də el yaddaşında, el deyimində bizim dönəmimizədək gəlib çıxmışdır.
           Şair yazır:
                    “Həzrəyi şahın avazı,
                     Durna deyərlər bir quşdadır.
                    Əsası Nil dəryasında,
                     Xirqəsi bir dərvişdədir”.
       Açmasını yazar belə verir: “Yəni kutsal kitab İdrisdədir. Ölkəsi Misirdir. Biliyi isə Bektaşidədir”. Yazar deyir ki, İdrisin biliyinin  daşıyıcısı Bektaşidir
                                                                                                                              
H. Bektaşi Vəlinin gömüt (qəbr) daşı üzərindəki 6 ışınlı ulduzu və 8 ləçəkli uçmak (cənnət) çiçəyi.

           Mu qitəsində tapılmış e. ö. 35-40 minilliyə ilgi edilən evrən simğənin üzərindəki  6 ışınlı ulduz. Bektaşi Vəlinin müridi Gülən  Abdalın gömütünün (qəbrinin) üstündəki sinə daşında oymalanmış 8 ləçəkli uçmaq (cənnət) gülünün və 6 ışınlı tanrıçılıq ulduzunun  və son halda Xəzər xaqanlığının bayrağında olan 6 ışınlı ulduzun görünüşləri.tanrıçılık dininin bir çox minillər əsgilərdən gəldiyini göstərir.
              Tanrıçılıq simğələri olan 8 ləçəkli uçmaq (cənnət) gülünün və 6 ışınlı ulduzun, H. Bektaşi Vəlinin gömüt (qəbr) daşı üzərində olması, və başqa Bektaşi Vəli təriqətçilərinin gömütləri üzərində olması,  onların təriqət adı ilə tanrıçılığı islamda yaşatmalarından salıq verir. Bundan başqa tanrıçılıq gələnəkləri ilə ələvilik və Bektaşiliyin bir çox gələnəklərinin üst-üstə düşməsi onların bir kökdən gələn ideoloqiyadan qaynaqlanmasını kəsinləyir. Belə ki, odun (ocağın), alovun, külün kutsallığı, suyun murdarlanmasının yasaqlığı, yığış (qurban)  kəsmə gələnəyində yığışlık (qurbanlıq) qanının kutsallığı, onun yerə axıdılmasının yasaqlığı, təmiz bir yerə, ağac dibinə basdırılması, yığışlık (qurbanlıq) sümüklərinin oynaqlardan ayrılaraq  doğranması və təmiz yerə basdırılması, ölən adamın nəsnə şeylərinin onunla birlikdə basdırılması, tapınaqların və gələnəklərin istər şadlıq, istərsə yas törənlərinin  musiqilə keçirilməsi, Dovşanın, Göyərçinin və Durnanın kutsallığının tanınması, Kayın ağacının kutsallığı, tanrıçılıkda Qama, aləvilikdə Dədəyə baş əymələri, üzün gündoğana tutulması  və başqa bir çox uyğunluqların olması Ələviliyin (alevliyin) və Bektaşiliyin tanrıçılığı yaşadan bir törən olduğunu kəsinləyir.
     H.Bektaşinin başdaşına oyulmuş tanrı ulruzu.

    Mu qitəsində tapılan 35-40 inilliyə aid edilən evrən simgəsi.

             Bedri Noyan yazır: “ Eflaki Hacı Bektaşi Velinin tarikati islamın kurallarına uymadığını  bəlirtməkdədir”.  (B. Noyan “Alevilik Bektaşilik nedir” 2. Baskı Haziran 1999). Demək H. Bektaşi müsəlman olsa da onun işlətdiyi və qoyduğu kurallar islam şəriətinə uyğun gəlmir. Bektaşinin bütün kuralları vəhdəti-vücud fəlsəfəsinin, işrakiliyin özəllik və önəmliyində qurularaq tanrıçılığın sürəsidir (dəvamıdır).  
          Tarixçi araşdırıcı Əsət Qorxmaz, ünlü vəhdəti –vücudçuları M. Həllacı, F. Nəimini, Pir Hüseyini, İ. Nəsimini Ələvilərin və Betaşilərin piri hesab edir. (Bəkir Baltaçı. “ Aleviligin gerçək tarixi və özü” inter.)
          Onu da yada salaq ki, tanrıçılıq dönəmində 8 ışınlı ulduzun kutsallığı  gömütlər üzərində tikilən kümbəzlərə də öz etgisini göstərmişdir. Bu etgi sonralar islamda da yaşadılmışdır.  Qafqazın və Asiyanın harasında olur olsun 8 ışınlı kümbəz  tanrıçılıq gələnəyinin etgisi altında tikilmişdir. Bu günədək yaşı düzgün bilinməyən Gəncə yaxınlığında yiyəsiz qalan  “Comərd qəssab” kümbəzi ən əsgi tanrıçılıq kümbəzidir.
              Əgər soruşularsa ki, əski tarixdə Mu qitəsinin adamları ilə babillilərin, misirlilərin və türklərin hər hansı bir ilişgiləri olmuşdurmu? Nə üçün təktanrılığın  tanrısı Qara xan, ilk  peyğəmbər Xızır və İdris göydən gəlirlər. Nə üçün  İdrisin bədizi (heykəli)  durna şəkilində verilir? Mu qitəsinin günəş allahı olan “Ra”nı ilk öncə Ədəm torpağında və sonra Misirdə kimlər baş Tanrı, günəş Tanrısı eləmişlər?  Mezopotomiyada və Misirdə allahlıq və bilqamıslıq edənlər də gəlmələrin  soylarındanmı olmuşlar?. Bəlkə, elə ona görə də Qara xanın  oğlu Oğuz xanda yüksək təşkilatçılıq bacarığı olmuş, dönəminin yabanı ellərini  (xalqlarını) yığaraq ilk Turan imperiyası yaratmışdır?  Bu sorğulara qarşılıq axtaran adamoğlunun biliyi, bu gün ağlın çözə bilmədiyi gizin (sirrin) qarşısında yenilməkdədir. 
            Muların yazılı qaynaqlarından və onların inanc sistemlərindən belə görünür ki, uzaq keçmişdə kahinlər tanrının yanına durna görkəmində gedib-gəlmişlər. Mu qitəsindən Ön Asiyaya gəldikdə uyğarlıqlarını da özlərilə gətirmişlər. Yüksək bilimlərilə Mezopotomiya və Misir elini özlərinə bağlı (tabe) edə bilmişlər.
           Bütün deyilənlərdən belə aydın olur ki, 14 min il öncə Mu ölkəsindən gələn el, Mezopotomiyaya və Misirə yüksək uyğarlıqla yanaşı tanrıçılıq dinini, tanrıları olan Ranı,  gətirmiş, peyğəmbərlərdən Xızırı,  İdrisi, Oğuzu (Zülqərneyni) yetişdirmişlər. Elə ona görə də ilk  təktanrıçılıq inancı Ön Asiyada yaranmışdır. Yalnız 6 min ildən sonra Oğuz xanın və  hunları doğuya olan yürüşlərilə dillərini və inancını uzaq doğuya və quzeyə aparmlşlar.
             Belə bir sorğu yaranır: Ön Asiyada yaranan ilk Tanrıçılıq nə üçün Ön Asiyada geriləmiş  (tənəzzülə uğramış), ancaq doğuya sarı gəldikcə gəlişmiş, XIII-əsrin sonunadək yaşamış, eləcə də az da olsa doğuda bu günədək də yaşayır? 
             Tarixçi araşdırıcıların yazdıqlarına görə ən əski din olan tanrıçılıq, Ön Asiyadan başlayaraq, doğuya, batıya, qüzeyə, Aralıq və Ağdəniz yanlarına, elə də Avropaya yayılmış və olduqca humanist din olmuşdur. Onun Ön Asiyda geriləməsinin önəmli nədənini belə aydınlaşdırmaq olar ki, o dönəmlərdə On Asiyada dinlər çox olmuşlar. Eyni dönəmdə də bu çox dinlərlə yanaşı, yeni saldırqan (aqressiv) dinlər də yaranmışdır.  Bu saldırqan dinlər, humanist din olan tanrıçılığı həmişə sıxışdırmışdır. Bu humanist din olan tanrıçılıq, saldırqan dinlər qarşısında geriləməyə başlamışdır. Ön Asiyada dinlər arasında baş verən bir çox dini qırğınları, ağır işgəncələri, doğu Asiya tanrıçıları görməmişlər. Ona görə də Tanrıçılıq inancı orada uzun sürə yaşamış və bu gün də onu yaşadan ellər var.
              Başqa qitələrlə qarşılıqlı olaraq  Sümer və Misir uyğarlığının gəlişməsinə nədən olan olaylara aydınlıq gətirməyə çalışaq. Belə ki, Mu adası batan anlarda oradan gəmilər və göy aracları (bu araclar helkopter formasında, təyyarə formasında da ola bilərdi. Çünki qaya üzərində oyulmuş buna oxşar əkslərə və Afrika qitəsində düşərgə yerlərinə hələ də tuş gəlinir) ilə Mezopatomiyaya gələnlər çox güman ki, elin bilginləri, aydıları olmuşlar. Elə o ilgidən də, yerli el onlara  göydən gələn Tanrılar demişlər və onlar haqqında nağıllar, əfsanələr yaratmışlar. Bu əfsanələr Sümer yazıları ilə günümüzədək gəlib çıxmışdır. Nağıllarda tanrıların və tanrıçaların çoxluğu da bu gümanın doğru olmasına inam yaradır.         

           Əski qaynaqlardan gələn bilgilərə görə belə düşünmək olar ki, Ön Asiyada başqa dinlərlə yanaşı tanrıçılıq uzun illər yaşamışdır. Xasisatra (Xızır), Bilqamıs, Oğuz (Zülqərneyn),  İdris (Hermes),  İbrahim (Averram) peyğəmbərlər və Amanxotep tanrıçı- təkallahçı olmuşlar.  Təktanrıçılığın yeni qolu olan yəhudiçilik Yərüssəlimdə yarananda  tanrıçılığın bazasında yaranarak, yeni bir dini yol kimi ayrılmış və yzyn illər tanrıçılarla yanaşı yaşamışdır. Xızır (Xasisatra), İdris (Hermes) və İbrahim (Avram) hər iki dinin ortak bilqamısları (peyğəmbərləri) olmuşlar.  Tanrıçılığın ən yetgin və dolğun kitabı İdrisin (Hermesin) kitabı olmuşdur.
             Xristianlıq isə yaranan ilk gündən tanrıçılığı  sıxışdırmış, dönəm keçdikcə basqılar daha da artmışdır. Xristianlık Yərüssəlimdə aparıcı din oldukda, tanrıçılığın ocağı Yərüssəlimdən İsgəndəriyyəyə köçürülmüşdür. İsgəndəriyyədə xristianlıq güclənib çoxluğu yaradanda xristianlar tanrıçılığın ocağını, məktəbini və onun kitabxanasını yandırmışlar ki,  tanrıçılığın qaynağı olan İdrisin dini  kitablarının izi qalmasın. Misir qaynaqlarına görə  İdrisin 48 cild, kitabları olmuşdur. İsgəndəriyyədən qacan tanrıçılar Hələbə sığınmışlar. Hələbdə xristianlığın etgisi artanda tanrıçılar Bağdadda yerləşmişlər və Bağdadda izlənmədən uzaq olmaq üçün, günəşin ışınını özündə əks etdirən işıqla  tanrıçılığı əvəzləyərək özlərini işıqçı (işragilik) adlandıraraq, tanrıçılıq gələnəkləini sürdürmüşlər.  Burada işıqçılığın (işragiçiliyin) baş ocağını və məktəbini  yaratmışlar. Tanrıçılığın simğəsi olan 8 ışınlı yaşıl ulduzu (Dan ulduzu) işragiçiliyin simgəsi kimi saxlamışlar. O dönəmlərdə II-IV-əsrlərdə Bütün Asiya  və Avropa ellərində tanrıçılığı yayan qamlara və yalavaçlara  işıqçılar (işragilər) demişlər.                      
              VII-əsrin ilk illərində yaranan islam dini ilk yarandığı dönəmdən qılıncla yaranmış və tezliklə qüzey Afrikanı və İranı tutmuşdur. İlk gündən tanrıçılığı və işıqçılığı (işrakiçiliyi) tanımayan islam dindarları haranı tutur, tanrıçıları və işıqçıları qılıncdan keçirir. Dini kitabları son vərəqlərədək yandırırlar. Bunu görən Bağdad tanrıçı ocağının din başçıları, baş tanrıçılıq ocağının yerləşdiy Dərbəndə qaçırlar. Dərbənd baş tanrıçılq ocağı kimi, XIII-əsrədək öz çalışqanlıq hızını saxlamışdır.
            Bağdadda qalan İşıqçılar (İşragilər) isə islam dininə dönərək işıqçılığın gələnəklərini islam dini altında yaşatmağa başlayırlar.  Onlar islam işragiçilik təriqəti altında tanrıçılığın varlığın- birliyi fəlsəfəsini islam şəriətinə gətirirlər. İslam təriqət və şəriətlərini “varlığın-birliyi” (vəhdəti-vücud) fəlsəfəsinə uyğunlaşdırmağa çalışmaqla islam dünyasında geniş ətgi (nüfuz) qazanırlar. Bağdad məktəbində bir çox dünyəvi biliklərdən təbabətdən, astronomiyadan, fizika-riyaziyatdan və başqa biliklərdən də. dərs deyirlər. Dünyəvi bilikləri islama qarşı sayan və bu siyasəti özünə yağı (düşmən) bilən islam üləmaları X-əsrdə işragilik təriqətini və onun Vəhdəti-vücud fəlsəfəsini küfür elan edərək Badad dünyəvi məktəbini bağlayırlar. Təriqətin başcısı Mənsur Həllac öldürülür. XI- əsrdə Əbunəcəb Suhraverdinin başcılığı ilə İşıqçılıq (İşragilik) yenidən canlanır.  Əbunəcəbdən sonra işıqçılığa Şəhabəddin Suhraverdi başçılıq edir. Bundan qorxuya düşən üləmalar 1191-ci ildə Ş. Suhraverdini 37 yaşnda Nizamiyyə məktəbinin qarşısında asıb öldürürlər. İşıqçılığın kutsal kitabları yandırılır, Sağ qalanlar Xorasana qaçırlar. Xorasanın Əlamut qalasında yeni məktəb açırlar. Burada işıqçılıqla (işragiliklə) yanaşı dünya elimləri də öyrədilir. Təbabət, astranomiya, riyaziyət və kimya elimlərindən dərs deyilir. 200 il Aləmüt məktəbi islam dünyasında geniş ün qazanır.  XII-əsrdə şəriət üləmaları Aləmut məktəbini şetan yuvası adlandıraraq, xəlifənin göstərişilə bağlatdırırlar.  Dünyəvi elimləri dərs deyən müəllimlərdən bir çoxu öldürülür. Sağ qalanlar İtaliyaya qaçırlar.
               İşıqçılığın son elçisi olan Hacı Bektaşi Vəli Anadolu torpağına qaçarak orada olan işıqçılarla birlik yaradır. Bu birliyin sonucu olaraq Xorasan ərənlərilə Anadolu ərənləri birləşmiş və H. B .Bəlinin başçılığı altında güclü bir “Xorasan ərənləri” ocağı yaradılmışdır. İşıqçılar islam izləmələrindən yaxalarını qurtqrmaq istəyilə “İşığı” “Alevlə-Alovla” əvəzləmişlər. Buna görə də  işıqçılara alevilər (alevçilər) deyilmişdir. Alevçilərin Osmanlı sınırında yüksək etgi qazandığını görən şəriətçilər, islam içərisində küfür yaradırlar deyə xəlifəyə yanıklamışlar (şikayət etmişlər). 1500-cü illərdə Osmanlıda şeyxülislam Əbu Yusifin fətvasilə islsmda küfür yaradanlar adı ilə minlərcə alevilər (alevçilər-işıqçılar) öldürülmüşdür. Bundan qorxuya düşən alevilər özlərini “Əhli-beyit” üyələri, H. Əlinin yolçusu (dəvamçısı) elan etmişlər. Bununla da köklü qırğından qurtulmuşlar.  Anadoluda Alevçilər tanrıçılığı sultan Yavuz Səlim dönəminədək yaşatmışlar. Sultan Yavuz Səlimin məşhur “Alevilər (Alevçilər) ya islamın sünnü məzhəbini qəbul etməlidilər, ya da ailəliklə öldürülməlidilər “ fərmanından sonra alevilərin (tanrıçıların) çoxu müsəlmanlaşırlar. Özlərini həzrət Əli dindarları kimi tanıdaraq özlərinə biz “Aləvi” müsəlmanlarıyıq deyirlər. Əlinin özünün işıqla ilgili olması haqda XVI-əsrdə rəvayət də yaranmışdır. Bu fərmana qarşılıq olaraq,  Pir Sultan Abdal “Dönənlər dönsün mən dönmərəm yolumdan” deyir. (Bəkir Baltaçı “Aleviligin gerçək tarixi və özü”. Inter)
           Bir para alevilər (Alevçilər) də Avropaya köç edirlər. Avropaya köçənlər  özlərinin dinlərini “Albigen” (latınca “İşıq adamı”  adlandırmışlar. Sonralar bu el dönəmlər keçdikcə slavyanlaşmışlar. Ancaq işıqçılığın özəl gələnəyi olan Xızır bayramını  “Yaşıl adam” bayramı adı ilə bütün avropada hlə də yaşadırlar.
             Burada bir kuşkulu olayın çəkişməyə (müzakirəyə) gərəkliyi duyulur. Yuxarda dedik ki, alevilər özlərini əhli-beyit soyundan gəlmə hesab edirlər və bir çox rəvayət olayları ilə  bu düşüncənin doğruluğunu kanıtlamağa (isbatlamağa) çalışırlar. Belə olan halda əhli-beyit kimi alımlanan 5 kimsələrin (Məhəmməd, fatimə, əli, Həsən və Hüseyin) hamısı ərəbdir. Ancaq yarım milyondan çox olan ələvilər arasında ərəb olan kimsələr yoxdur. Demək əhli-beyit haqqında olan əfsanələr XV- əsrdə yaranmış rəvayətlərdir. Aləviliyin kökü e.ö. də olan dönəmlərdəki tanrıçılıq inanclarından başlayaraq bir çox dinlərin basqıları altında dəyşirilmiş bizim çağlaradək gılib çıxan tanrıçılıq gələnəkləridir.  
            1236-cı ildə  H. Bektaşinin mürşitliyilə Anadoliyə yerləşən Xorasan ərənləri işıqçılığın (tanrıçılığın) yandırılıb yox edilmiş Kutsal bitiklərində (kitablaraında) olan kuralları və gələnəkləri güclü danışmanların yaddaşında, əzbərləyərək yaşadıb islam gələnəkləri ilə birləşdirmişlər. (Bekir Baltaçı. “Aleviliyin gerçək tarixi və özü”. Inter.)
           F. Salim yazır: “Bizim maraq və meyilmiz əski (islam öncəsi) Xorasan sufi məktəbindən başlayaraq bu günə qədər aktuallığını və cazibəsini qoruyub saxlayan təsəvvüf və ürfan elminədir”. ( F. Salim “Milli yaddaş sistemində ürfan və təsəvvüf. Bakı 2010. S. 53) Elə də Xorasan ərənləri tanrıçılığın bir çox gələnəklərini islamlaşdıraraq yaşatmışlar. İşıqçılığın (işragiliyin) son işiq ocağı, bu gün Ələvilik ocağı olan Bektaşi Vəlinin  dərgahı sayılır. Bektaşi Vəlinin və müridlərinin gömütlərinin baş daşında 6 və 8 ışınlı dan ulduzunun 8-ləçəkli Tanrı gülünün əkslərinin olması onun hansı dini ideoloqiyanı yaşatmasından salıq (xəbər) verir.  Onlar vəhdəti-vücud fəlsəfəsini önəmli tuturlar. 12 imamı tanısalar da yolunu tutmurlar. Bütün millətləri bir-birinə qardaş bilirlər. Tanrıçılar kimi gündə üç kərə namaz qılırlar. Namaz çağları tanrıçılığın tapınaq çağlarına uyğun keçirilir. İbadətləri sazla edilir. Oruc tutmurlar.  Yalnız Xızır ayında üç gün Xızır orucu tuturlar. Oruc törəni tanrıçılıqda olduğu kimi su içməklə tutulur. Hac yerinə Bektaşinin Kırşeher dərgahını ziyarət edirlər.
           Ceyhun  yazır: “Bektaşiliyi bəlirtləməyə çalışarsaq, hər şeydən əvvəl bir türk xalq dini olduöunu söyləyə biləriz”  (Ceyhun vikiped)  Elə də alevilik və Bektaşilik türkün tanrıçılıq dininin bir az dəyşirilmiş sürəsidir (dəvamıdır).
            Türkiyə mətbuatlarından verilən bilgilərə görə, bu gün Hacı Bektaşi Vəlinin dərgahındakı öz tutsusu (vəsiyyəti) ilə qoyulan 6 ışın ulduzlu gömüt daşı dəyişdirilmiş, işıqçılıq-tanrıçılıq simgəsi gotürülmüş və yerinə islamlaşdırılmış baş daşı qoyulmuşdur. Əgər yazılanlar doğru isə  onun irahına (ruhuna) Bektaşi sürəçiləri (dəvamçıları) sayğısızlıq gösrərmiş olurlar. 
           Tanrıçılıqdan və ya İşıqçılıqdan qalma gələnəklərin bəziləri hələ də Bektaşilər arasında yaşadılır. Xızır yığışı (qurbanı) və Xızır orucu bu gün də kasıt (niyət) gələnəyi kimi yaşadılır. Xızırın göydən xalqa gətirdiyi Buta rəmzi, məişətdə yaşadılır. 15-70 min il yaşı olan Tanrıçılığın ən qədim tapınma gələnəyi olan,  Çoban ulduzu (qütb ylduzu) halayna dolanma, tanrıya ulaşma oyunu islamlaşmış halda, səma oyunu kimi ələvilikdə yaşadılır. Tanrçılıq inancının 4 kutsal əyəsi və qırxlarının qarşılıqlı görünüşləri islamlaşdırılmışdır. Tanrıçılığın önəmli kuralı olan Allahın 4 mələyi və təriqətin 4 kutsal qapısı, 40 maqamı  varlığın- birliyi (vəhdəti- vücud) fəlsəfəsilə islama gətirilmişdir. Tanrıçılıqda qütblərə  ağ, qara, göy, qırmızı rəng verildiyi kimi, islam təriqətində də təriqət qapılarına ağ, yaşıl, göy, sarı rənglər verilmişdir. Tanrıçılığın kutsal nişanı olan evrənin (kainatın) dolanma (dövriyyə) simğəsinin əksi türk dünyasının hər yerində və Mu adasında aşkar edilməsi tanrıçılığın çox əskilərdən inanc varlığı olmasını göstərir.
             
 
Tanrıçılıq inancındakı evrənin
(kainatın) simğəsi (simvolu).
              Bütün dünya bilim adamları eranın II-əsrindən xristianlığın genişləndiyini, xaçın isə eranın IV-əsrindən xristianlığın simğəsi olduğunu deyirlər və bunu İsa peyğəmbərin çarmıxa çəkilməsilə ilgiləyərək bilim tutamaları (dəlilləri) ilə kəsin olaraq kanıtlayırlar (isbatlayırlar).  Ancaq 1889-cu ildə Avropa (fransa?) arxeoloqları Gədəbəydə  arxeoloji qazıntılar aparanda  e.ö. II- minilliyə ilişgi edilən gömütdən günəş simğəli xaç və 8 ışınlı ulduz aşkar edilmişdir. Bundan sonrakı qazıntılarda Mingəçevirdə, Dumanısda (Dmanisidə)  xaç və 8 ışınlı ulduz tapılmışdır. Gnəş simgəli xaçın və 8 ışınlı ulduzun aşkar edilməsi tanrıçılıqda xaçın və ulduzun kutsallığının necə də əskidən olduğunu göstərir.  Bu olayları Avropa din və bilim adamları bilə-bilə dilə gətirmirlər. Çünkü e.ö. 2-ci min illiklərdə aşkar edilən gömütlər tanrıçı türklərin, Azıqların və Sakaların olduğunu, onların inanclarında günəşin simğəsi kimi bərabər yönlü xaçın kutsallığının alımlandığını bilib susurlar. Tapılan xaç heç cür xristianlığın ilk xaçından seçilmir. (Xristianstvo v Kavkazskoy Albanii Baku 1984 s.100-101).
             Sonralar arxeoloji qazıntılarda doğu dünyasının hər yanında, misir, hind, çin, monqol torpaqlarında, əski gömütlərdən xaçın tapılması, xaçın heçdə İsa peyğəmbərin çarmıxa çəkilməsilə ilgili olmadığını, onun tanrıçılıq  dünyagörüşü, ilginliklə irahın (ruhun) varlığı ilə ilgili oldiğunu kəsinləyir. (A.Hacılı “Mifopoetik təfəkkür fəlsəfəsi Bakı 2002 s.32). Bu tapıntılar ilk gündən də bir dini qılıq kimi bilim ucununda (dünyasında) unuduldu. Heç bir dini ədəbiyatlarda yer almadı. Ona görə ki, tapıntılar yiyəsiz idi. Yiyəsi tanrıçılığı çoxdan unutmuşdu. Bu unutqanlıq onun bir el kimi ululuğunu, əskiliyini də unutdurmuşdu.
              Xaçın yaranması haqqında türk yozumu hələ də el arasında yaşamaqdadır. Belə ki, tanrıçılığa görə adam öldükdə onun irahı quşa çevrilir. Bir də quş görkəmində yeni irah kimi təzə doğulan uşağın gövdəsinə keçənədək quş sifətində yaşayır. Quş göydə uçanda xaçın əksini aldığı üçün ulu dədələrmiz Tanrı inancında ölünün bir də yenidən dirilməsinin bir simğəsi kimi gildən yçan quşu andıran xaç hazırlayar gömütə ölünün yanına qoyarmışlar. Odur ki, türk acununun (dünyasının) hər yerində əski gömütlərdə xaç tapılır. Beləliklə xaç tanrıçılıqda kutsal simğəyə çevrilmişdir. Demək xaçın kutsallığı İsa peyğəmbərdən ən azı 2 min il öncələrdə tanrıçılıqda yaranmışdır.   
             Bu tapılanlardan ayrıntılı olaraq  Murad Adjı yazır: “E.ö. Türklər kutsal varlıq  olan xaçdan istifadə etmişlər. Düz ölçülü xaçı günəşin simvolu, yuvarlaq çevrənin içərisində olan xaçı kainatın simvolu kimi Tanrıçılığın əsas nişangahı saymışlar”. IV -əsrdə bütün xristian acunu (dünyası) da xaçı kutsal varlıq kimi özlərinə götürmüşlər. Başqa xalqlar tunc dönəmini yaşayanda, türklər artıq dəmir dönəmini yaşayırdılar. Tanrıçılığın dini kitabı olan “Bitig”in etgisi (təsiri) sonrakı dini kitablarda çox aydın görünür. Tövratda və Quranda yazılan törənlərin (ainlərin) bir çoxları Bitikdən götürülmələrdir. Bitigin bu etgisinin ilgisidir ki, Vizantiya kilsələrində VIII-əsrə dək, Roma katolik kilsələrində XIII-əsrə dək, xristian provoslav kilsələrində XVII-əsrə dək bütün dini tapınaklar türk dilində olmuşdur”. (M. Adji “Tenqrianstvo. Inter). Anadolu bölgələrində tanrıçılık 7-ci yüzilliyədək yaşamışdır. 3-cü yüzildən xristanlık, 7-ci yüzildən islamlık tanrıçılık bitiklərini (kitablarını ) yandırarak yox etmişlər.
          O.Süleymanov bilim ocaqlarının axtarış tapıntılarına güvənərək  bildirir ki, “Təkallahlığı ulaşdıran (təbliğ edən) Tanrıçılıq dini ən azı İsadan 4 min il öncə olmuşdur. O əski Misir inanclarına güclü təsir etmişdir. Bütün dinlərdə Tanrıçılığın izləri duyulmaqdadır.”  (O.Süleymanov “AZ-YA” Bakı 1993 s.226).
          Qədim Bizans tarixcisi Simokatlis türklərin tarixindən yazarkən: “Qədim türklər evrənin yaradıcısı olaraq bildikləri və tək ulu qüdrət olaraq qəbul etdikləri ulu Tanrıya tapınmışlar.” deyir. (Vikiped “Göy Tanrı”)
                Yuxardakı tapıntılardan və yazılardan onu aydınlaşdırmaq olur ki,  xristianlıqdan 2 min il öncə türklərin ulu dədələri  tanrıçılıq inancının simgəsi olan xaça və 8 ışınlı ulduza tapınmışlar. Tanrıçılıq inancının ilk simgəsi olan düz yönlü xaç, günəşin yerdəki, simgəsi kimi. dinin gələnəklərində saxlanılaraq yaşadılmışdır.  Qıpcaqların xristianlığa dönmələrilə ilgili xaçı gələnəklərində saxlamışlar. IV-əsrdə xaç İsanın edamı ilə ilgiləndirilərək (əlaqələndirilərək), bütün xristian acununun (dünyasının) simğəsi olmuşdur. Xristianlar IV-əsrədək  tapınaq gününü yəhudilər kimi həftənin şənbə günü keçirmişlər. IV əsrdən sonra isə tanrıçılığın tapınaq günü olan bazar gününü də xristianlaşdırmışlar.  Qafqaz Türkləri islamlaşmalarına dək yəni XI-əsrə dək tanrıçılıqla xristianlığı yanaşı yaşatmışlar. VII-əsrdən yeni yaranan islam dini tanrıçılığı tanımamış, onun bir çox gələnəklərini öznünküləşdirmişdir. İslamçılar tanrıçılıqdan qalma bütün yazılı ədəbiyatları yox etmişlər.   
             Tarixçilərin yazdıqlarına  görə, Türk xalqlarının ulu törəmə kökləri çox geniş torpaqlara yayıldıqları və bir neçə qarışıq köklərin birliyindən yaranmış olduqlarına görə, türk acununda (dünyasında) bir çox dinlər, bir çox bilqamıslar, (peyğəmbərlər) və bir neçə ilsırası (təqvimi)  olmuşdur. Ona görə də onların Tanrıçılığa olan acun (dünya) görüşləri də çox çeşitli olmuşdur. İlk öncələrdə hər bir boyun bir-birindən ayrı, Tanrıları və bilqamısları (peyğəmbərləri) olmuşdur və hər tayfa öz Tanrısına tapınmışdır.  L. Qumilyovun yazdığına görə, şərqi Türküstanda iki qədim din olan “Veyşu” və “Seyşu” yanaşı yaşamışlar. Veyşu göy üzünün, əcdadların çıxdığı mağaraların, və hündür dağların inam qoruyucusudur. Seyşu ruhların, erliklərin (şeytanların) və cadugərlərin inam qoruyucusudur. (L.Qumilyov “Qədim türklər” Bakı 1993 s.91-97). Görünür Qumilyovun dediyi inanc sisteminin tanrıçılıqla heç bir ilişgisi yoxdur. Onlar tanrı yox qoruyucu əyələrdir.
          Bu günədək gəlib çıxan tanrıçılıq dini dəyərlərini incələdikdə belə inama gəlmək olur ki, tanrıçılığın çox yüksək humanist dini dəyərləri olmuşdur.  Tanrıçılığın doğa (təbiət) ilə bağlılığı,  onun dini dəyərlərini daha da humanistləşdirmişdir. Belə bir acun (dünya) görüşü heç bir dində yoxdur. Eyni dönəmdə də bir çox dinlər kimi tanrıçılıq da təktanrılığa qulluq edir. Bunu tanrıçılığın ikinci bilqamısı (peyğəmbəri) saydığımız Zülqərneynə (Zülqədərə- Oğuza) Quranın 18/83, 18/93 saylı ayələrinin gəlməsi də kəsinləyir (təstiq edir). Çünki, Quran yalnız təkallahlığı qoruyan, öznünküləşdirən bilqamısları nəbi kimi tanıyır.
           Kodar Aduxan yazır: “Dinlərin yaranma tarixindən aydın bilirik ki,  yəhudilik, xristiyanlıq və islam kitabları tanrıçılıq kitabından istifadə etmişlər. Bu kitablara bir səma kitabları kimi yox,  kahinlərin, peyğəmbərlərin, müqəddəslərin zəhmətlərinin məhsulu olan kitablar kimi baxmalıyıq. Bunlardan öncə təkallahlığı təbliğ edən kitablara da baxıb inanmalıyıq.” (Kodar A. “Tenqiryanstvo v kontekste monoteizma” İnter).
           K. Aduxanın düşüncəsinə görə bütün təkallahlıq dinlərini ulaşdıran (təbliğ edən) bitiklərə, o yönəmdən də tanrıçılığın kitabı olan Bitigə də kutsal kitab kimi baxılmalıdır. Tanrıçılığın Runik yazıları ilə yazılmış dini kitabı bu gün bilim acununa (dünyasına) ölü kitab adı ilə aşkardır. Tanrıçılığı yaşadan  monqollar və buryatlar həmin kitabdan yararlanaraq, dinlərini və dini törənlərini hələ də yaşadırlar.
             Əski yunan tarixçisi S. Feofilat  yazır: “ Türklər hər şeydən çox, oda ehtiram edirlər. Oda, torpağa, həsr edilmiş mahnılar oxuyurlar. Tək tanrıya inanır və tapınırlar”. (Bəxtiyar Tuncay “Göy Tanrı” inter.)
          Qırğızların islamlaşmalarından sonra  Qırğızıstanda gəzidə (səyahətdə) olan islam tarixcisi Əbu Düləf yazır: ” Qırğızların  yazılı kitabları var. Onlar tək Tanrıya qulluq edirlər. Hər Tanrı ibadətlərində ilahilər oxuyurlar. İldə üç kərə dini bayram edirlər. (V. Bartold  Kirkiziya. Istoriya. Oçerk .Frunze 1927 s.21)
            Tanrıçı türklərin inancını,  gələnək və görənəklərini araşdıran  Zaira  Nauruzbayeva yazır: “Tanrıçılığa qulluq edən, doğu türklərin Runik yazısı ilə yazılmış, dini kitabları var. Onlara bitik (kitab - İ.M.) deyirlər və ondan dini törən və gələnəkləri öyrənirlər.” Bir sıra qaynaqlarda qamların da həmin dini kitabdan yararlandıqları yazılır.
            Tanrıçılığın kutsal kitabının olmasını yazan tarixçilərdən biri də, Derfern  adlı tarixçi- -araşdırıcı olmuşdur. O yazır: “Göy Tanrı dini öz forma və məzmununa görə həm Musəvilikdən həm də Xristianlıqdan daha qədimdir. İşin ən maraqlı tərəfi budur ki, bu dinə sitayiş edən Sibir və Altay türklərinin kitabı içərisində Bibliya sujetlərindən heç nə ilə fərqlənməyən çoxlu sujetlər də yer almaqdadır”. (Bəxtiyar Tuncay “Goy Tanrı” vikiped.)
             Açıqlama (qeyd): Vaxtıilə tanrıçılığa tapınan bütün türklərin də öz bitigi olmuşdur. Amma islamiyyətdən sonra hamısı yox edilmişdir ki. doğma dinlərinin olduğunu unutsunlar. Mənim uşaqlıq və gəncliyimdə hər hansı bir yazını yazdırmağa gələn adamlar atama “əfəndi, bitik yazdırmağa gəlmişəm” deyərdilər. Bu sözü mən dua anlamında başa düşürdüm.  Ama sonra gördüm ki, bütün yazılara, yazılı kağızlara  və kitablara bitik deyilirmiş.
                 Tanrıçılıqdan qalma törənlərdən cilə və çərşənbə törənləri haqqında qısa bilgi verək. Bir sıra bilginlərimiz və aydınlarımız, (Mehmet Rıhtım) “çilə” sözünü fars mənşəli hesab edirlər “40 sayı” anlamını verən söz kimi alımlayırlar. Belə düşüncəli yazarlarımız yanılırlar, sözlərin deyiliş qaydalarına önəm vermirlər. Farsın 40 sayında çhilləh sözündə 6 səs səslənir, L səsi bərk  şəddəli deyilir.“Ç” səsindən sonra h (hey) səsi işlənir, Ancaq türkün “çilə” sözündə isə 4 səs var “h” səsi işlənmir. Bu  farslaşma siyasətinə qulluq edən bir yanlış düşüncədir ki, aramızda hələ də yaşadılır.
               Borçalı türkləri araslnda bu gün də çilə ilə ilişgili sözlər yaşamaqdadlr. Çilə sözü  təmiz türk sözü olub “əzab-əziyyət” anlamını verir. Yaşlı nəsil, “dərd-azardayam”  yerinə “çilədəyəm” deyirlər.  Vaxtında  yeriməyən zəyif  uşaqlara çiləlidir (xəstədir) deyirlər. Onların sağalması üçün kasıt (niyyət) edib çiləni (xəstəliyi) götürmə törəni edirlər.  Göründüyü kimi, sözün anlamları tamam başqa-başqadır. Demək sözlərin səslənmələrində oxşarlıq olmalarına baxmayaraq, anlamları tamam başqadır. Hər biri ayrılıqda yaranmışlar.  İlsıramızda (təqvimizdə) da qış aylarına Çilə ayları deyilir.
             Bu gün çilənin gəlişi  unudulsa da, gedişi unudulmamışdır, xalq onun gedişini ilaxır  xas (çərşənbə), adı ilə çilənin çıxmasını bayram edirlər. Çilə üc aya bölünür. Böyük çilə 40 gün, kiçik çilə 20 gün, Boz çilə (azərbaycanda boz ay) 30 gün sayılır. (Elmi axtarışlar XIV-toplu Bakı 2005 s.452)
             Azərbaycanın başqa-başqa bölgələrində, kutsal çərşənbələrə çeşitli adların verilməsi haqqında ədəbiyatlarda bəzi yazılara tuş gəlinir. Güllü Yoloğlunun ”Novruz çərşənbələrində nədə səhv edirik” adlı elmi publisistik  məqaləsində göstərilən çərşənbələrin sıralarını yadımıza salaq:
1-yalançı çərşənbə (əzəl, kül).
2-xəbərçi çərşənbə (cıdırçı, müjdəçi, gül).
3-qara çərşənbə (ölü çərşənbəsi, ölülər bayramı, ata-ana günü).
4-axır çərşənbə (ilaxır çərşənbə, ilin-ayın axır çərşənbəsi).
                                                                                  ( Qarapapaqlar dərgisi 2010-cu il,N 3, səh. 36.)
             Burada yazarın dediyi çərşənbələri, nə Tanrı inancı ilə, nə doğa qanunu ilə, nə də kutsal varlıqlarla (ünsürlərlə) bağlantılıq yaratmaq olmur. Yazar hər bir çərşənbənin adına uyğun olduğunu təsdiq etməyə çalışır. Çərşənbələri tamamilə bir-birindən ayrı, sərbəst, od və Xızırla əlaqəsiz halda verməyə çalışır. 3-cü çərşənbəni qara çərşənbə adlandırır. Belə yanaşma tamamilə yersizdir. Çünki qara çərşənbə anlamı ölüsü olan, yaslı evlik (ailə) üçündür. Bütün el üçün deyildir. Belə yaslı ailə üçün bütün çərşənbələr qara sayılır. Hətta Novruz bayramının özü də  yaslı evlikdə “qara bayram” sayılır.
             Çərşənbələrin hər biri, el gələnəklərində törən  kimi ön plana çəkilir. Hər bir çərşənbənin içərisində Tanrıçılıq ideologiyasının olması ilə bərabər, təbiət varlıqlarının iştirakının da olduğu  görünür və eyni dönəmdə də hər bir çərşənbəyə  uyğun olaraq ayrınclı törənlər keçirilir, onların da  hamısı  Xızırla ilgiləndirilir. Bütün çərşənbələr “Varlığın-birliyi” fəlsəfəsini özündə yaşadır. Ancaq G. Yoloğlunun məqaləsində çərşənbələrin sadalanan adları, nə tanrıçılıq inancına, nə yerinə yetirmə kutsallığına, nə də varlığın- birliyi fəlsəfəsinə uyğun gəlmir. Ola bilsin ki, bu adları hər hansı bir bölgənin xalqı işlədir, amma bütün türk acununa (dünyasına) ilgi etmək düzgün olmaz. Çərşənbə (xas) törənində başlıca ülkü (ideya), törənin yernə yetirmə yolları yox, orada iştirak edən dörd ünsürün kutsallığının qorunub saxlanmasıdır.
            Televiziya verlişlərinin birində çərşənbələrdən danışan folklorçu bilginlərimiz belə bir düşüncə vurğuladılar ki, bölgələrmizin  relyefləri və iqlimləri  müxtəlif olduğu üçün bölgələrdə keçirilən çərşənbələr də fərqli olur deyirlər. Bölgənin bir yerində od çərşənbəsi keçirildiyi halda, başqasında su çərşənbəsi keçirilir. Bunu bilginlərimiz qanuna uyğun saydılar və bu yanlış düşüncəyə bilginlərimiz haq qazandırırlar  Bu cür yanlış yanaşma  bilim adamları üçün bağışlanmazdır. 
             Azərbaycan kimi balaca bir ölkədə bayramların  ayrınclı (fərqli) keçirilməsinin başlıca ilgisi odur ki, türklər arasında Zərdüştlük inancı yayılanda, Zərdüştlük Xızırı bir peyğəmbər kimi tanımadı, onu alqılamadı, o üzdən də fevralda kecirilən Xızır bayramının keçirilməsini qadağan elədi. Xızırı alqılayan isə gavur (küfür) sayıldı.  
             Qazax-Borçalı, Anadolu bölgəsində zərdüştlük olmadığı üçün onlar Xıdır Nəbi (Xızır) bayramını tanrının bilqamısnın (peyğəmbərinin) gəlişi bayramı kimi fevralın 2-ci xasını (çərşənbə axşamını,),  bayram edirlər. Ona görə də onlarda 6  xas, Bakıda isə 5 xas keçirilir və çox hallarda son çərşənbə ilə ilaxır çərşənbəsini birləşdirərək 4 çərşənbə keçirirlər. Bu uyğunsuzluğa haqq qazandırmaq üçün alimlərimiz  doğrunu danıb,  yanlışlığı, iqlim ayrıntılığı söhbətini ortaya atırlar. Tanrıçılıqda çərşənbələr doğa qanununa uyğun olaraq sıralanır . Od, torpaq, yel, su və ilaxır çərşənbələri keçirilir. 
             Folklorçu A. Nəbiyev çərşənbələrin sıra düzülüşünü farsların mifalogiyaları ilə ilgili olmasını düşünərək deyir: “Ab, Atəş, Xak, Bad” teoloji düzümü də həyatverici funksiyalarından çıxış etməklə, böyük yaradan sudan, oddan və torpaqdan ibarət Adəm övladına hava vermək-üfürməklə can verir. İnsan törənişinin digər formullarında da eyni funksiyalar fəaliyətdədir”. (Nəbiyev A. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı Bakı 2009.s.640).
              Folklorçu  R. Allahverdi də  aşıq və dastanlardan söz  gətirərək,  farsların miflərini ön plana çəkir. Ab, Atəş, Xak, Bad deyimini düzgün hesab edir və bayram çərşənbələrini onlara uyğun sıralayır. (R. Allahverdi. Təqvim mifləri və Novruz. Bakı. 2013.s.137).
             Öncədən onu deyim ki, qafiyə düzülüşü sayğısına görə sözlərin baş-ayaq düzülüşünə şeirlərdə həmişə tuş (rast) gəlinir. Ancaq Tanrı qanununa görə düzülən varlıqların sıralarını pozmaq Tanrı qanununa qarşı çıxmaq deməkdir. 
                Alimlərin söhbətlərindən cox ilgincli (maraqlı) bir sorğu yaranır. Necə ola bilər ki, bizim alimlərimiz  XXI- əsrdə bilim olaylarını (hadisələrini) bilim araşdırmalarını (elmi təhlilləri) unudaraq, onu teologiyaya, mifologiyaya yığış (qurban) verirlər? Halbu ki, folkloru yaradan ulu dədələrmiz, doğal yasaları tanrı kuralı kimi alımlamışlar. Doğal yasanı kural kimi alımlayan Ə. Firdovsi hələ X-yüzillikdə bu dəyərli kutsal varlıqları, Tanrının necə sıraladığını  söyləmişdi. Elə o baxımdan da öz sırası ilə nəzmə çəkmişdir.  Firdovsi yazır:
              “Ən əvvəl od başladı yanmağa,
                O,verdi hərarət soyuq torpağa.
                Külək qalxdı sönüncə odun şöləsi,
                Sərinlikdə axdı suyun çeşməsi.
                Bu dört ünsür hazır olduqca bilin.
                Əsası qoyuldu bütün aləmin”.                                                                                                                                                                                                                                     
                                                          (Ə. Firdovsi “ Şahnamə” Bakı.1982)
                Göründüyü kimi, Firdovsi Tanrının ilk öncə odu (günəşi) yaratdığını, sonra torpağı yaratdığını, günəşin soyuq torpağa verdiyi hərarətdən küləyi yaratdığını, küləyin, odun (günəşin) ışının-istiliyinin  azaltması ilə suyu yaratdığını necə də ustalıqla sıralayır və suyun yaranması ilə də doğanın tamlığının başa varmasını deyir. Ancaq bu gün bizim bilginlərimiz biliyə yox, ibtidai yabanılıq dönəminin folklorunaa-miflərinə dayanaraq, biliyə zidd gələnəklər yaradırlar. 
              Türk mifologiyasında, kutsal (müqəddəs) varlıq kimi, həmişə göyün və yerin  adları yanaşı çəkilir. Nurlar-nuru olan ulu Tanrı qızı gunəşə, yeri diriltməyi əmr edir. Günəş də, öz istiliyini yerə göndərir. Yerdən isti buxar qalxır, buxar bulud olur. Ulu Tanrı buxarı öz od qamçısı (şimşək) ilə suya döndərir. Su da öz növbəsində yeri dirildir.  Elə bu ideologiyanın əsasında da, tanrıçılığın “Varlığın -birliyi“ (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsi dayanır.
               Tanrıçılıqda yaz çağı bayramını qarşılamaq üçün, 6 xas (çərşənbə axşamı) törəni keçirilir. Xasların 4-ü, 4 varlıqlarla bağlı, 2-si isə bayramsayağı keçirilir. Yalnız bunlardan sonra yaz çağı bayramı qarşılanır. Bu xasların keçirilmə sıralarını açıqlamağa, aydınlaşdırmağa çalışaq.
            İlk öncə Tanrıçılığın bilqamısı olan Xızırın gəlişi bayram edilir. Bu bayram,  milad ilsırası ilə həmişə fevral aynın II- xasına (çərşənbə axşamına) düşür. Xızırın gəlişilə yaz bayramının arasında 6 xas (çərşənbə axşamı) törənləri keçirilir.
1-ci xasda  Xızırın gəlişi,
2-ci xasda  odun gəlişi.
3-cü xasda yerin oyanması.
4-cü xasda yelin-küləyin gəlişi.
5-ci xasda suyun oyanması.
6-cı xasda ilaxır törəni, çilənin çıxması törəni keçirilir.
Novruz bayramı kəsinliklə Martın 21-də olduğuna,  görə, o xas (çərşənbə) ilə ilgili deyil. O yalnız hər 5 ildən bir ilaxır çərşənbə ilə birləşə bilər.  
           Tanrıçılıq inancından bir neçə min il sonra Zərdüştlük dini yarananda, tanrıçılığın bir takım gələnəklərini öznünküləşdirir, amma Xızır bayramının keçirilməsinə qadağa qoyur. Yaz çağı bayramının adı farslaşdırılır. Dəyşirilib Novruz (yeni gün) bayramı deyilir. Xızır bayramı Zərdüştlükdə yasaq edildiyinə görə, türklər arasında olan bayram törənlərində qarışıqlıq yaranır, Zərdüşt inanclı türklər 5, Tanrı inanclı türklər 6 kutsal xas keçirirlər.        
               Bir çox din adamları, hətta bilim adamları da türklərin doğma dinindən və bayramlarından söhbət açarkən, islamı və islam bayramlarını ön plana çəkərək onu doğma bilirlər. Tanrıçılığı və tanrıçılıqdan qalma bayramı ögey, hətta zərərli sayırlar.
               Doğu və batı türkləri arasında Tanrıçılığın gələnəklərinin çoxu eyni olsa da, çeşitli olanları da var. Belə ki, uzaq doğu türkləri Tanrıya  tapınanda, qarşılarına balaca bal-bal (heykəl) və ya  daş qoyurlar. Müsəlman kalmıklarda, bu gələnək hələ də yaşamaqdadır. Görünür bu gələnək, buddizmin doğuya yayılmasından sonra yaranmışdır.  Batı türkləri isə alxış (dua) etdikdə əllərini, üzlərini göyə tutmaqla,  Tanrı ilə üz-üzə duraraq tapınırlar. Doğu türkləri qonağı odla qarşılayırlar. Yemlərin qutsallığı üçün onu ya iki od arasından, ya da odun üstündən gətirib süfrəyə qoyurlar. Batı türklərində bu gələnək unudulmuşdur.
             Açıklama: 1938-ci ildə 9 yaşım olanda qonşu Müşüvan (dəllər) kəndində qohummuzun toy törəni var idi. Gəlin ata evindən çıxanda qapının hər iki yanında əllərində üzərlik yandırılmış qabı tutub, üzərliyin tüstüsünü yelpiklə evdən çıxanların üstünə yelləyirdilər. Həmin gələnək oğlan evində də gəlin evə girəndə bir daha yeniləndi. O dönəmlərdə bu gələnəyin gizini bilmirdim. Görünür bu gələnək də tanrıçılıqla ilgili olmuşdur. Tanrıçılıqda Üzərlik irahı olan kutsal otlardan sayılır.
             Tanrıçılıq inancında yeyilən yeməklərin hamısı atalar irahının (ruhunun) göndərdiyi şeylər sayılır. Onların kutsallığını itirməməsi üçün yeməyə toxunan əl təmiz olmalıdır. Ona görə də Tanrıçılıq inancında  süfrəyə oturmaqdan öncə, əllərin yuyulması dəyərlik, kirli əllə çörəyi qırmaq tanrıya sayğısızlıq sayılır. Süfrə başında oturanda  yeməkdən öncə onlara yem göndərən ulu tanrıya və atalar irahına sürfə alqışı oxunur.  İslamlıqla bağlı yeməkdən öncə əlin yuyulması və türk süfrə alqışı unudulmuşdur.     
           Başqa inanclar da inam kimi yox, gələnək kimi yerinə yetirilir, yaşadılır. Yeni doğulan uşaqların və zahı anaların 40- gün başlarına qırmızı bağlamaqları  Tanrıçılıqdan qalma gələnəkdir, çünki qırmızı rəng sağlamlığın, uzunömrlülüyün simgəsidir. Eyni zamanda kutsallıq inamından yaranma gələnəyidir. Bu gələnək bəzi boylarda hələ də yaşadılır.
            Dünya ağacı haqqında dini düşüncə bütün dinlərdə olmuşdur. Upanişatda ağac evrənin və tanrının simğəsidir. Riq-Vedada işıq bütün evrənə dünya ağacından yayılır. Tövratda dünya ağacı cənnətdən evrənə baş qaldırır. Quranda Allah dünya boyda olan zeytun ağacçnçn budağından nur (od)kimi evrənə yayılır. Türk mifoloqiyasında ağac yaradıcı varlık kimi verilir. Gövdəsində və budaklarından adamlar yaranıb dünyanı doldurur. Mifik alp Buğu Təkin Qayın ağacından doğulur. Yunan əfsanəsində Zefs adamı palıd ağacından yaradır. Bir çox belə deyimlər bütün ellərdə var.(A.Hacılı “Mifopoetik təfəkkür fəlsəfəsi” Bakı 2002 s.17). 
             Tanrıçılıq inamına görə ağacların da irahı (ruhu) var. Tanrının dirilik ağacının gözə görünməz, hündürlüyü və böyüklüyü ölçüyə gəlməzdir. O yer ilə göy arasını boyu və budaqları ilə doldurur və onda ancaq qutsal irahlar yerləşir. Xalqı gözəl işıqlı günə aparanlara, yaxşılıq edənlərə uğur verir, yeni doğulmuş uşaqlara budaqlarından süd verir. Dirilik ağacının şəklinə qədim türklər yaşayan yerlərin gömüt daşlarında və ev əşyalarının üzərində, qaya cizgilərində tuş gəlinir. (Djovani Plano Karpin  “Puteşestviye”) İlk adamların acun (dünya) görüşündə ağac simgəsi məhsuldarlıq simgəsi kimi meydana gəlmişdir və aşamalarla həyat, soy ağacı kimi alımlanmışdır. (Asif Hacılı. “Mifopolitik təfəkkür fəlsəfəsi”. Bakı 2002. S. 5)
                    Tanrıçılıqda acun (dünya)  boyda olan dirilik ağacına inam, təbiətdə olan ağacların da irahının olması inamını yaratmışdır. Yerindən asılı olaraq,  çeşitli  ağacların irahına inam yaranmışdır. Azərbaycanda dağdağan, əncir və çinar ağaclarına olan inam hələ də xalq arasında yaşamaqdadır və çox yerlərdə kutsal dağdağan və çinar ağaçlarına tuş gəlmək olur. Bu gün Əshabi-Kəhf mağarası ətrafındakı ağaclara, Yel dağı ətəyindəki kolluqlara, tapınaq yerlərindəki ağaclara və bir çox yerlərdə çinar ağacına, və s. kasıt (niyyət) edilərək, parça və ləçəklərin bağlandığını görürük.  1941-45-ci illərdə əsgərliyə gedənlər başlarına qırmızı və göy lent bağlayıb, sağ-salamat qayıtmaq kasıdı (niyəti) ilə Yel dağına gedərdilər. Başlarından lenti açıb oradakı dağdağan ağacının budağına bağlayardılar.  Uşaqların və yeniyetmələrin boyunlarında və biləklərində dağdağan muncuqlarının olması, hələ el arasında bu inamın yaşadığını göstərir. Doğu Türküstanda isə Ağ şam və qayın (fıstıq) ağacı kutsal sayılır. Hər hansı bir hadisənin yaxşı qurtarması üçün, kasıt (niyət) edilib qayın ağacı əkilir, ya da budağına yaylıq bağlanır.
           Onu bildirim ki, doğa varlıklarını irahlı olmalarından başqa, adamların yaratdığı varlıqlardan buddizmdə Buddanın, tanrıçılıqda isə güzgünün irahının olmasını alımlayırlar. Əski tanrıçılıq geniş yayılmış Ön Asiyada və Orta Asiyada arxeoloqların gömütlərdə aşkar etdikləri tunc güzgülərin varlığı, hələ çox əskilərdən güzgüdə irahın olması inancını kəsinləyir. Bu gələnək türk elləri arasında hələdə yaşayır. Yeni evlənən gəlinin qarşısınca güzgünün aparılması, ölünün döşünə güzgünün qoyulması, çılpaklananda güzgünüg üzünün örtülməsi ya da güzgünün çevrilməsi gələnəyi hələ də eldə yaşamaqdadır. Bu da onun irahının olması ilə ilgilidir.
              Tanrıçılıqda görgü (əxlaq) kuralları önəmli yer tutur. Görgünün çeşitlərinə uyğun olaraq, Tanrıya, günəşə, ata-anaya, uşaqlara, süfrəyə, ölüyə, yuxuya, ovçuluğa və başqa varlıqlara  uyğun alqış mahnılar  olmuşdur. Tanrıçılıqda xüsusi salamlaşma formaları olmuşdur. kişinin kişi ilə, qadının qadınla, kişinin qadınla, böyüyün kiçiklə salamlaşma qaydaları olmuşdur. İslamlıqla bağlı bunlar unudulmuşdur. Tanrıçılıqda hər bir adam inancında özgür (sərbəst) sayılır. Hər kəs öz istəyi ilə inancını dəyişə bilər.  
               Avropa tarixçilərinin yazılarında göstərilir ki, bütün Semit dinləri Tanrıçılıq dinindən yararlanmışlar. Xüsusilə xristianlığın Qnostisizm qolu xristianlıqdan köklü halda ayrınclı olaraq, tanrıçılığa yaxınlığı ilə seçilir.
                “Türklər arasında tanrıçılığın ilk dönəmlərində Buddaçılıq inamı olmamışdır. Sonralar doğu Türküstanda Toba Xan (572-581) bir Çinli buddistin kışkırtması (təşviki) ilə Budda dinini qəbul etməklə, Gög türklər arasına buddizmi sokmuş oldu”. ( Abdulkadir İnan “Şamanizm” Ankara 1986 s.5)  Beləliklə də,  türklər arsında buddaçılıq yayılmağa başlamışdır.
               Z. Freyd yazır: “ Tövrat kahini  XVIII- Faraonlar dinastiyasının qurucusu Exnaton (IV-Amenxotep) Günəşə tapındı. Bir maddi varlıq kimi yox, bir ilahi varlığın işıqlı parıltısını göstərən simğə kimi ibadət etdi. Bax bu simvolik varlıq fikri ona tanrıçılıqdan gəlmişdir” .deyir. ( Z.Freyd  “ Etot çelovek Maisey.” inter.)
               Kodar  Aduxan yazır: ”Tanrıçılıq ən qədim türkçülükdən gələn xalq dinidir. Tanrıçılıq monoteizm dini kimi Exnatonun dininə çox yaxın dindir” (Kodar. A. “ Tenqriyanstvo v kontekste monoteizma İnter.)
                 Ramazan Qafarlı miflərdən danışarkən “Tanrı qadın başlanğıcı sayılan məhsuldar (ürünlü İ.M.) arvadı ilahə  Umayla bir sırada otururdu”(İnter) deyir. Sənan Kazımoğlu da eyni düşüncə ilə ilgilənərək yazır; “Ümumiyyətlə, Tanrı göyün ən üst qatında arvadı Umayla birlikdə oturan insan şəklində bir varlıq kimi təsəvvür edilir”. (Bir sıra qaynaklarda Umay ana tanrının qızı kimi verilir).  R. Qafarlının və S. Kazımoğlunun yazılarında, tanrıçılıq inancına görə,Tanrının  arvad-uşağının olduğu deyilir. Bu da islam dindarlarına xoş gəlmir, “Allahın arvadı olmaz” deyə qarşı çıxırlar. Ancaq R.Qafarlə və S. Kazımaoğlu,  Allah yox, Tanrı deyir. Belə halda, belə bir sorğu yaranır. Arvadı olmayan Allahın uşağı da olmaz. Əgər İsanın (ə.s.) Allahın oğlu olduğu sayılırsa, onda, arvadı da olmalıdır düşüncəsi yaranır. Acunun (Dünyanın) yaranması mifində deyilir: ”Günəş Tanrının qızı, Ay oğludur. Qızı, oğlu olan Tanrının arvadının olması tamam qanunauyğundur. Bu baxımdan da, ona ən yaxın əyə olan Umay, bəzi miflərdə Tanrının arvadı kimi verilir. Belə halda R. Qafarlı və S. Kazımoğlu haqlıdılar.
               Onu bildirmək gərəklidir ki, hər bir dinin ideologiyasına uyğun  miflər yaradılır. Hər bir mif ona dayanıqlı olan, ona arxalanan dini qoruyur.Tanrıçılıq dininin də öz ideologiyasına uyğun mifləri olmuşdur və bu gün də var.
             Tanrıçılıqda irahi (mənəvi) acun (dünya) doğa ilə qarşılıqlıdır. Doğada hər şey erkəkli-dişili olduğuna görə, Tanrının arvadının, uşaqlarının olması inandırıcıdır. Çünki Tanrıçılıqda Günəş, Ay Tanrının uşaqlarıdır deyilir. Tanrıçılıqda evlilik kutsal olduğundan, istər kişi, istər qadın, yetginləşdikdə evlilik qurmadan ölərsə o uçmağa (cənnətə) buraxılmır.  Demək, kutsal tanrının, kutsal evliliyi olmalıdır. Tanrıçılıq kuralına görə evlilik qurmaq gücündə olmayan yetgin bir kimsə, dul ölmüş bir ölü ilə kəbin (nikah) bağlantısı  yarada bilər. Belə ki, o biri acuna (dünyaya) gedəndə onu qarşılayan olsun.
             Bunlardan başqa da bir çox inam gələnəkləri var. Qaranlıq acunun (dünyanın) varlığı, ölümdən sonra dirilmə, qıl körpü yarğıtayı (məhkəməsi), 40 günlük dindirmə yarğısı (hökmü), uçmaq (cənnət) və damu (cəhənnəm) inancları haqqında olan dini gələnəklər hələ də yaddaşlarda yaşamaqdadır.
                 R. Qafarlı yazır:  “Tenqrinin  ilahə Umayla bir sırada Tenqriyə də daşdan heykəllər yonulurdu.” Onu demək lazımdır ki, Tanrıçılıqda bədiz (heykəl) qoyma ideologiyası olmayıbdır, yoxdur. Buddizm Orta Asyaya yayıldıqdan sonra, hər iki dinin, eyni xalqın yanaşı yaşayan dönəmində ola bilsin ki, hər hansı bir türk boyunda tanrıçılıqla, buddizm gələnəkləri qarışıq bir din halına gəlmiş və son halda bədiz yapma gələnəyi  yaranmışdır. Anıkda (Hazırda) islam dininin qadağasına baxmayaraq, bir çox müsəlmanlar gömütün üstündə bədiz qoyurlar. Bu o xalqın müsəlmanlıqdan çıxmasının  göstəricisi ola bilməz. Onu bildirim ki, bütün dinlərdə daş kutsal irahlı varlıq kimi tanınmışdır. 
               Tanrı yoxdan heç nə yaratmır.  O bu gün də yaradır, amma biz onu görmürük. Bu gün deyilən heç nələr anlamını dönəmin düşüncə (təfəkkür) inamı alımlamır. Doğruluqda “heç nə” anlayışı yoxdur. Deyilən “heç nə”lərin özündə bir çox görünməz  varlıqlar yaşamaqdadır. Belə “heç nə”lərin bir neçəsini yada salaq.
               Karbon qazını bir varlıq kimi görmürük və somut (maddə) kimi də tuta bilmirik. Demək, bu bizim üçün yoxdu, heç nədir. Amma Tanrı bu heç nədən acunun (dünyanın) ən dəyərli varlığı olan almazı yaradır və acunun (dünyanın) ən dəyərli incisinə çevirir. Havanı görmürük, əl ilə də tuta bilmirik. Demək o bizim üçün yoxluqdur. Amma o Tanrı üçün varlıqdır və bütün canlılar onun varlığına görə yaşayırlar. Bir çox belə varlıqlar, bizim üçün gözə görünməyən, əllə tutulmayan “heç nə”dir. Amma bu görmədiyimiz “heç nə”lər, evrənin (kainatın) bütün varlıqlarının yaranmasına ilgi olmuşlar. Bax bunlar  tanrının görünməz varlığından,  bizim üçün heç nədən yaratdığı tansıklı (möcüzəli) varlıqlar acunudur (dünyasıdır).
                Tanrıçılıq dini dünyagörüşünə qısa olaraq belə bir öymə verə bilərik: Tanrı evrenin (kainatın) ilk başlanğıc mayasıdır, orada  olan varlıqların yaradıcısıdır. Tanrı evrendən  kənarda deyil.  Evren bütövlükdə Tanrıdadır,  görünən və görünməyən varlıqların hamısı ona bağlıdır. Tanrı bütün doğa varlıqlarında özünün varlığını göstərir. Doğanın bütün varlıqları və hərəkətləri tanrının görəvəsidir (funksiyalarıdır).
             Tanrıçılıq inancında bu dünya 3 aləmə bölünür:
1. Göylər aləmi.
2. Yerüstü aləm.
3. Yeraltı aləm.
           1. Göylər aləmi, türklərin inancında 9 qatdır, 9-cu qat Tanrının,  qalan  8 qatı uçmağın (cənnətin) və əyələrin (mələklərin) yurdudur. Göy aləminin əyələrində somut durum olmur. Onların gövdələrində bütünlüklə irah varlığı olur. Ona görə də onlar gözə görünməzdilər.
           2. Yerüstü aləm bitgi, heyvanat və adamlar ücündür. Yerüstü aləmdə olan  bütün varlıqların hər birinin özünə xas olan irahı var. İstər bitgi, istər heyvan, istərsə də adam aləminin heç birinin irahı ölmür. Somutdan, somuta keçərək həmişə yaşayır.  Adamlarda isə irah ayrıntılıdır. Somut irah adam öləndə onunla bərabər ölür. Soyut irah həmişə yaşardır. Soyut irahlar içərisində  çağlar dönəmində qutlu irah olur ki bunu tanrı eltəpərlərə (hökmürünlara) verir.   
           3.Yeraltı aləmdir. Bu da 7 qatdır,  hamısı Erliyin (şeytanın) yarğısındadır (hökmündədir). İlk qatı Erliyin və əyələrinin, alt qatlar damunundur (cəhənnəmindir.) Burada cənnət və cəhənnəm deyimi koşuldur (şərtidir). Çünkü  tanrıçılıqla islamın ideoloji baxışları ayrıntılıdır. Ona görə də uçmaqla, cənnətin və damu ilə, cəhənnəmin  görəvləri (vəzifələri) çox ayrımtılıdır.         
               Patapov yazır: “Elə ki, qədim türklərin dövləti öz yağılarına (düşmənlərinə) məğlub olmağa başladı, Tanrı kultu da zəyiflədi və ikinci dərəcəli göy ilahları meydana çıxmağa başladı”. (Turan Dursun “Göy Tanrı” vikiped.) Patapovun bu sözündə böyük bir doğruluq var. Tanrıçılıq yumşaq humanist din olduğuna görə, İslamın çiçəklənmə dönəmində türklər həm dini ideoloji baxımından, həm də ulus birliyi baxımından dağılmışdılar. Türklər aralarında bir çox dinlərə, tanrıçılığa, buddizmə, manizmə, yəhudiliyə, xristanlığa bölünmüşdülər. Həm də xırda xanlıqlara ayrılmışdılar. Elə ona görə də türklər çox asanlıqla qan gölündə boğuldular.
            Bütün bilim dünyasına aydındır ki, ideologiyasının humanist olub olmamasından asılı olmayaraq, güclü dövlət öz ideologiyasını gücsüz dövlətə yeritdirir. Necə ki, ərəblər öz ideologiyalarını türklərə yeritdirmişlər. Tanrıçılıq VII-yüzilikdən sonra islam dininin gücünə dözə bilməyərək sıxışdırılmış, ən nəhayət XIV-əsrin əvvəllərində bir din kimi tamam aradan götürülmüşdür. Yalnız uzaq doğuda buryatlarda və bir az da monqollarda hələ də yaşamaqdadır. Ancaq yad dinlərin basqısından yaranan qadağalara baxmayaraq, onun bir çox gələnəklərinə, inam el arasında bu gün də yaşayır. Belə ki, göyün ata, yerin ana, Günəşin Tanrının qızı, Ayın oğlu sayılması inancına, ocağın-külün, torpağın, havanın, suyun kutsal varlıq kimi sayılmasına bu gün də el (xalq) arasında tuş (rast) gəlinir.
                   Tanrıçılıqda bütün varlıqlar, dağlar, dərələr, meşələr, daşlar, dənizlər, çaylar, otlar, hamısı irahlı (ruhlu) varlıqlar sayılır.  Ona görə də tanrıçılıqda qiblə yoxdur. Bütün göy üzü günəş, Ay, Dan ulduzu, Çoban ulduzu, od, torpaq, yel, su,  mağara, uluların  gömütləri, uca dağlar, dağdağan, ağ şam, qayn ( fıstıq) ağacları Tanrının inanc yeri, tapınmaq yeri sayılır. Belə ki,  Tanrı Qara Xan hər şeyin, evrənin, doğanın,  dirilik ağacının əyələrin yaradıcısıdır. Araşdırıcı tarixçilərin kimisi tanrını Kayra Xan, kimisi də  Kara Xan kimi,  ayrı-ayrı varlıqlar olduqlarını deyirlər, Kayra Xanı Tanrı kimi, Kara Xanı isə adam kimi göstərirlər. Kayra sözünün kayırmaq, yaratmaq anlamından gəldiyni deyənlər var. Kara sözünün isə içərisində  yas, ölüm kimi xoşagələz anlamın olduğunu tanrıya uyğun gəlmədiyini deyənlər var. (Dəniz Karakurt “Türk əfsanə sözlüyü Türkiyə 2011).
                Dəniz Karakurt, tanrı Kayra (Kara) Xanın adının incələnməsində kayırmaq, yaratmaq anlamının olmasını desə də, Kara sözünün incələməsində yanılır, onu kiçildir. Qara sözündə olan böyüklüyü görmür.  “Qara” sözünü tək yasda, ölümdə görür. Unudur ki, qara sözün bir çox çeşitli anlamları var, Qara böyüklük, ucalıq,  genişlik anlamında da işlədilir. Qara rəng, rənglərin öndəri sayılır. Hündür dağlara həmişə “qara dağ”, böyük geniş düzənliklərə “qara düz”, iri geniş arxlara “qara arx” deyilmişdir. Bu baxımdan, böyük Tanrıya da Qara demək inandırıcı görünür.
             Bir çox tarixçilər Tanrıçılıqda  tapınağın (məbədin)  olmadığını yazırlar. Ama onlar da yanlışlığa yol verirlər. Tanrıçılıqda tapınaq olmuşdur.  Ancaq başqa dinlərdə olduğu kimi Tanrıya tapınaq (məbəd) yoxdur. Çünkü bütün göy üzü Tanrıdır.  Ancaq Tanrının əyələrinə tapınaqlar olmuşdur.
           Tanrıçılığın tapınakları həmişə dağların təpələrində və ya dağ ətəklərində olmişdur. Bu da rasgələ deyil. Çünkü hər bir yerin özünə uyğun damarları olduğu kimi, özlərinə uyğun da tanrı gücü var. Dağlar nəsayaq yüksəkliklərə qlxarsa bir elə tanrıya yaxın olur və tanrıya çatma imrənmələri bir elə güclü olur.  Minillərdir yaşayan bu düşüncəni indi bilimin takımları (cihzları) ilə doğruldurlar.  Bu gün kutsal sayılan hündür dağlarda elektro-maqnit sahələrinin gücü başqa dağlardan daha güclü olduğu kəsinlənmişdir.                
           Rəvayətə görə tanrının bütün əyələrinin yurt yeri Tibetin Kaylasa dağıdır. Kaylasa dağının monaxları oranın ağacının daşının əyələrini gördüklərini, dağ qayalarının yerindən hərəkət etdiklərini görmələrindən danışırlar. Bu baxımdan Kaylasa dağı tanrıçılığın da tapınak yeri sayılır. Həmişə ilk ilsırasının 1-ci gününu, Milad ilsırası ilə Dekabr aynın 21-22-si günəşin çıxmasının təntənəli törənini Kaylasa dağında qarşılayırlar. Adına “Günəşi kutlama” törəni deyirlər.  Günəşin yenidən doğması ilə də yeni il başlayır. Bu törən ən kutsal bayram sayılır. Bunların hamısı ilk tanrıçılıqdan qalma, sonralardan buddizmə keçən dini gələnəklərdir.
             Bilim adamlarının yazdıqlarına görə tanrıçılığın ilk yaranma yeri Kaylasa dağı olmuşdur.  Kaylasa dağının ən hündür 6666 metirlik təpəsində dünyanın ən böyük piramidi ucaldılmışdır. Bu piramidin tikilmə gizini bu günədək bilim dünyası açıqlaya bilməmişdir. Dağda mumyalanmış 4 gömüt tapılmışdır. Tapılan gömütlərin 4 milyon il yaşının olması bu günkü bilim takımları (cihazları) ilə aşkar edilmişdir.  Kaylasa dağında olan elektro-maqnit gücü dünyanın heç bir yerində yoxdur.  Dağ kosmosdan elektro- maqnit dalğaları alır.  Dağda olan bu elektro- maqnit gücü dağın kutsallığını bilim yolu ilə kəsinləyir.
           Qaf dağının əyəsi olan Rom ananın tapınağı, Romana adı ilə hələ də Abşeronda yaşadılır. Qafqazın Dağıstan bölgəsində əski Belençer şəhərinin xarabalığında olan Rom ana kaylasası (kilsəsi) əski tapınakların varlıqlarından xəbər verir. Tanrıçılığın tapınaq yerinə “kaylasa” demişlər. Bu ad da Tibetdəki tapınaq ocağı olan kutsal Kaylasa dağının adından götürülmüşdür.  Sonralar xristianlığa dönən türklər xristian tapınağına  da kaylasa demişlər. Kaylasada oturan din başçısına da kasis demişlər. Sonralar aşamalarla  dönəm keçdikcə“kaylasa” sözündə düzəlişlər getmiş, son halda “kilsə” biçiminə düşmüşdür. Kəsis isə keşiş biçimini almışdır.
              Yeri gəlmişkən bir ilişginli olayı da anaq. Kitabi Dədə Qoqqutun “Salur qazanın evi yağmalandığı boyı bəyan edər” başlıqlı əlyazmasında yazılıbdır. “Qonur atlu Qazana kəsis  deyən bəg Yegnək Turı ayğırına bindi.(Bakı 1988 s 42) Görünür keşiş sözü də qədim türklərin kəsis sözündən yaranma sözdür. Aydındır ki, Qazan xan 42 yaşında tanrıçılıqdan müsəlmanlığa dönmüşdü. Qazan xan tanrıçıların həm xaqanları həm də kəsisləri (din başçıları ) olmuşdur.
  
            Dədə Qorqutdan danışan Z. Nəbibəyli yazır: ” Dədə Qorqutun kəsislik çalışqanlığı da Dərbəntdə keçmişdir.  Zərdüştliyi türklər arasında yaymağa çalışan farslar  Tanrıçılığın baş kəsisi Dədə Qorqutu Dərbəntdə 303-cü ildə yanvarın 10-da  sui-qəst nəticəsində 100 yaşına 6 ay qalmış öldürdülər və sui-qəsdi Roma imperatoru Diokletin üstünə yıxdılar Bununla da farslar, Hunlarla Romalıların aralarını vurdular. Hunlar Romalılara müharibə elan etdi. Dədə Qorqut tanrıçılığın bir çox qayda –qanunlarını sistemli halda gəlişdirdi. Odur ki, Dədə Qorqutun sistemli dini ayinlər tərtib etməsini, bu gün ehtimal kimi deyil, tarixi həqiqət kimi qəbul edilməlidir”.  (Z.Nəbibəyli “Türkəm, tanrıçıyam və ya dön geriyə bax Bakı 2009. S. 51)   
               N. Rzayev yazır: ”Tunc dövründə günəşə olan inamla əlaqədar, əcdadlarımız ölülərinin gömütünün (qəbirinin) içini qırmızı boya ilə boyayardılar ki, günəş istisini gömütə versin. Onların düşüncələrində gömüt iki dünya arasındakı yaşayış evidir. Gömütün günəş əyəsinin qanadı altında olduğunu düşünürdülər. (N. Rzayev “Əcdadların izi ilə” Bakı 1999 s.80)
               Tanrıya deyilən əski alqışlardan  birini yada salaq:
                                      Bizim atamız Göy Tanrım,
                                    Yucalsın sənin adın.
                                      Xoş olsun sənin könlün.
                                      Necə həm yerdəsən,
                                      Həm də tum göydəsın.
                                      Bizə əkməg verənsən.
                                      Bizi saxla günlərində,
                                      Sən varsan bu gücdə        
                                      İyilət bizim bənliyimizi.
                                      Necə biz boyun əgəriz,
                                      Bizə əmir (ötgü) gəldigində.
                                      İlətmə bizi heç kötülügündə.
                                      Qurtar bizi hər kötülükdən.
                                      Bu gerçəklikdəsın yücə Tanrı.
                                                                                          (Dəniz Karakurt T.S.S. s. 206-7)
               Tanrıçılıqdan qalma oda inamın izləri bu gün Borçalı elində “Qaranər ocağı” adı ilə Ocaxıllı (Qcaqoğlu) soyunda  hələ də yaşadılır. Ocaxıllı soyundan olan Ocaqoğlu Hacı kişinin dedikləri (1955 ilin söhbəti).
                Qaranər ocağı: Ocaqoğulları demək olar ki, 1950-60-cı illərədək, iki dinə qulluq edirdilər. Onlar, müsəlman kimi islamın bütün şəriətlərini yerinə yetirir, oruc tutub, namaz qılırlar. Eyni zamanda  Tanrıçıliğın gələnəklərini də yaşadırlar. Ocağı, onun közünü, külünü, ocaq yerini  kutsal (müqəddəs) tuturlar. Ocaq onların inam, and yerləridir. Ocağın külünün yerə səpələməsi suç sayıldığından, külü künbəzə yığarlar. Ocağa, közün üstünə, külünə su tökməyi, külü, ocaq yerini taptalamağı böyük suç-günah sayırlar. Ocağa and içməyi, Quran düzeyində (səviyyəsində) tuturlar. Xas (çərşənbə axşamı) gününü kutsal gün bilirlər. Həmin gün,  heç bir iş görmür, ancaq  alqış (dua) edirlər. Borçalının hər yanından ocağa tapınmaya (ziyarətə) gələnlər olur. 1940-50-cı illərdə hər xas  günləri Ocaxıllı xırmanında həddindən çox tapınakçılar (zəvvarlar) olardı. Kasıt (niyyət) edənlər, xəstələr bəzən gecəni də ocağın üstündə qalırdılar. Gələn tapınakçılar ocağın külündən tütiyə kimi aparardılar. Tapınaq ocağının külündən bu gün də dəri xəstəliyində işlədirlər.

                                               Tanrıya dan (səhər) alqışı (duası).
             Dan Tanrım, sən mənim bu günümü uğurlu elə. Səndən güc, bacarıq alım. Heç bir əyriliyin, pisliyin, yalanın dalınca getməyim, pis duyğuları, pis işləri özümdən uzaq edə bilim. Dan Tanrım, and içirəm pis, çirkin duyğuların baş qaldırmasına yol vermərəm. Doğruluğun, haqqın yolunu qoruyuram. Sənə tapınıram, sənə inanıram, sənə güvənirəm, sənə arxalanıram ulu tanrım!
              Oğul-uşağıma,  qohum-qardaşma izinli (halal) çörək katqısı (qisməti) yetirdiyin üçün sənə borcluyam, sənə tapınıram! (Uşaqlar: atama, anama mənə katqı (qismət) verdiyin üçün sənə borcluyam, sənə tapınıram) ulu tanrım!

                                                 Axşam alqışı(duası).
          Ulu Tanrım bu günümü təmiz istəklə,  yola saldım. Evimə katqı (qismət), canıma sağlıq verdiyin üçün sənə alqışçıyam.  Hərəkətlərimdə yanlışlıqlara yol vermədim. Günümü yaxşı işlərə qulluq eləməkdə keçirdim. Pis hərəkətləri, pis işləri özümdən qovdum. Sənin yolunda büdrəmədim. Sənə güvəndim bu günümü də başa vurdum. Kölgəni bizdən əksik eləmə! Hər hansı bir suçum oldu isə onu bağışla ulu tanrım!
               Ulu Tanrım, sənə sarı yol gedən, ata-anamın, qohumlarımın suçları varsa ululuğun sayğısına bağışla. Verdiyin ağılmıza, sağlığımıza  görə sənə alqış edirik. Üzümü sənə tutmuşam. Məni, qarşında dili gödək, boynu bükük, gözü kölgəli eləmə. Son soluğumda (nəfəsimdə) ağlımı alma kı, adın dilimdə dünyadan köçüm ulu tanrım!
             Tanrıçılıqla ilgili  atəşpərəstlikdən söz gedəndə  bir sıra bilim adamlarımız, bizdə atəşpərəstlik inancı olmadığını deyirlər. Qüzey Azərbaycan türklərində demək olar ki, zərdüştilik inancı yox,  xristianlıq inancı olmuşdur. Bu bölgələrdə olan inamları incələdikdə,  xalqın arasında yaşayan  gələnəkləri bir az dərindən araşdırdıqda, tanrıçılıq inancının qalıqlarının daha geniş yayıldığını görürük. Tanrıçılıqda günəş Tanrı sayılmır, Tanrının kutsal varlığı sayılır. Günəşin yerdəki simgəsi olan bir dilli alovun buta şəklində bir çox çeşitli məişət əşyalarımızda hələ də görünməkdədir.  Tanrıçılıqda Ata-Ana gömütünə inam, günəş inamı ilə yanaşı tutulur. Ölü və onun gömütü kutsal sayılır, uluların gömütlərinə tapınılır. Bu inam bu gün də yaşadılır.
            Tanrıçılıq dininin əsas simgəsi olan kutsal od, bütün dinlərdə kutsal varlıq kimi iştirak edir. Bu da onun ən qədim din olduğunu və bütün dinlərə basqı (təsir) etdiyini göstərir. Tanrıçılıqda  od günəşin irahı (ruhu) sayılır.  Od, Tanrının adamlara uçmaqdan (cənnətdən) göndərilən bəxşeyişi sayılır. Odun üstündən keçmək, soluğu oda vermək, duşu (yuxunu), dərdi- acını oda danışmaq yararlılıq (faydalı) sayılır. Tanrıçılıqda Tanrının üzgörkəmi (sifəti) yoxdur, bütün evrən Tanrıdır.
            Aydındır ki, atəşpərəstlik deyiləndə  zərdüştlük yada düşür,  güney Azərbaycan və Xəzər yanı türklərin bir payı zərdüştülük inancını alımlamışlar.  Zərdüştlüyün kutsal simgəsi  olan  üç dilli od şəklinə yalnız Abşeronda, qala divarında rast gəlirik.  Zərdüşdülükdə  günəş Tanrı sayılır, Ata inamı yoxdur. Ölü torpağa basdırılmır. Ölü murdar sayılır, hətta torpaq murdarlanmasın deyə gömütə qoyulmur. Ata-ananın ölüsü yaşayış yerindən uzaq, dağ-təpə başına qoyulur, qurda-quşa yem edilir. Od, Tanrının irahı kimi qəbul edilir,  murdar soluğu (nəfəsi) oda vermək ağır suc sayılır. Odun qoruyucusu olan qızın ərə getməsi qadağan sayılır. Zərdüştlükdə Tanrının sifətləri bütünlüklə Hürmüzdə verilir. Zərdüştün Hürmüzdü  türklər arasında tanınmır, Avestada Tanrının adı çəkilmir. Zərdüştliyə ilişik olan bu gələnəklərin heç birinin  qüzey Azərbaycanda geniş izi yoxdur. Bunlar da Zərdüştlük inancının  Qafqaz türkləri arasında  olmadğının göstəricisidir.
             Genelliklə ulusun (millətin) milli göstəricisi 4 önəmli dayaq özəyindən durmaqdadır. Doğma dil, din, əlifba və torpaq. Bunların içərisində ən etgilisi dindir. Çünkü din gələndə özü ilə bərabər əlifbasını və gələnək-görənəklərini də gətirir. Dini götürən xalq dua etmək üçün istər-istəməz gəlmə dinin əlifbasını və dilinə öyrənməlidir. Bu zaman özünün doğma dilini və əlifbasını unutmalıdır. Son halda bir xalq kimi əriyib yox olmalıdır. Bu uzun zaman kəsiyində kim bilir din nə qədər xalqı öz içində əridib yox edibdir.
             313-cü ildə milliyətcə türk olan Alban çarı İrnayrın dönəmində,  ilk olaraq xristianlıq yayılmağa başlamışdır. Özü ilə bərabər. Dini dualar və əlifba da gətirmişdir. Bununla da türkün tanrıçılığının qara günü başlayır. Bu baxımdan tarix səhnəsindən silinmə növbəsində türk xalqıdır. Çünkü onun milli göstəricisi başqa xalqlar sınağında ən aşağa göstəricidir Türk xalqənən milli göstəricisi  2-dir. Bu da ən aşağa göstıricidir.            
              R.N.Bezertinov yazır:  “Təcrübə göstərir ki, bir xalq öz dinini unudub başqa dinə yiyələndikdə əgər xalq azlıq təşkil edirsə tezliklə milliliyini itirir. Polşaya, litvaya və belarusiyaya gedən tatarlar xristianlığı qəbul etdikdən sonra tezliklə  öz millilikliyini və dillərini itirdilər”. (Bezertinov “Tenqriyanstvo).
              Belə bir acınacaqlı halı Tiflis və Qarabağ türkləri də keçirmişlər. İslam imperiyası Qafqazı  tutsa da, ilk öncə xristian türklərin dininə toxunmamışlar. IX- yüzilliyin ikinci yarsında erməni katalikosu İlya, Xəlifə Əbd-ül- Malikə məktub göndərir ki, “Alban (türkün İ.M.) katalikosu Yunan imperatoru ilə məktublaşaraq  gizli danışıq aparır. Tezliklə  türklər Yunan dövləti ilə birləşəcəkdir. Biz hər iki xalq bir dinə qulluq etdiyimizə görə, onların kilsələrini bizim öhdəmizə versəniz, biz bu bölgədə xəlifə üçün qorxusuz olan dincliyi yarada bilərik” deyir. Ərəb xəlifəsi katalikosun yalanını doğru sanıb, Alban katalikosunu öldürür və bütün Alban kilsələrini də erməni katalikosunun öhdəsinə verir. Elə bu öhdəliyin ilgisi olaraq1000 ildir ki, Qarabağ türkləri erməni kilsəsinə tapınırlar. Dualar erməni dilində oxunduğu üçün türklər erməni dilini öyrənməyə məcbur olmuşlar. Beləliklə də erməniləşirlər erməni dilinin qarabağ ləhcəsini yaradırlar. (Rus dilli erməni basqısından - mətbuatından).
          1736 ildə Rus çarının göstərişi ilə Alban kilsələri təmiz yox edilir, xristian kilsələrinə birləşdirlir. Tiflisin xristian türkləri gürcü kilsələrinə tapınırlar, onlardan gürcü kilsəsinə gedənlər get-gedə gürcüləşir,  Qalan az bir payı da müsəlman dininə dönürlər. Türklər kimi dinlərini asanlıqla dəyişən ikinci el (xalq) yoxdur. Onların bəxti onda kəsibdir ki, çoxdular. Yöxsa indi türklərin də adları latınlar kimi qapanaqlarda (arxivlərdə) oxunurdu.
               Rəfiq Öztürk yazır: “Qədim türklər üçün Günəş, Ay və Ulduzlar Tanrı deyil, sadəcə çox əziz varlıqlar idilər. Tanrı isə evrənə hakim olan bütün göy üzü idi. Göy Tanrı dünyəvidir, təkdir, şəfəqi söndürən, bitgilərə həyat verən, insanlara can bəxş edən, istədiyi zaman da geri alan, cəzalandıran, əfv edən odur. O hər şeyi görür, bilir, onun iradəsinə qarşı çıxmaq olmaz. Türk millətinə, xaqanı o təyin edir. Xaqana güc verən də odur.” ”(Rəfik Öztürk ”Türkün qızıl kitabı”Bakı 1992 s.13) Göründüyü kimi bir çox inamlarda islam dininin inancı ilə eyni səslənir. Çünkü tanrıçılığın bir çox alqışlarını islam öz duasına köçürmüşdü.
              Tanrıçılığın ən uğurlu günü xas (çərşənbə axşamı) günü sayılır. “Xas” sözünü bütün türk yazarları ədəbiyyatlarda ərəb sözü kimi göstərirlər. Doğrudur ərəblərdə də “xass” sözü var. Ancaq onlarda bu söz , kutsal söz kimi işlənmir “ayrıca”, “şəxsi” və ya “ordu dəstəsi” anlamını verir və qoşa sərt səslənir. Türklərdə isə bu söz kutsal anlamında işlənir, həm də yumşaq səslənir. Söz hər iki eldə (xalqda) oxşar olsa da,  eyni anlamı vermədiyi üçün ayrılıqda yaranmışlar. “Xas” sözü türk dilində baş, önəmli  anlamlarda işlənir.  “Dədə Qorqut”da “24 xas bəylər” deyilməsi, xas sözünün dəyərli olmasından salıq verir.  Səlcuq və Osmanlı şahlarının oturduğu otağa “xas oda” deyilmişdir. Ancaq bu gün demək olar ki, bu söz unudulmuşdur. Dilçilərmiz sözün mənasına varmadan onu  ərəbləşdirirlər.  İslam dini xas gününü uğursuz gün, şeytanlar günü  kimi saymasına baxmayaraq, bu gün bir çox türk boylarında xas gününün kutsallığı, çərşənbə axşamı adı altında Tanrıçılığın kutsal günü kimi yaşadılır.
             Tanrıçılıq inancında Tanrı hər şeyi xas (çərşənbə axşamı) günü yaratmışdır. Hər bir xas gününün arası 50 min yer ili çəkmişdir deyilir. Bu durum Qurani-Kərimdə də göstərilmişdir. 1-ci  xasda günəşi, 2-ci xasda torpağı, 3-cü xasda yeli, 4-cü xasda suyu yaradır. Bununla da təbiətin tamlığını, yetginliyini başa çatdırır. Dünya öz varlıqlarını yaratmağa anık (hazır) olur.  O, dünyanı gözəlləşdirmək üçün  yerə can verir, yağışlar yağır, bulaqlar, çaylar dənizlər okeanlar yaranır. Dağlarda, dərələrdə mağaralara palçıqlı sellər sular dolur. 5-ci xasda suda quruda yaşayan bütün canlaları yaranır. 6-cı xasda (çərşənbə axşamında) dağlardakı, dərələrdəki köhnəlmiş, qoxumuş  palçıqlı mağaralardan erkək və dişi olmaq üzrə adamları yaradır. Beləliklə də dünya canlı varlıqlarla dolur”.
             Folklorşünas alim Məhərrəm Qasımlı çərşənbələrin sonralar törənə (mərasimə) gətirildiyini deyir.  Bu fikir yanlışdır.Tarixdən gələn bilgilərdən aydındır ki, hər bir yeni yaranan dinin özünün kutsal günü olmuşdur. Həmin gündə də o din özünün törənlərini (ayinlərini) yerinə yetirmişdir.Yahudilik şənbə, xristianlıq bazar, islam isə cümə gününü seçmişdir. Bu baxımdan da, çərşənbə axşamı-xas günü, Tanrıçılığın kutsal günü olduğunu tam əminliklə deyə bilərik. Tanrıçılığın ilk günündən xasın (çərşənbə axşamı) kutsallığı, bir də onunla təstiqlənir ki, islam dini yahudiliyi və xristianlığı ilahi din kimi tanıdığından, onların kutsal günlərinə toxunmur. Tanrıçılığı tanımadığı ücün onun kutsal gününü nəs gün kimi damğalayır.Bütün mifaloji baxışlarda günlər hər şeydən öndə gəlir və dini gələnəklər onun özülündə yaranır. Bu baxımdan  deyə bilərik ki, M.Qasımlının dediyinin əksinə olaraq, tanrıçılıqda xasın (çərşənbə axşamının) kutsallığı bayram törənlərindən öncə yaranmışdır.
              Quranda bu anlama işarə olunaraq deyilir.” Biz insanı qoxumuş, köhnə palçıqdan yaratdıq” (15/26). Quran ayəsi yuxarda deyilən miflə eyni anlamda səslənir. Yazıqlar olsun ki, islam hədisçiləri və təvsirçiləri bu ayəni görmürlər, ya da görmək istəmirlər. İnsanın yaranması hədisini 1400 ildən artıqdır ki,  yəhudilərin Tövratındakı nağıla uyğunlaşdıraraq,  yəhudi əfsanəsini, islam əfsanəsi kimi bütün islam dünyasına yayırlar.
               Tanrıçılıq mifologiyasında deyilir ki, ulu Tanrı qızı günəşə dedi ki, yerə od göndər  Od yerə enən zaman irahını (ruhunu)  qızda gizlətdi. Həmin gündən də odun irahı qızda, qızın irahı odda yaşayır. Bu inama görə də odun qoruyucusu olan qızlar kütsal sayılmışlar. Dönəmlərmizədək gələn bu mifdə  Tanrıçılıqda ilk kutsal üçlüyün, Tanrı+od+adam birliyi (vəhdəti) yaranır və  adam kutsallığı olan ata-ana inamı, daha da kəsinlənir. Sonralar bu üçlük inancını xristianlıq da  alımlamışdır. Amma bir az ayrıncalı (fərqli) olaraq, od varlığı ruhla əvəz olunmuşdur  və xristianlıqda  Allah+Ruh+ adam üçlük kutsallığı yaranmışdır.
                Lev Qumilyov yazır: ”İranda möbüdan-möbüd müqəddəs oda yaxınlaşanda sifətinə örtük taxırdı ki, nəfəsilə odu murdarlamasın, türklərdə isə od vasitəsilə bəd ruhları, şər qüvvələri qorxudur. Zərdüştlikdə od dini sitaiş obyekti, tanrıçılıqda isə   maqiya vasitəsi idi.” (L. Qumilyov İnter)
              Yəhudiliyin və xristiyanlığın ilk dönəmlərində dini qanun kimi, gözəl qızlar gənc yaşlarını məbədlərdə yaşamış,  30-35 yaşlarından sonra ərə getmək hüquqları olmuşdur. Dünyanın ən qədim dini olan Tanrıçılıqda isə, ilk dönəmdən qızlar kutsal sayılmış, 16 yaşından ərə getmək hüquqları olmuşdur. İstər oğlan, istər qız üçün 16 yaşından kəbinsiz qalmaq suç (günah) sayılmışdır. Kəbinsiz (nikahsız) ölən adamın irahı uçmağa buraxılmır. 
                Yeri gəlmişkən bildirim ki, Avropa bilim adamları bildirirlər ki, cadugərlik X-XII əsrlərdə Avropaya  doğu Asyadakı tanrıçılıq inancından gəlmiş və xristiyan inam gələnəyinə çevrilmişdir. XVII- əsrədək gələn bu gələnək, kilsənin yarğılığı (hökmü) ilə minlərcə qız- gəlini bu cadugərliyin yığışı (qurbanı) eləmiş, XVI- əsrdə yalnız Almaniyada 600-dən çox  “cadugər”qız və qadın öldürülmüşdür. Son nəticədə Avropada qadın azlığı yaranmışdır.  Onu da bildirək ki, Avropa bilim adamları cadugərliyin tanrıçılıqdan gəlişini deməkdə böyük  yanlışlığa yol vermişlər. Asyada ilk din olan Tanrıçılıq qızı, qadını kutsal irahlı varlıq bilmişlər. Hətda qadını tanrıya eş-tay saymışlar. Tanrıçılıqda cadugərlik inamı olmamışdır. Cadugərlik yalnızca  Şamanlıqda tuş (rast) gələn bir inancdır. Şamanizm tanrıçılıqda yoxdur. Tanrıçılığın yerini tutan İslamda qadın mənliyi alçaldılsa da, onda cadugərlik yasaq edilmişdir. Demək, nə tanrıçılıqdan nə də islamdan cadugərlik yayıla bilməzdi. Bu ilgidən də cadugərliyin qaynağını Avropalılar özlərində axtarmalıdılar.    
               Tanrıçılıq gələnəklərindən danışan folklorşunas A. Xəlil bildirir ki, Tanrıçılıq inamında tonqal Tanrını ifadə etməkdədir. Tonqalın üstündən tullanma törənində əcdad dünyasına yola salma və tonqalda Tanrıya qurban vermə törən hərəkətləri, özünü oda atan, alovun içərisindən keçən, özünü Tanrıya qurban vermiş olur.( A Xəlil. “Novruz bayramının arxaik ritual əsasları”.Bakı. Nurlan. 2009.s.63)       
               A.Xəlil tanrıçılıqla zərdüştlüyi qarışdıraraq yanlışlığa yol verir. Tanrıçılıqda od, Tanrı sayılmır    adamdan Tanrıya  yığış (qurban) verilmir. Od, Tanrı ilə adam arasında bağlılıq yaradan kutsal varlıq sayılır. Od Tanrı sayılsaydı üstündən atılıb, sayrılıqlarını odun üstünə tökməzdilər. Tanrıçılıqdan ayrıntılı olaraq, oda yığış (qurban) vermə törəni Buddizm ilə Zərdüştlükdədir. 
           Tarixdəki bilgilərdən anlamaq olur ki, bütün dünya xalqları öncələrdə oda tapınmışlar. Sonrakı dönəmlərdə bilinc anlamı yüksəldikcə, bir çox tapınaqlar yaradılsa da, hamısında odun kutsallığı bu günədək saxlanmışdır. Hələ çox keçmiş dönəmlərdə, Türklər özlərinin Xaqanbəylərini və Tanrıxanlarını seçəndə, onları bir çox od  gələnəkləri ilə sınamışlar və sınaqdan çıxa bilənləri özlərinə Tanrıxan-Xaqan seçmişlər. Bu gün Tanrıçı buryatlarda  oda tapınaksız heç bir gələnək yoxdur.
              Tövratda deyilir: “Adəmin oğlanları Adəmdən soruşurlar ki , Rəbb hansımızı sevir. Adəm deyir, Allaha yığışlık (qurbanlıq) göndərin, kimin yığışını (qurbanını) götürərsə, onu  sevir. Yığışlığa (Qurbanlığa) Habil bir dəvə, Qabil də bir tağar (160 kq) taxıl gətirir. Dəvənin ayağının altından alov çıxır, dəvəni bişirir. Adəm, “Allah dəvənin yiyəsini daha çox sevir” deyir. (Sədrəddin Bəlaqi “Quran qissələri”Bakı 1992 s.16). Buradan çox aydın görünür ki, Adəm peyğəmbər oda tapınmış, odu Allah kimi tanımışdır. 
             Musa peyğəmbər uzaqda bir kolluqda od görür və maraq üçün yanına gedir. Od dilə gəlib deyir ki, ya Musa, mən sənin Allahınam mənə secdə elə! Musa da secdə edir. (Tövrat “Çıxış” 3\ 4-5-6) Demək Musa da odu Allah kimi tanımış və ona tapınmışdır.
             Buddizmidə və Xristianlıqda odsuz (şamsız) tapınaq törəni yoxdur. Hər bir niyyətdə ilkcə şam yandırılır və törən başlayır. Demək, İsa da, Arçuna da odu Allahın yerdəki varlığı- simğəsi kimi alımlayırlar. İslamda isə oda tapınma davranışı iki başlıdır. Quranda elə ayə var ki, od Allahla, bərabər tutulur. Elə ayə də var ki, od cəhənnəm sayılır, şeytana bərabər tutulur. Belə ki, Quranın 3\185 ayəsində deyilir: “Oddan (cəhənnəmdən) uzaqlaşdırılıb, cənnətə daxil edilən kimsə muradına çatacaqdır”. Quranın bir çox ayələrində odun cəhənnəmdən gəlməsi haqqında bilgilər verilir. Quranın başqa ayəsində isə od Allah  bərabərlində tutulur. Belə ki,  24\35-ci ayədə deyilir:  “Allah göylərin və yerin nurudur. Onun nuru içində çıraq olan bir taxcaya bənzər, o çıraq bir zeytun ağacından yandırılır.”  Quran bu ayə ilə Allahın zeytun ağacında yanan od olduğunu bildirir.
             Tanrıçılıqda  od, kutsal varlıq  sayılsa da, adamların ilk uyğarlığına  önəmli yardımlar etsə də, həyat varlığının ayrılmaz bir payı olsa da, islam dini, odu pislik gücü kimi tanımış və İblisin oddan yarandığını elan edərək, odun cəhənnəmdən gəldiyini   kəsinlətmişdir (təsdiqləmişdir).
            İslam dininin bir çox şəriətlərində, oda sitayiş qəti qadağan edilsə də, bir çox müsəlman ölkələrində, özəlliklə türklərdə ölənləri yada salıb anımladıqda  şam yandırıb yas tuturlar. Demək, onlar da odu Tanrının yerdəki nişanəsi-simğəsi kimi alımlayirlar. Yahudi Sinaqoqlarında, xristian kilsələrində, bütpərəst məbədlərində odun kutsallığını göstərən  çıralar, şamlar yandırılır. Bu da  oda inamın başlıca, önəmli göstəricisidir. Yaponya büddistlərinin ildə bir kərə Tokio yaxınlığındakı, Kutayama dağının təpəsinə çıxıb ilk görünən günəşə tapınmaları, onların ən kutsal törənləridir. Hər bir sağlam yapon  ən azı ömüründə bir kərə Kutayama dağına çıxmalı və o dağdan günəşə tapınmalıdır. Bu gələnək Çin Tibet buddistlərində də var. Demək vaxtilə bütün dünya xalqlarının ulu dədələri  od inanclı və ya tanrıçı olmuşlar. Aydındır ki, bütün dinlərə kök atan tanrıçılıq dini eytimi (təlimi), olduğu kimi bizə gəlib çatmamışdır. Tanrıçılığın bilqamısı olan Xızırın gələnəklərinin bir takımını zərdüştlük özününküləşdirmiş, bir takımını da islam öz törəni (ayini) içərisinə qarışdırılmışdır. Bu kitabın müəllifinin atası Molla Mahmud Əfəndi, ilaxır gecəsinin danında (səhəri), tezdən hündür bir yerə çıxar, Günəş görünən kimi, ucadan təkbir alar, azan oxuyar, salavat çəkərdi. Gəlib evdə günəşin doğum namına (şərəfinə) iki rükət namaz qılardı. Qazax-Borçalı ellərində 1950-60 illərədək ölü yuyulan yerdə və təzə qəbirin üstündə üç gün gecə-gündüz çıra yandırılırdı. Demək, çağdaş türklər özlərinin Tanrıçılıq gələnəklərini islamlaşdıraraq, bir gələnək kimi yaşatmışlar və bu gün də yaşadırlar.
            Bu gün, Borçalı xalqının toy-düyün şənliyində, “şax gətirmə və gəlin köçürmə” törəni  var.  Törəndə şaxın və gəlin arabasının qabağında yanar çıra (fənar) aparılır. Bu  da yeni qurulan evliliyin gələcəkdə yolunun kutsal və işıqlı olması kimi alqılanır.
             Hər hansı bir dini gələnək xalq arasında qorunur, sevilirsə, yetərincə geniş yayılmışsa, heç bir dini və sosialoji olaylar onu sıxışdıra bilməz.  Tək dini-inanc birliyi,   çeşitli xalqları  bir araya gətirir. Türk xalqları çeşitli dinlərə parçalansalar da doğma tanrıçılıq dininin bütün gələnəkləri onlrın genlərinə hopubdur.“Mən qürurla deyə bilərəm ki, min illər ötəcək ilk sadəlövh Tanrıçılıq dini yeniləşəcəkdir (təşəkkül tapacaqdır)”. (O. Suleymanov Az Ya Bakı 1993.s 237)
                 Su bütün dinlərdə kutsal sayılmışdır. Suyun ilk kutsallığını da biz tanrıçılıqda görürük. Tanrıçılıq inamına görə yeni doğulan uşaq, həmin an çimizdirilir. Qız  içərisinə qızıl salınmış suda, oğlan isə  gümüş salınmış suda özəl törən altında çimizdirilir. Tanrıçılıq inancında qızıl günəşin, gümüş ayın əyəlik simğəsidir. Bununla da uşaq tanrıçılıq  dinini alımlamiş olur. Qızıl və gümüş hadıklık (tibbi) baxımından  da dəyərlidir. Onlar, dezinfeksiya edici gücündədilər. Heyif ki, törənin mahnısı dönəmimizədək gəlib çıxmamışdır. Sonralar bu törəni Semit dinlərinin hər üçü azacıq dəyişməklə özlərinə  götürmüşlər.
          
                                                 Tanrıçılıqda əyələr:
                  Biz bu gün folklorçuluqda və bir çox çağdaş  yazarların əsərlərində  tez-tez “Tanrıça” sözünə rast gəlirik. Bu  söz qədim türklərdə işlənməmişdir. Tanrının qulluqçularına əyə (mələk) deyilmişdir. Sonralar yad dini ədəbiyatların, ilginliklə Yunan mifoloqiysının etkisi altında folklorçu yazarlar ədəbiyyatlarında gələnəklərmizə yad olan tanrıça sözünü gətirmişlər. Yunan mifoloqiyasında olan çox tanrıçılığı düzəltmə (süni) yolla tanrıçılığa ilişgi etmişlər.  Hələ İslamdan öncə,  türklər Tanrının qulluğunda olan mələklərə “əyələr” (bəzi ədəbiyatlarda iyələr) demişlər. Sonralar xristian və islamın basqısı altında qalan xalq,  əyələri unutmuş və yeni dinlərin mələklərini alımlamağa (qəbul etməyə) vadar edilmişlər. 
               Tanrıçılıq yasasının kuralına görə, əyələr 3 çeşidə ayrılır. Hər bir çeşid də sıra ilə ulamalara (Təbəqələrə) bölünür. I-yüksək çeşidin 1-ci ulamasında Tanrı və tanrıya yaxın əyələr oturur. Başqa əyələr isə aşağdakı ulamalarda otururlar. II-çeşid Tanrı əyələri göyn I-qatında oturub yerdəki varlıkları qoruyurlar. Yalnız bayramlarda və kutsal günlərində Kaylasalara (tapınaq yerlərinə- kilsələrə)  gəlirlər. Xalq da o günlərdə tapınaq yerlərinə gedib, yığışlarını  (qurbanlarını) verirlər. III- çeşid əyələr adamların arasında yaşayırlar. (M. Mamedov arxeoloq. Vikiped.)
           Tanrı (Kara xan) Göyün 8-ci qatında oturur. Bütün evrənin yazqısı (taleyi) azıkı onun əlindədir. Bütün əyələr (mələklər) ondan gəstəriş alırlar. Acunu (dünyanı) o yaradıb. Göylə yeri birləşdirən dünya ağacını o əkibdir. 3 oğlu, 3 qızı var.
          Qut əyəsi: Tanrının oğludur.Türklərin tanrıya ən yaxın olan əyəsi Qut olmuşdur. Türklər vaktıilə özlərinə seçdikləri bəylərə də qutlu demişlər. İlk görüşə görə bəylər arasından qutluluğa seçilən bəyi göy tanrı seçir. Vaxtı ilə türklər arasında qut inancı elə geniş yayılmışdır ki, uzaq keçmişdə Sümerlər türklərə kutlular demişlər. (F.Ağasıoğlu III-biyik 2014 s. 8).
                Günəş ana: Tanrının qızıdır. Bütün evrəyə istilik və bərəkət verir. Erliklə savaşdadır. God adlı əyəsi var. Hər səhər qalxan kimi goda salam verib, o günümüzün şən küçməsi üçün alqış etməliyik.
                                      Günə bax godu gör.
                                      God xana sayğı ver.   
               Ay ata:  (Ay əyəsi) Tanrının oğludur. Yeri və yerdə olan varlıkları qoruyur. O, ona görə gecələr gəzir ki, qaranlığın yeraltı pis irahları çıxıb yer üzündə adamlara pisliklər eləməsinlər. Adamlar arasında sayrılıqlar (xəstəliklər) törətməsinlər.
               Od ana: (Od əyəsi) Günəşin qızı və yeroğullarının anasıdır.  Od yaşamın önəmli ürünlərindən biridir. Odun irahı tanrı yanında bütün irahlardan dəyərlidir. Ona görə də adamlar od irahına üstünlük verirlər. Od elə bir varlıqdır ki, yaşamın bütün alanlarına qatılır, hər şeyi arınlayır, təmizləyir. Od adamı bir çox sayrılardan, suçlardan qoruyur. Odun kutsallığını qoruyan önəmli qoşulluqladan (Şərtlərdən) biri də odur ki, yeni yaranan evlilik odla ilgiləndirilərək ocaq (ailə) adlandırılır. İldə bir kərə odun gəlişi od çərşənbəsində elliklə bayram edilir. (R.N.Bezertinov “tenqryanstvo”).    
              Umay ana: (Umay əyə) Bütün türk dünyası xalqlarının yaddaşında Tanrının yaxın əyəsi (bir sıra yazarlara görə arvadı, bir sıra yazarlara görə qızıdır.) olan Umay ananın türk mifologiysında geniş  yeri var. O, bütün əyələrdən yuxarıda, Tanrının yanında oturur. Adamları pis irahlardan (ruhlardan), yanlışlı (xatalı) suçlardan qoruyur. Umay ana göydə yaşayır. Ağ gövdəli, ağ gümüşü saçlı, parlaq ağ geyimli, gözəl qadın qılığındadır. Umay ana artım-doğum və gəlir (bərəkət) əyəsidir. Başında üç buynuzu və qanadları var. Başındakı üç buynuz evrənin üç qatna  (göyə, yerüstü və yeraltı qatlara) da eltəpərlik (hökmüranlıq) etməsinin nişanşdır.  Türk elini qoruyan və onlara kut verən bir əyədir. Ona Humay quşu da deyirlət. İstədiyi anda quş qılığnda yerə enir,  adamlara hər cür yardımlar edir, ikicanlı anaları və körpə uşaqları qoruyur. Uşaq doğulan kimi yaşamaq enerjisi olan Tanrının süd gölündən yeni doğulan uşaqların dodağına süd damızdırmaqla, Tanrının armağanı olan irahı uşağa verir. Uşağa gülmək, əmmək öyrədir. Onu 40 gün qoruyur,  sonra isə uşağı qorumağı ev əyəsinin öhdəsinə verir.  (M. Qaşqarlı. Lüğətil- Türk”)
            Hər yeni evlilik (ailə) yarananda,  Umay ana o evə əyə göndərir və sonadək evin qoruyucusu olur. Bu əyələr çeşitli sifətlərdə ola bilərlər. Evdə və ev yanında olan hər hansı bir canlının görkəmində ola bilər. Ona görə, ev boş olsa da, evə girən adam, o evə salam verməlidir. Salamsız evə giriləndə, ev əyəsi küsər və evin kutsallığını azaldar, ev  əyələri həmişə yaxşılıq kasıtında (niyətində) olurlar.  Evə gələn xataları qabaqcadan bilirlər və ürəyə damma ya da duşla ev yiyəsinə salıq (xəbər) verirlər. Qarşısını ala bilmədikdə xata soyuyanadək evdən çıxırlar. 
             M. Qaşqarlı Umay adının anlamını ananın sonu ilə əlaqələndirir və “Umay” sözünün “ətənə” (qadının sonu) anlamını verdiyini deyir. Lakin bu  düşüncə ilə razılaşmaq çətindir ona görə ki,  Umay Tanrının ən istəkli əyəsidir. Tanrı ona bütün əyələrdən yüksəkdə - öz yanında yer verir. Ona görə də ona “ətənə” anlamını daşıyan adın verilməsi ağıla sığmayan məntiqsizlikdir.  Daha doğrusu odur ki, “Umay” sözü, “ummaq” sözündən götürülə bilər. Çünki, “ummaq” sözü istəmək və imrənmək anlamını verir və Umay ananın hərəkətlərinə çox uyğun gəlir. Bu sözü bir çox təsəvvüf təriqətçiləri də işlədirlər. Ummaq, imrənmək kimi sözləri, Tanrıya yaxınlaşmaq (Allaha meyl etmək) anlamında işlədirlər. Bu baxımdan Umay adı Tanrıya  imrənmək, yaxınlıq anlamında işlənmişdir.
           Aşırı olaraq Umay Anaya dilək alqışı da olmuşdur. Diləkdə deyilir: “Umay ana, bizə məməndən süd verənsən. Gündüzlər oxşayıb, gecələr bəkləyənsən. Beşik bağlarımızı bərkidənsən. Yastıqımıza dayaq olansan. Qardaş- bacılarmızı çoxaldansan. Əllərin suçsuz qızlar kimi tər-təmizdir. Umay ana biz sənə borcluyuq.”  (Dəniz Karakurt “Türk söyləncə sözlüyü”). İslamlıqdan sonra Anadolu türkləri arasında Umay ananın yerini  Fatima anaya verməyə çalışan, o haqda rəvayətlər yaradan dinçilər olmuşlar. Fatimeyi Zəhra adı ilə Umay ananın gələnəklərini ona vermişlər.
           Ülgən ata; Tanrının oğludur.  Göyün 7-ci qatında oturur. Uçmağın (cənnətin) baş əyəsidir. Ağ və qara daşla od almağı adamlara o öyrətmişdir. Uçmağın (cənnətin) qızıl dağında, qızıl qapılı sarayda, qızıl taxtda oturur. Göy cisimlərini yönətir. Sacını arxadan hörür. Əlindəki yay və oxla şimşəyi, ildırımı yaradır, yağışı yağdırır. 7 oğlu 7 qızı var. Göyün qatlarını qoruyurlar.
          Turan ana:  Turan ana qadın qılığında bütün türk xalqlarının gözəllik, sevgi və doğum əyəsi sayılır. Bu dünyagörüşü ilə ilgili  ulu türklərin  anası sayılmış və dönəm keçdikcə türk elinin adının daşıyıcısı olmuşdur.
          Yeltay əyə:  Hər bir adamın öz gücünə uyğun olan irahının (canının-ruhunun) qoruyucusu “Yeltayı” adlı əyəsi var. (Çağdaş dillə deyilən auraya uyğun gəlir).  Bunun köməkliyi ilə irah həm öncədən olayları duyur, həm də ona öz etgisini göstərir. Əgər adam suçsuz yerə hər hansı bir kimsəyə pislik edərsə,  o halda Yeltay ondan küsür. Bir daha irahına köməklik etmir. İrahı köməksiz qalır. Bədən pisliklərə və sayrılara tuş (rast) gəlir. Bununla da irah öz-özünə pislik etmiş olur. (Vikipediya. Açıq Ensiklopediya). Göründüyü kimi burada heç bir dində olmayan humanist bir ideoloqiya yer alır. Tanrının verdiyi kutsal irahın özü yenidən tanrı gözəti altına alınır. Əgər irahı gözaltına alan Yeltay ondan küsərsə, Tanrı adama verdiyi irah çirklənə bilər sonda tanrı qarşısında suçlu olar.   
       Ayqız əyə: Yalnız qızları qoruyur. Gözəllik, sevgi və azık (qismıt) əyəsidir. Həm göydə, həm yerdə yaşayır.  Qızların qızlık nişanəsinin keşilçisidir. Gəlin oldukdan sonra o qızlardan uzaklaşır.  Odur ki, Tanrı alqışı olmadan gəlin olmak tanrıçılıkda ən ağır suç sayılır.  
         Rom ana: Qaf (Qafqaz) türk elinin əyəsidir. Qaf dağında oturur, dağda  və dağ ətəyində olan bütün canlı varlıqları Çilədən qoruyur, Toğrul quşunun himayəçisidir. Onu çağıranlara, dara düşənlərə Toğrul quşunun yardımı ilə köməklik edir. Rom ananın Abşeronda və Dağıstanda “Romana” adlı çox qədimlərdən xəbər verən tapınağı (məbədi) var. Keçmişdə tanrıçılar hər il Sentyabrın 21-ni Rom ana günü kimi bayram edərmişlər. Çilə aylarını yumşaq keçirmək üçün yığışlar (qurbanlar) verərmişlər. Çilədən sağ-salamat çıxmaq üçün ondan kömək istəyərmişlər.  Cingiz Qacar yazır: “Qədim Türklər sentyabr aynın 21-də bayram şənlikləri edərdilər.Türklər barış və dinclik  Tanrısı olan Romananın doğumunun şərəfinə cox təntənəli bayram keçirərdilər”. (C. Qacar “Vıydayuşşiysya sını drevnoqo, srednoqo Azerbaycana. Baku 1995.s.11).
             Sona ana: Su əyəsidir. Suyun irahıdır (ruhudur) Gözəl görkəmli ağ geyimlidir. sularda qız, qadın  və Susonası görkəmində görünə bilər.  Ən dəyərli su əyəsi bulaqların gözündə yaşayır adamların sağlığını, sağlamlığını qoruyur. Dara düşənlərə kömək edir.  Suları və bulaqları çirkləndirənlərin özlərinə və  uşaqların ziyan verir. Bəzən də əllərindən alır. Onlara yoluxucu xəstəliklər göndərir.Yaşıl baş ağ tüklü quş qılığında gəzir. Ona yer su əyəsi də deyilir. Yer və suyun birliyini qoruyur. Yerdə və suda yaşayan heyvanların döllənməsinə yardım edir. Torpağın gəlirli olmasına qatqılıq edir. Ona görədə Sonalar kutsal quşlar sırasındadılar. Onları öldürmək böyük suç sayılır.
          Hər səhər qalxıb əl-üz yuyanda və su içəndə ona alqış etməliyik ki, bizə ziyan verməsin, bizi qorusun.
                                  İlk beşiyim olan su,
                                  İlk keşiyim olan su,
                                  Sızıdan qoru məni.
                                  Hər gün içim səni.
         Son dönəmlərdə bilginlər (alimlər)bilim (elmi)sınaklarında  (təcrübələrində) suyun irahının (ruhunun )olduğunu kəsinləmişlər (təstiqləmişlər). (Yapon alimlərinin sınakları).    
            Bura (Burak) xan: Atların irahlarını qoruyan əyədir. Atların əyəsi Bura (burak) xan türk mifologiyasında  birinci dərəcəli əyə sayılır. Kişi başlı qanatlı atdır. Mifə görə Xızır Buraqla tanrının yanına gedib-gəlir. Xızır Buraqla yer-göy arasını gəzib bir anda dünyanı dolanır. Darda qalanlara, onu çağıranlara kömək əlini uzadır.  Çağdaş Şamanlar bildirirlər ki, Burakla göyə qalxıb Tanrı əyələri ilə görüşürlər.
           Doğu Asya türklərinin hekayələrinə görə Burakın irahı (ruhu) yer atlarındadır. Odur ki at muraz sayılır Ona görə də anaların doğuşunda qapıya atlar gətirilir, atların kişnəmə səsini eşidən anada həm güc artır, həm da doğuş ağrısız və asan olur. Bu gələnək uzaq doğu türklərində hələdə yaşayır“. (Dəniz Karakurt. Türk Söyləncə Sözlüyü s.174).
            Quranda Burak haqqında ayə yokdur. Ancak islam hədislərində geniş yer tutan Məhəmməd (s.v.s.) meraca getmə hədisində həmin  Burakla göyə çıxmasından danışılır.  Görünür merac haqqında olan hədislər peyğəmbərdən sonra türk mifindən yararlanaraq yaradılmışdır. Ziya Bünytov əski qaynaklardan yararlanarak İbrahim peyğəmbərin də  İsmail peyğəmbərin yanına Burakla getdiyini deyir. (Z. Bünyatov. “Dinlər, təriqətlər, məzhəblər” Bakı 2007 s. 61).
            Qoroğlu: Sümerşunas Müəzzəz İlmiyənin verdiyi bilgiyə görə, “sümerlərin, sevgi, gözəllik, haq və azadlıq tanrısı olan  Anunun (İştarın) qoruyucu əyəsinə Qoroğlu demişlər. Türk folklorşunaslığı üçün bu sözün böyük dəyəri var. Ola bilsin ki, bütün türk boylarında dərin inam yaradan Qoroğlu-Koroğlu inamı, haqqın, azadlığın qoruyucusu kimi, öz qaynağını qədim sümerlilərin Qoroğlu inamından almışdır. Vaxtaşarı aşamalarla xalqda azadlıq irahı yarananda Qoroğlu (Koroğlu) xalqın köməyinə gəlir və onları azadlığa çağırır. Türklərin dastanlarında yaşayan çox çeşitli, Qoroğlu-Goroğlu-Koroğlu dastanları da ilk ülkü (ideya) qaynağını tanrının, günəşin, haqqın qoruyucusu olan Qoroğlundan almışdır. 
               Haklı  xan: Haklılığın(Ədalətin) əyəsidir. haklılığı, uyğuluğu qoruyur. Əli toppuzlu kişi qılığındadır. Gücükeçərlər (hökmüdarlar) haqsızlıqlar etdikdə, onları toppuzu ilə əzuşdirərək əzgiləyir (işgəncə) verir və onları  haklı davranmağa   vadar edir.       
              Uğur xan: yol əyəsidir, kişi qılıqlıdır. Yolda qalanın, yolda azanın, köməyinə çatır, onları xatalardan qoruyur. Yolçuluğa çıxan adamlara “uğur olsun” deyilməsində Uğurun ona kömək etməsi  istənilir. Yolu və cığırı murdarlamaq Uğur xana sayğısızlıq kimi ağır suç sayılır.
            İmrə xan: Adamlara yararlılıq verən yağışın və istiliyin əyəsidir. Yerdən qalxan buğun Tanrıya sarı İmrənmək sözündən götürülmüşdür. Yerlə göy arasında gəzir. Həmişə Tanrı ilə görüşmək üçün yerdən qalxır Tanrıya sarı imrənir (meyl edir). Elə ki, ağırlaşır su ilə yerə enir. Yenidən bir də görüşə can atır, ancaq heç vaxt Tanrı ilə görüşə bilmir. Ama hər göydən enəndə yerə yeni boluq gətirir.
                 Ayaz xan: (Bir sıra türk boyları Ayaz ata deyirlər) fəsillərin, yelin, küləyin əyəsidir, ağ geyimlidir. O, bütün bitgiləri və fəsilləri uyarlayır. Buta bürcündə oturur, bürcün 6 ulduzu onun öhdəsindədir. Həmin ulduzlardan həm uçmağa (cənnətə), həm də yerə hər fəslin özünə uyğun isti və soyuq yel göndərir. Göyün 6-cı qatında oturur. (Dəniz. Karakurt. T.S.S.s.128)
                Batı xan torpaq əyəsidir. Torpaqda yaşayır. Tanrını çağıranın, darda qalanların köməyinə yetir, evlərə gəlir və bolluq verir. Torpağın verdiyi barını yetişdirir və qoruyur. Yeni doğulan uşağa güc və sağlamlıq verir. Zəif  uşaqları ana torpağın qoynuna basdırırlar ki, Batı xandan sağlamlıq, güc alsın. və  sağlam böyüsün. (Dəniz Karakurt. Türk söyləncə sözlüyü 2012 .s.130)    
              Nama xan: Boran, sel (daşqın) əyəsidir. Rəvayətə görə vaqtaşarı dünya tufanını yaradır. Yer Tanrının öfgəsinə gələndə, Göy Təkəsi 7 gün bağıra-bağıra dünyanı dolanır. 7 gün yer titrəyir, dağlar od püsgürür, yağış, qar, dolu yağır, fırtınalar dünyanı tutur. 7 gün dünya suyun altında qalır. 7 gün dünya suları çəkilməyə başlayır.Və b. Olaylar yaşanılır. ( Dəniz Karakurt Türk söyləncə sözlüyü 2012 s. 204). Bundan sonra danışılan rəvayətlərin hamısı Nuh tufanı haqqında bildiyimiz olaylardan danışılır. Demək Semit xalqlarında olan Nuh tufanı, Nama xan tufanı kimi türk mifoloqiyasında da var.                                                                    
            Azık  anaAzık  ata əyələri mağara əyələridir, mağaralarda yaşayırlar. Əcdadların irahlarının kutsallığının qoruyucularıdılar. Mağaraya tapınanlara  yığışlar (qurbanlar) verilir. (Dəniz Karakurt Türk söyləncə sözlüyü 2012 s-130-31)  Görünür Azık mağarasından çıxan ilk adamlar azık adını özlərinə boy götürməklə yanaşı, dini irahi əyələri olan mağara irahlarına da  özlərinin “Azık adını vermişlər və uzun illər çıxdıqları mağaraya kutsal varlıq kimi baxmışlar. Bu düşüncəni  rus bilgini N.U. Madr da verir. O türklərin vətənini orta Asiya yox, Qafqaz olduğunu deyir. Qafqazdan cənuba doğru türk ölkəsi olduğunu və orada Az(As) elinin yaşadığını yazır. Azların yaşadığı ölkə türk ölkəsidir deyir. (X.Ədəboğlu “Səfəvi, Osmanlı düşmənçiliyi” 2006 s.18)
Görünür acun (dünya) bilginləri Aərbaycanı azlar ölkəsi kimi çoxdan tanıyırlar. Ancaq Azların bilim adamları yüz illərdir susaraq Azların yurt yerlərinin Azık mağarası olduğunu bildirmirlər.
                   Toğrul quşu: Qaf dağının əyəsidir, dağın alburs (elburus) təpəsində oturur. Dağda yaşayan heyvan və adamların sağlıq və salamatlıqlarını qoruyur. Hər qanadını açıb yellədikdə  dağın otlarının, ağaclarının çiçəklərinin toxumlarını dağın yamaclarına səpələyir. Qanadının yeli ilə min bir dərdlərin dərmanı olan otları bitirib dağı gözəlləşdirir, həm də dağın ətəyində yaşayan adamları onlara  gələn  sayrılıqdan (xəstəlikdən, azardan)  qoruyur.  Sağlıq və sağlamlıq otlarını çiçəklərini yetişdirir. Tanrılıqda olan başqa inanclar kimi Toğrul quşu də tək deyil. Onun Konğural adlı tayı var. Həmişəyaşardılar. Bir sıra türk boylarında Toğrul quşu iki başlı verilir. Başın biri doğuya biri batıya baxır. Atillanın və bir sıra Oğuz boylarının bayrağında olmuşdur. Bu günkü Rusiya gerbində yarğılanmış iki başlı qartal simgəsinin də əski türklərdən keçməToğrul quşunun əksinin olması bir çox tarixi qaynaqlarda göstərilmişdir. Quzey Qafqaz türkləri Toğrul quşuna görkəmli bədiz (heykəl) qoymuşlar. İldə bir kərə Toğrul törəni keçirirlər.                                                                                                                                                                                               
Toğrul quşunun quzey Qafqazda kı bədizi (heykəli).                                                                               
          Erlik xan: pisliklər əyəsidir. Əfsanəyə görə Tanrı adamdan  öncə onu yaratmış, sonra  lənətləyərək yeraltı dünyaya göndərmişdir. Ona görə də miflərdə Tanrının lənətlənmiş oğlu kimi göstərilir. Yerin altında qaranlıq dünyanın 3-cü qatında oturur. Buynuzlu və qanadlıdır. Uzun saqqallıdır, saçı, qaşı, geyimi, atı qaradır. Qoca və çirkin görünüşlüdür. Qara İnci və qara Ninci ( miflərdə Xortdan-Mortdan - İ.M.) adlı iki köməkçisi var. Onlar da  qaranlıq dünya  əyələridir, adama ziyan verməkdədilər. Ölüləri yeməklə yaşayırlar, Gecələr yer üzünə çıxıb adamlara pisliklər edirlər. Gündüzlər yerin altına gedirlər. (Dəniz Karakurt “Türk söyləmə sözlüyü” “Turkskaya mifoloqiya və Mahmud Kaşqarlı “Lüğəti-l,Türk”)                                                                                                                           
            Çor xan: Sayrılıq (xəstəlik) əyəsidir, Qara sifətli, qara geyimli qara atlıdir. İşi-gücü bütün il boyu adamlara sayrılıqları yaymaqdır. Yeraltı dünyada oturur. Erliyə qulluq edir.
            Halanası-Halqarısı:  Ölüm əyəsidir sarı görkəmli, sarı saçlı, sarı geyimlidir. Əzrailin görəvini yerinə yetirir. Çox hallarda zahı anaları və körpə uşaqları öldürür. Hal anası uşaqların və qadınların ürək və ciyərlərini yeməklə yaşayır. Odun və suyun irahından qorxur. Ona görə də zahı analar ölüm ayağında olanda üzünə su vurmaqla, barmağını yandırmaqla Halanasının əlindən almaq olur.
           Halatası: O da sarı görkəmli, sarı sifətli, sarı bığlı, sarı geyimli kişi qılığındadır. Kişilərin ürək və ciyərlərini yeməklə onları öldürür. Yeraltı dünyada oturur, Erliyə qulluq edir. İslamdakı Əzrail qılığındadır. Onun görəvini yerinə yetirir.
           Onu bildirim ki, bizim bəzi yazarlarımız “al” ilə “hal”ı qarışdırırlar. Alanası, Alatası yazırlar. Xalq deyimlərində Hal pis irahların (bəd ruhların) əyəsı olduğu halda, al sözü, halın tərsinə olaraq, günəşin qırmızılığın sağlamlığın, həmişəyaşarlığın, şənliyin simgəsi kimi işlədilmişdir. Hal anasını yanlış olaraq  “Alanası”  kimi ədəbiyatlara salmaq ədəbi kuşatmada (mühitdə) çaş-başlıq yaradır.
          Ulularmızın əski tanrıçılıq inancı türk gələnəyinin irahında (ruhunda) elə dərin kök salmışdır ki, 700 illik xristianlıq, 1400 illik islam elin yaddaşından onu silə bilməmişdir. Yazarların, şairlərin anımlarında həmişə yaşamışdır. Ünlü şair H. Cavid “Siyavuş” əsərində islam ideoloqiysının əksinə olaraq, odun kutsallığını önə çəkərək deyir:
                     “Əmr ediniz atəş yaxılsın həmən,
                      Keçsinlər üstündən, diqqət eləriz,
                     Yanan suçlu olar, yanmayan təmiz”.
        H.Cavid islamın cəhənnəm dediyi odu, öz tansığı (möcüzəsi) ilə suçsuzla, suçlunu ayıra bilən kutsal varlıq düzeyinə (səviyyəsinə)dək qaldırır.
         İsa Hüseyinov (Muğanna), islamlığın tərsinə olaraq, “Cəhənnəm” əsərində ağır suçlu olan alpını (qəhdamanını) tanrıçılıq inancına uyğun iki od arasından, odun üstündən keçirərək onu təmizləyir. Onu yenidən təmizlənmiş bir adam kimi dünyaya gətirir.                              
   

                                                      Tanrıçılıq kuralları.
            Somut varlıqlarla, soyut varlıqların birlikdə yaratdıqları ürünə inam, tanrı inancı sayılır. Tanrı öz varlığını somut olan, yəni toxunulan varlıqlarda öz varlığını çox halda birə min olmaqla göstərir. Belə ki, ağacdan bir alma düşür. Ondan yenidən ağac olur və min alma verir. Bu bütün canlı varlıqlara ilgi edilən tanrı düzənidir. Tanrıçılıq ideoloqiyasının önəmli cızı-xətti yaxşıdan yalnız yaxşı doğar, yaranar inancıdır. Tanrıçılıqda özün yalnız özün üçün yaşayırsan sözü yoxdur. Sən özünlə yanaşı başqaları üçün də yaşayırsan sözü var. Tanrıçılıqda bütün davranışlar sənin həzz alman üçündür. Coşqu (həzz) almamaq pislikdir. Belə ki, dənizin suyu köbəyindən oldukda sənə həzz verər. Əgər  başından aşarsa bu pislikdir. Tanrıçılıq doğa varlıqlarının dinidir. Tanrıçılıq yenidən doğulmanı, acuna (dünyaya) bir neçə kəz gəlməni ulaşdıran dindir. Buna bilginlər “Reinqarnasiya” deyirlər.  
           Tanrıçılıq inancının yaradıcı bilqamısı Xızır sayılsa da, onun kurallarını yerinə yetirən qamlar olmuşlar. Qam ata sözünə Bisutin qaya kitabələrinin Elam dilli qaynaqlarında tuş gəlirik. Qamlar kutsal (müqəddəs) varlıqlar sayılmırlar. Onlar qam kökənli olmaqla bacarıqlarından asılı olaraq seçim yolu ilə ödəvlənirlər (vəzifə sahibi olurlar). Qamlar dini başçı olmaqla birlikdə, həm də soy başçısı olurlar, bir və ya bir neçə soya başçılıq , ağsaqqallıq  edə bilirlər. Hər uslu (ağıllı) adam qam ola bilməz. Qamda  anadangəlmə bacarıq olmalıdır. Uşağın ərgənlik yaşından  görmə və yozma bacarığı olduqda qamlar onu sınaqdan keçirirlər. Uzun dönəm qam yanında  peşə öyrənir. Ustadı onun qamlığa yiyələndiyinə inandıqdan sonra, qam adını daşımaq üçün   xalq qarşısında yenidən sınaqdan keçirilir. Yalnız bundan sonra qamlar və ağsaqqallar ona qamlıq etmək  istəmini (hüququ) verirlər. Türklərdə islamlıq yayıldıqdan sonra qamlar öz sayğı və dəyərlərini “Ozan” adı ilə el arasında saxlayıb yaşatmışlar.    
            Tanrıçılığın kuralları doğa yasaları ilə ilgili olur. Ona görə də başqa dinlərdən seçilir. Belə ki, tanrıçılıq kuralında deyilir, adam bu dünyaya özgür (azad) gəlir. Özgür adam qul ola bilməz. Elə ona görə də tanrıçılıqda qul, kəniz saxlamaq yasak sayılır.   F. Ağasıoğlu yazır: “Möhtəşəm məbədləri, çoxlu qulları və yazı kulturu ilə seçilən Sümer və Misir dövlətlərindən fərqli olaraq türk dövlətlərində bunlar görünmür. Türk dövlətlərində olan insan azadlığı,  mülkiyyət hüququ, demokratik seçim və hüquq bərabərliyi də Sümer və Misir dövlətlərində yoxdur.”(III-bitik Bakı 2014 s.14). Görünür bu ilgidən də türkdən qul saxlamaq yasaq olunmuşdur. Çünkü kurala görə türk Göy tanrının balası (evladı) sayılır.
            Tanrıçılıqda önəmli inanc kimi 3-cür inanc sistemi olur. 1. Göyə və göy varlıqlarının irahına inanc. 2. Atalar irahına inanc. 3.  Doğa (Təbiət) varlıqlarının irahına inanc.  
1.      Göy və göy varlıqlarına həm də kölgəsizlər deyilir. Bunlar göy varlıqları olan əyələrdir.  Onlar Tanrıya qulluq edib evrəndə və doğada olan varlıqları yönətirlər. Tanrıçılıqda göy Tanrıya tapınmak tanrı ilə üz-üzə ya da əyələrin ilgilərilə edilir. Tanrıya tapınmak Tanrı ilə üz-üzə olduğu üçün onun tapınağı olmur. Tanrıçılıqda tapınak yalnlz əyələr üçün yaradılır.  Tanrıya tapınmak istənilən yerdə, istənilən çağda yalvarma yolu ilə edilir. Əyələrin isə tapınakları olur. Törənlər tapınaklarda keçirilir.
Tanrını öymə, yalvarma kuralı: Ulu Tanrı, sən yaradansan mən yarananam. Sən bağlayan və bağlıları açansan,  mən bağlananam. Sən sağaldansan, mən sağalanam. Sən həmişəliksən, mən amanatam. Sən dirildən, yaşadansan, mən ölənəm və b. Tanrıya yalvarma gəlincəsizdir,  bağlantısızdır (nisbidir). Bu yalvarışa tanrının verəcəyi qarşılıq bilinmir. Əgər yalvaran adam o yalvarışa layiqdirsə, o halda tanrı onu bağışlaya bilər. Əgər layiq deyilsə yüz kərə yalvarsa da tanrı onu bağışlamır.
            2. Ataların irahı yatan mağaraların və gömütlərin irahlarının qoruyucusu olan əyələrə inancdır. Bunlara həm tapınılır  həm də yığışlar (qurbanlar)  verilir. Bir çox dağ mağaralarına inancın bu gündə olması tanrıçılıqdan qalma gələnəkdir.
3. Doğa varlıqlarının, yəni kölgəlilərin irahlarına inancdır. Bunlar doğada olan canlı və cansız varlıqların irahlarıdır. Kölgəli varlıqlardan Tanrı və əyələr yanında ən kutsal olan irah, odun və adamların irahlarıdır. Od adamlara iki çeşitdə göndərilmişdir. Türk dünyasında ən geniş yayılan Xızırın ildrımla odu xalqa verməsidir. İkincisi isə kutsal daşları bir-birinə vurmaqla verdiyi oddur.  (O.Suleymanov  Vikipediya Tenqirstvo və Dəniz Karakurt T.S.S.s-158).Türk mifologiyasında oda dilək duası da olmuşdur.
              Doğa varlıqlarının içərisində ən dəyərli irah çörəyin (əkməgin) irahıdır. Çörəkdən bir diştəm götürüb kasıt (niyət) edərək çaxıra batırıb yemək, Tanrı adından sonra ən dəyərli anddır. Bütünlüklə göyə üz çevirib and içmək tanrıçılıq dini dünyagörüşünün  üzərində formalaşmışdır. Çörəkdən söz düşmüşkən onu bildirim ki, Tanrıçılıkda çörək bişirmə törən halında edilmişdir.  Çörək bişirən öncə yuyunub təmizlənir. Iki od arasından keçir. Xəmir yoğrulası suya “su alqışı”nı oxuyub üfürür və çörəyini bişirir. Alqış bütünlükdə unudulmuşdur.  Ancaq Borçalıda uzun ömür sürmüş Sənəm qarıdan götürdüyüm alqışı sizə armağan deirəm.
                           Çağnam-çağnam axan su,
                           Göy otu göyərdən su,
                           Dəyirman fırladan su,
                           Azığım qutlu olsun.
                                    *******
                          Ulu Tanrı barlayan,
                          Xızır baba sulayan,
                         Humay ana yoğuran,
                         Əkməgim bollu olsun.
         Tanrıçılığın bu düşüncəsinə son dönəmlərdə bilim dünyası, ilginlikslə Yapon bilginləri tanıtmışlar (sübut etmişlər) ki, suya xoş sözləri oxudukda suda malekulyr dəyşiriklər gedir. Bu düşüncə də suyun kutsallığını bir daha kəsinləyir.                                 
        Tanrıçılıqda inam koşulları (şərtləri): 1. Bir olan göy tanrıya inanmak. 2. Tanrı əyələrinə inam. 3.  Gündə 3. kərə, (dan vaxtı gün çıxanadək, gün batanda və yatmakdan öncə) tanrıya tapınmak. 4. Doğanın dəngələrini (qanunlarını) tanrı dəngəsi bilmək. 5. Bütün canlı və cansız varlıkların irahlarının tanrıdan gəldiyini bilmək. 6 Bütün göy varlıklarının kutsallığını tanımak.  
7. Haqqı, doğru-düzgünlüyü qorumak, 8. Ərdəmli olmak. 9. Us və bilik verənlərin urvatını bilmək. 10. Zəyiflərə, kasıblara dayak olmak və qul saxlamamak.
    Tanrıçılığın kutsal bitigində (kitabında) bir sıra Tanrı kuralları qoyulur. Bu kurallar yaxşılıqlar və pisliklər olaraq sıralanırlar. Pisliklər 4 çeşit suça, yaxşılıqlar 12 çeşid görəvlərə ayrılırlar.
             Pisliklər (Suçlar):
1. Qatı suç, qara pisliklər: Adam öldürmək, soyğunçuluq etmək və yalandan üzə durmaq ilgisilə suçlanmaqdır.
2 Ağır suç: Bilə-bilə insan gövdəsinə ziyan vurmaq, kaltaklık (namussuz, pis yola getmək), qul saxlamaq. (ərli qadına sataşankişi ölməlidir. Qıza sataşan qızı almalı və atasına utanc pulu verməli. Almasa ölməlidir. (L.Qumilyov “Qədim türklər” Bakı 1993.s. 64)
3. Orta suç: Qarayaxma (şər etmək), qohumlarla küsülü durmak, yalan danışmaq, böhtan atmaq, arxadan danışmak (qiybət qırmaq) və lovğalıq etməkdir.
4. Yüngül suç: Fikir pislikləri, paxıllıq və kin bəsləmək pislikləridir.
          Elə pisliklər var ki, ölümdən öncə bu dünyada qarşılığı (əvəzi) verilir. Elə pisliklər var ki, ölümdən sonra o dünyada 40 günlük yarğıtaydan sonra qarşılığı  verilir. Uçmağı qazanan uçmağa (cənnətə) göndərilir, damunu (cəhənnəmi) qazananlar isə damuya (cəhənnəmə) göndərilir. Inanca görə, ağır, qara pislikləri edənlərin irahları, yenidən cana gəldikdə işıqlı dünyaya qayıtmırlar. Onlar qaranlıq dünyanın varlıqlarının irahı olurlar.  Xortdanın, o dünya əjdahası və qaranlıq dünya əyələrinin irahları olurlar. Onun pisliyinin üz qaralığı, yeddi arxa keçmişdəkilərini utandırır.  Orta suc pislikləri edənlər yenidən dünyaya gəldikdə yırtıcı heyvanlar, yırtıcı quşlar və zəhərli bitgilər irahları olurlar. Yüngül pislik suçlarını edənlər, yenidən dünyaya gəldikdə, adamlara yaxın olan heyvanlar, quşlar, ürün (məhsul) verən ağaclar və yeyilən otların irahlarında olurlar.
            Yaxşılıqlar:
1. Başqasının yaşamını qorumaq.
2. Əliaçıqlıq etmək.
3. Təmiz olmak və təmizliyi qorumaq.
4. Doğruçu olmak və onu yaymaq.
5. Yumşaq olmaq və yumşaqlığı  öyrətmək.
6. Biliksevər olmaq və biliyi yaymaq.
7. Barışsevər, təmiz ürəkli, saf istəkli olmaq.
8 Canıyananlıq etmək.  
9. Çalışqan, əməksevər olmaqdır.
10. İçgücünü dayanıklı olan yaxşılığa imrənimli yetişdirmək.
11. Yaxşılığı doğan bütün istəkləri Tanrıya sarı yönətmək.   
12. Öncə anaya və sonra ataya baş əymək.    
     Tapınaq və alqışlarınla tanrıya yaxın ola bilməsən, yaxşılıq və xeyir işlərlə yaxın ola bilərsən. Hər hansı bir qarşılıqla (təmənnalıqla) görülən iş yaxşılıq sayılmır. (Dəniz Karakurt “ Ensiklopedik kitab” 2011 vikiped)    
          1. Yaxşılıqla qarşılanan irahların yeddi arxa keçmışləri o irahın alqışçıları olurlar. Başqasının yaşamını qoruyanda ölərsə, onun irahı yarğıtaydan keçmir, yüksək qatda baş əyələrin yanında olur. Gömütü kutsal sayılır. Onun irahına, gömütünə and içilir.  Bu irahlar yenidən dirilsə, əyələr (mələklər) irahına keçirlər. Qalan 9 çeşit irah edilən yaxşılıqların sırlarıına görə göy qatında yer tuturlar. Əgər özündən öncəki ulularının irahından aşağıdakı qatda yer tutarsa, o dönəmdə ulu dədələri ona qarğışçı, onlardan yuxardakı qatda yer alarsa, ona alxışçı olurlar (bu çox güclü, humanist egitim yoludur).  Yaxşılıqla yaşayanların irahları 40 günlük yarğıtaydan (məhkəmədən) sonra sıra ilə yeni doğulanların  gövdələrinə girib yenidən təmiz, təzə irahla (ruhla) yaşamaq sırasında dururlar. (N.R.Bezertinov)  Aşağdakı yaxşılıkları unutmamak:
1.Tanrıya və Umaya tay axtarmamak.
2. Tanrıdan başqa heç bir varlığa inanmamak .
3. Tanrının varlığını gəzdirən adamı öldürməmək.
4. Tanrının izini (kəbini) olmadan qıza toxunmamaq.
5. Sənin olmayan nəsnələrə toxunmamaq.
6. Heç bir canlını öldürməmək. Yalnız gərək oldukda dişi canlıları 3-cü baladan sonra öldürmək.
7. Suyun və çörəyin kutsallığını unutmamaq.
8. Hər bir işdə tanrının haqqının doğriluğunu qorumaq.
9. Yaxşılıqları Tanrıya erişmək üçün etmək.
10. Paxıllığı, ziyzn üçün yox, yarış üçün etmık.
11. Əli, dili, beli həmişə qorumak.
              Bütün bu yolları yerinə yetirən kimsə Tanrıya ulaşma yolunu tapmış olur. Bu yolu tam başa vurmaq üçün tanrıçılar 4 çeşit yol keçməlidilər. Bu yollar aşağdakılardır:
1.Tanrını tanıma yolu.
2. Kurallara əməl etmə yolu.
3. Tanrıya ulaşma yolu
4. Tanrıya qovuşma yolu.

               Tanrıçılığın görgü (əxlaq) koşulları (şərtləri)
1. Evlilikdə və toplumda adamlıq dəyərini qorumaq.
2. Kasıb və varlılığından asılı olmayaraq adamlıq dəyərlərinə borclu olmağı unutmamaq.
3. Hər bir dönəmdə içsəsini (vicdanını) dinləmək və o səsi yerinə yetirmək.
4. Hər bir yerdə etik davranışları gözləmək və estetik qaydaları qorumaq.
5. Ululara tapınmaq, ata-analara sayğı və  balalara isti soluq və sevgi vermək. 
             Tanrıçılığın  inanc koşulları (şərtləri) :
1. Doğru-düzgün görüş.
2. Doğru-düzgün istək.
3.Doğru-düzgün söz.
4.Doğru-düzgün davranış.
5. Doğru-təmiz qazanc.
6. Doğru-təmiz çaba(zəhmət).
7. Doğru-təmiz qavram.
8. Doğru-təmiz inam.
Hər bir inanc koşullarının geniş incələnməsinə gərəklik yoxdur. Çünki hər birinin adı özünü aydınlaşdırır.
           Tanrıçılığın tapınaq kuralları
1. Tanrıya tapınmaq və onun valığını evrəndə və doğada görmək.
2. Tanrıdan başqasına tapınmamaq.
3. Lazım olmadan Tanrını çağırmamaq.
4. Tanrının əyələrinə inanmaq.
5. Tanrının yerdəki əyəsi olan oda tapınmaq və ona tüpürməmək.
6. Şabatın (həftənin) xas (çərşənbə axşamı) gününü Tanrı günü kimi dəyərləndirmək.
7. Hər yeməkdən öncə və sonra əlləri yumaq.
8. Hər murdarlıqdan sonra yuyunmaq. Şabatda (həftədə) bir kərə çimmək.
9. Qızların tanrı kutsallığını qorumaq və 16 yaşından sonra kəbin (nigah) anıklarını izinli saymaq.  
 10.  16 yaşdan sonra Kəbinsiz yaşamağı yasaq və suçlu saymaq.
 11. Uşaq doğulduqdan sonra ananı 40 gün murdar saymaq.  
12. Ananın və uşağın başına 40 gün qırmızı bağlamaq. 
13. Kimliyindən asılı olmadan, böyüklərə qulluğu ululara qulluq kimi bilmək.
14. Adamların özəl malını Tanrı əmanəti bilmək.
15. Öldürməyə addım atmamaq. Öldürməyə gələni öldürmək.
16. Hər bir yeməklərin və geyinməklərin kutsallığı üçün iki od arasından keçirmək.
17. Təmizlənmək üçün iki od arasında keçmək.
18. Heyvanların irahlarını incitməmək. Onları lazımından artıq və əyləncə üçün  öldürməmək.
19. Lazım olmadan otların və ağacların ruhlarını yox etməmək.
      (Jean Paul Roks “Türklərin və Monqolların əsgi dini”  və R.N.Bezertinov . Tenqriyanstvo)
          
 Tanrıya qovuşma (anma) törəni:Tanrıya qovuşma-anma törəni, özünü anma (təlqin), yəni iç duyğuları oyatma yolu ilə edilir. Buna elmdə meditasiya, islamda zikr deyilir. İlk öncə anma üçün sakit bir bucaq yaradılır. Dinin ilk yaranma dönəmində  belə yerlər üçün həmişə dağlardakı mağaralar seçilmişdir.  Həmin mağaraların bəziləri bu gün də öz kutsallığını itirməmişdir. Tanrıya qovuşma törəni  iki yönəmdə edilmişdir.
1. Səssiz edilən tapınak, təklikdə ya da çoxluqda dinməz halda yernə yetirilir. Adam oturmuş ya da uzanmış halda özünü unutmaq durumuna gətirir. Ürəyində ya da yalnız özü eşidəsi səslə tanrı alqışını oxuyur.    
2. Səsli edilən tapınaq. Bu zaman  Tapınakçılar çox olurlar.  Qam ortada durur, tapınakçılar çəmbər bağlayaraq, halay halında həm oxuyurlar, həm də dəf altında oynayırlar. Əgər özündən getmə (cəzb) halı baş verərsə  belələrinin 6-cı duyğu siqnalı çox güclü olur.  Bu zaman özünü Tanrı qarşısında görür.  Özündən getmə anında onun irahı gövdədən çıxaraq istər keçmişə, istər gələcəyə gedib-gələ bilir. Bu məqam tanrıya qovuşma məqamı sayılır. Belələrinə keçmişdə  bilqamıs- peyğəmbər ya da qam demişlər. Bu gün bu gələnəyi şamanlar yaşadırlar.  İslamlıqdan sonra bu törəni islam sofiləri təriqət məqamına qarışdıraraq səma oyununu yaratmışlar.
              Qadın hüququ: Tanrıçılığın kutsal bitigində (kitabında) deyilir. Günəş Tanrının qızı,  yer qızları da günəşin qızı sayılır. Bu inama bağlı olaraq, qızların saçlarına 8 hörük vururlar. Qızın sifəti günəşin, 8 hörük isə günəşin ışınlarının (şualarının) simgəsi (rəmzi) sayılır.  Qız günəşin irahını gəzdirən kutsal varlıq sayılır.  Tanrıçılığın bütün kurallarında qadınla kişi eyni hüquqludur. Hətda qadın tanrı ilə yanaşı bir qoltuqda oturur. Xaqanın anasının və arvadının dövlət işinə qarışmaq hüququ var. Elin şənlik və yaslarında söz demək hüququ var. Ev-eşik yiyəliyindən pay istəmək hüququ var. Qadın istərsə əri ilə yanaşı savaşa girər. Əgər hər hansı bir  ilgidən  ər, ikinci arvad almaq istərsə, birinci arvadından izin almadan evlənə bilməz. Bitikdə deyilir: Qadın iki canlı olduqda tanrı əyəsi onu qoruyur əyə ilə yanaşı gəzir. Onu incidən həm də Tanrı əyəsini incitmiş olur. Ona görə də elə adama, Tanrıdan suç yazılır. Tanrıçılıqda olan bu yarğılıq (höküm), türk inancında, türk gələnəyində qadının yüksək durumda (məqamda) olduğunu,  qadının kişiyə görəcəli daha yüksək hüquqda olduğu göstərilir. Qadının bu üstünlüyünü görən ərəb tarixçisi Təbəri yazır: “Türklərdə qadının köməyi ilə hər bir şeyə nail olmaq olar”. (L. Qumilyov.”Qədim türklər” Bakı 1993. s. 69)  
            Türk qadınının kişi ilə bərabər hüquqda olmasının ən azı 5-6 min illik yaşı var. Tanrıçılıqdan başqa heç bir dində kişi ilə qadının eyni hüquqda olmaları haqqında bilgi yoxdur. Avropada yalnız XVII- əsrdə (1630 il) qadınların kişilərlə eyni hüquqda olmaları haqqında fikir söylənilir. Bu yeni fikir əsasında da qadınların kişilərlə eyni hüququ qoruyan“Feminizm” nəzəriyəsi yaranır.  Amma islamın türklərə gəlişi bu kutsal düzəni (ahəngi) po zdu. İslam qadını kölə səviyyəsinə endirdi. Hökmdarın arvadı, hərəmxanadakı cariyələrdən biri oldu. Onun heç bir hüquq və səlahiyyəti  olmadı. Islam açıq gəzən türk qadınını çadraya bürünməyə vadar etdi.  (O.Süleymanov “Az-Ya Bakı 1993 s.117)
           Salnaməçi ərəblər açık-saçık gəzən türk qadınını gördükdə, Xürrəmilərin qadınlarla birlikdə yeyib içdiklərini gördükdə salnamələrində onları əxlaqsızlıqda suçladılar. Babək kinisunun senarisini yazan  Anar Ərəb salnaməçilərinin yalanlarına inanaraq, Cavidanın qadınını əxlaqsız qadın kimi verir. Babəkin kəbindən (nikahdan) öncə yatağa girmə səhnəsini yaradır. Hal bu ki, türklərdə kəbinsiz yatağa girmə ən ağır suc sayılır. Tanrıçılıqda cinsi yaxınlıq kutsal sayıldığı üçün türklərdə oynaşlığın olmamasını bir çox dünya gəzginləri(səyyahları) dönö-dönə yazmışlar.   
           Kəbinlənmə (Kəbin kəsmə-nikahlanma) törəni: Tanrıçılığın çox əski dönəmlərindən qırmızı rəng kutluluğun, diriliyin simğəsi kimi alımlanmışdır. Bu baxımdan da yeni evlənənlərin əlləri və ayaqları xınalı olarmış. Bu gələnək xına yaxtı törənilə bu günümüzədək gəlib çıxmışdır. Xınayaxtı törənində xına ilə odun kullanılması (istifadəsi) törənin özəti sayılır. Evlənən qız qırmızı paltar geyinir, belinə qırmızı bağlayır, üzünə qırmızı duvaq örtür ortada durur. Qızlar əllərində yanar şam ilgin olan mahnını oxuya-oxuya 7 kərə yörəsində fırlanırlar.  Bununla da xınayaxtının özgür kəsimi başa çatır. Toy törənində də qız ata evindən çıxanda ovucuna qızıl ya gümüş sikkə qoyulur. (keçmişdə qızın ovucuna qızıl gül də qoyarlarmış. İndi bu gələnəyə Anadolunun bəzi köylərində tuş gəlmək olur). 7 kərə ocağın halayna dolanır. Qız evində yanan çıra (fanar) ər evnədək yana- yana gedir. Ər evində ocaq qalanır. Qırmızı bağ ilə oğlanla qızın əli bir-birinə bağlanır. Qam ya da ocağın ağsaqqalı kəbin alqışnı oxuyur. 
       Göz açıban  görən, könül verib sevən olun.                                                    
                    Gen ürəkli, bol çörəkli, dolu bucaqlı olun.                                                                                                          
                    Odnuz-ocağınız pis gözlərdən uzaq olsun.                                                                          
                    Təzə gəlin doğar qarınlı bol südlü olsun.                                                       
                      Əlvan beşiyinizdən uşaq səsi kəsilməsin.                                                        
                    Evinizdən yeddi oğul bir qız səsi gəlsin.                                                                 
                    Qonaqlı, qaralı, naxırlı ağır eviniz olsun.                                          
                    Ocağınız gur yansın hər yan işıqlansın                                             
                    Damodu sizi heç zaman yandırmasın
                   Hər an qapınızda kəhər atlar kişnəsin.
                   Yaylağınızda qoyun-quzular mələsin.
                   Hiylədən, yalandan, xatadan uzaq olun.
                   Xoş niyətli ağ saçlı, ağ birçəkli olun.
                   Çaşqınlara, azqınlara yol göstərən olun.
   Ulu Tanrı verən yüz yaş sizə az olsun                                                                                                            
  Tanrı  verən canınız həmişə saz olsun.                                                               
                Oğul- uşaq nəvə- nəticə bol olsun,
                El tökdük düyün etdik bu şülənliyə
                Allı- çadır qurduq bəyliyə- gəlinliyə
               Ərlər ərənlər enib gəldilər bu şənliyə.
               Əl qaldırıb alqış etdilər toy-düyünlüyə
Bu zaman bəylə-gəlin ocağın halayna (cevrəsinə) dolanırlar. Bəylə gəlin oda baş əyib, bu aşağdakı alqışı edirlər:
                  And içirəm atam göyə,
                  And içirəm anam yerə,
                  And içirəm ulu Tanrıya,
                  And içirəm ulu günəşə,
                  And içirəm ulu aya,
                  And içirəm Umay anaya,
                  And içirəm Ülgən ataya,
                  Səni ocağıma kut biləcəm.
                  Bu düyünlə gora gedəcəm.     
Deyib, bəy otağına gedirlər.
                Abdulkadir İnana görə bu alqışı söyləyirlər: “Ey anam od, ulu tanrının qamçısısan, kutsal çaxmaq daşının odusan. Göy yerdən aralananda kutsal dağlarda bitən ağacın alovusan. Dağ atamızın yetirməsisən. Sənin ışının göylərə qalxır, yer altına gedir. Bizə sağlıq və güvənc ver.  Sənin yüksələn alovun ocağımızı (ailəmizi) qorusun. Adamların pisliklərinə tikanlı çəpər olsun. Xoş niyətliləri isitsin. Ocağımızın alovu sönməsin. Biz sənə inanır, sənə baş əyirik deyib birdə ocağa baş əyirlər.” (Abdulkadir İnan “Şamanizm” Ankara 1986.s.120 və R.N.  Bezertinov  “Tenqriyanstvo).  
              Oğul anası əli çıralı gəlini qarşılayır. Ovcuna baxşeyişini (hədiyyəsini) qoyur.  Oğlunun əlini gəlinin əlinin üstünə qoyub, iki ovucu arasında saxlayaraq, onlara alqış verir. Bəylə gəlin qapı ağzında çıraya baş əyib evə girirlər.  Bununla da düyün törəni başa çatır.  Bu  gələnək, türkmənlərdə bu gün də təntənəli şəkildə yerinə yetirilir.
             Ölünün basdırılma törəni:  Tanrıçılıq dini inancı bir neçə eli (xalqı) birləşdirdiyinə görə onun çeşitli  ölü basdırılma törəni olmuşdur. Bir sıra xalq ölüsünü yandırmış və külünü basdırmışlar, Bir sırası mumyalamış və basdırmışdır. Bir sırası yuyulur kəfənlənir. Bir sırası da kəfənsiz paltarında basdırılır.  Ama gələnəklərində bir çox genellik (ümumilik) olmuşdur. Burada yalnız basdırılma gələnəyindən danışılacaqdır. Çünkü tanrışılığın ilk dönəmlərində türk dünyasında yalnız  basdırılma gələnəyi olmuşdur.
           1. Ölünün üstünə gələn qohum qonşular 7 gün ağlaşırlar.  Qohmlar ağlaşma törənində üzlərini cırıb qanadırlar. Qohumların üzlərini cırıb qanatmaları dinin kuralı sayılır. Belə ki, ölünün irahı  qanlı gözyaşı gördükdə gövdədən ayrılmayaraq, öz gövdəsilə birlikdə evdən çıxır. Göz yaşı qanlı olmadıqda, ölünün gövdəsi evdən çıxanda, irah yaşadığı evdə qala bilər. İrahın evdə qalması yanlışlıq (xəta) sayılır. İrah evdə qalarsa, sonradan gedəndə öz yerini tapa bilmir, axtarmalı olar, deyilir.
           Qeyd: Dədə Qorqutda belə bir sözbitiyi (cümlə) var. “Anası, bacısı, nişanlısı ağ üzünü iti dırnağı ilə cırıb, payız alması kimi qızartdılar.”  Həm də Dəli Domrul anasına deyir: “Ağ üzünə iti dırnaq çalıb cırarmısan”. Eyni dönəmdə də Borçalı bölgəsində cavan və qocalığından asılı olmayaraq, ölü törənində ana-bacı yaxın qohum üzlərini cırıb alqan edirlər. Mən bunları iç yanqılarından gələn bir qayğı üzüntüsü olduğunu düşünürdüm. Tanrıçılıqla dərindən tanış olandan sonra bunun bir tanrıçılıq  kuralı olduğunu gördüm.
2.      Qam yada soyun ağsaqqalı  ölünün üstündə bu sözlər oxuyur: “Ey Tanrı yolçusu, ölən tək sən deyilsən,  ölümün dadını hamı dadacaqdır. Gördüyün, etdiyin yaxşılıqları yadına sal. Əgər yaxşılıqlar görməklə yaşayıbsansa, ölülər yurdunda heç bir çilə görməyəcəksən. Sən üç qat aləmdən keçəcəksən Üzün ağ, əlin doludursa çilə səndən uzaq olacaqdır. Yükün ağırdırsa qara çınqılların üstü ilə gedəcəksən. Yükün yüngüldürsə ağ çınqılların üsdü ilə gedəcəksən. Qırmızı geyimli əyələr səni gözləyir.  Qaranlıq dünyadan sonra səni işıqlı alov altında qohumların dirilmək qatqında-azıkında (qismətində) varsa, öz doğma torpağımızda, öz qohumuyun qanında doğul, özün özünə çıra ol, öz yoluna işıq sal. Kutsal əyələrin, ulu dədələrin alqışı səninlə olsun”.
             İrahın bir gövdədən başqa gövdəyə keçməsi (reinqarnasiya)
          İranın bir gövdədən başqasına keçmə yolları 4 çeşitdə olur. !. Adamdan adama keçit. 2 Adamdan heyvana keçit. 3. Adamdan bitgiyə keçet. 4 Adamdan daşlara keçit. İrah yenidən dirildikdə göy yurduna erişən irah göyə, tanrının yanındakı əyələrin yanına qalxır. Bunlara göyoğlu deyilir.  Yeroğlu yenidən yerdə öz torpağında doğulanların irahına keçib, yeni ömür sürür, (O.Süleymanov  Az-Ya 1993 s.238)
            İslam dini irahın (ruhun) yenidən bədənə qayıtmasını kəsinliklə yadsılamasına baxmayaraq, bir takım təsəvvüfçülər irahın yalnız adamdan adama keçməsini alımlayraq. Evrənmədə geriyə yol ola bilməz deyirlər. Düşünürlərmizin, şairlərmizin bu konuya inamlarının olduğu əsərlərində görünməkdədir.  
             İ. Nəsimi deyir: “Sirrimi aləmdə pünhan eylərəm,
                                              Adəmi həm haqq, həm insan eylərəm”.
                                                                                               İ. Nəsimi. “Klassik ədəbiyat kitabxanası                               
                                                                                                20 cild. Bakı 1985 s.322.
                 .Ş. İ. Xətai deyir:
                               “Girdim Adəm cisminə, bir kimsə bilməz sirrimi.

                                                                              Ş. İ. Xətai. “Külliyatı” Bakı 2004.s164)
            S.Ə.Şirvani deyir: “Seyid neçə yol gəlmişidim mülkü-cahanə,
                                                Səd şükür tapıb surəti-insan,  gənə gəldim”
                                                                               S. İ. Şirvani. “Qəzəllər” Bakı 1960 s 366).
             Görünür türkün islamcı aydınlarına yenidən dirilmə dünyagörüşü tanrıçılıqdan qalma gələnəklərin hələ də yaşamasından irəli gəlir.
           Nəbati “Mənəm” şeirində yazır:
                                                “Qəza vurdu, sin içində dal oldum,
                                                  Hər sözü dillərdə bir dəftər mənəm”.
            Aydındırki islam dinində sinə (qəbrə) adam dal hərfi kimi yox, əlif kimi basdırılır. Tanrıçılıqda isə dal kimi, doğuşda olduğu kimi dizi bükük basdırılır.
            Yunis İmrə deyir: “Ərənlər ətəyindən tutdum,
                                                 Dünyaya çox gəldim, getdim”.
                  Sıdqı baba deyir: “Guruhi naciyə özümü qatdım,
                                                     İnsan sifətində çox gəldim, getdim”.                
 Yunis İmrə və Sıdqı baba islam şəriətinin əksinə olaraq,ruhunun bu dünyaya çox gəlib, getməsini tanımaqla, tanrıçılıqda olan ruhun bir neçə kərə dünyaya gəlməsini kəsinləmiş olmuşlar.                                           
           Tanrıçılıqda göyoğlu olmaq,  bütün dini gələnək-görənəkləri, kuralları dəyərincə yerinə yetirməyin son sınırına çatmaq deməkdir. Bu inamı sonralar islam təriqəti altında Vəhdəti-Vücudçu sofilər təriqətin son məqamı (durumu) olaraq, haqqa ulaşma kimi götürmüşlər.
3. Ölü olan evdə üç gün xörək bişmir ki, ölünün irahı umsunmasın. Bu üç günü yeməyi qohum və dost- tanış gətirir. Ölünün qapısından gəncdirsə qırmızı, optayaşdırsa qara, qacadırsa ağ parça (bayraq) asılır və ilinıdək saxlanılır ilində görürülür.  
4. Ölü ikinci, üçüncü günü basdırılır. Ölən günü basdırmaq və  üç gündən artıq saxlamaq yasaq (qadağan) sayılır.  Əgər ölünün kürəkləri göyərmədisə aylarda çəksə basdırmaq yasaqdır. Çünkü irah gövdədən çıxmayıbdır.
5. Qam ölünü yumağa dəf səsi altında, önəmli alqışlarla çıxardıb aparır.
6. Ölü təmiz bir yerdə təmiz taxta üzərində qarnı sığanır, yuyulur təmiz paltar geyindirilir ya da kəfənlənir.  Bu işləri ya qam ya da qohum yerinə yetirir. Ölünün başı öndə aparılır.
7. Gömütün dərinliyi ortaboy adamın göbəyindən aşağa ola bilməz. Yerdən asılı olaraq, 2-metrədək qazmaq olar. Ölünün yerinə kül səpmək daha düzgün olar.    
8. Ölü ya təpəlikdə, tanrıya yaxın yerdə, ya da su kənarında, su əyəsinə yaxın yerdə basdırılır.  
9. Ölünün yanına evdəki  paltarı, işlətdiyi şeyləri, yemək və su qoyulur. Tanrıçılığın İki dünya inancına görə ölüm yoxdur, yuxulama var, ölüm yuxusuna gedən kimsə işıqlı dünyadan qaranlıq dünyaya yol gedir və yenidən qayıdacaqdır. Azərbaycan və Gürcüstan torpaqlarındı ölünün yanında atının da basdırıldığı aşkar edilmiıdir. (Ağasıoğlu I-bitik Bakı 2014 s.106).
10. Ölü basdırılanda gömütün (qəbrin) üstünə su tökülür bu da su əyəsinin  ölünün yanında qalması və onu o biri dünya üçün təmizləməsi anlamını daşıyır.
11. Ölünü basdırandan sonra hər kəs iki yanar çıra arasından keçirlər, əl-üzlərini yuyub təmizlənirlər. Törənə gələnlər də evdən çıxarkən iki od arasından keçir və əl-üzlərini yuyub təmizlənir. 3-cü günü törənə gələnlərə ya halva ya da süd verilir.
12. Ölünün yuyulan yerində və gömütün üstündə üç gün çıra yandırılır. Çıranın yandırılması kutsal odun gömütü pis irahlardan qoruması anlamını daşıyır.  
13.  Evdə (ailədə) 7 gün yas olur. 7- ci günü ölünün yas törəni keçirilir buna “ölüxörəyi” deyilir. Törənə gələnlərin hərəsinə 7 dənə yağda qızardılmış xırda kökə (pidə) verilir. Hər bir kökə damunun (cəhənnəmin) qapısının kilidi sayılır. Bu gələnək bu gün islamı qəbul etmiş qazaxlarda hələ də yaşadılır. 7-ci günü ölünün bütün özəl şeyləri evdən çıxardılır.
14. Ölünün 40-cı günündə 40 verilir.  Qırxda halva bişirilir paylanılır. Buna ağız acılığı deyilir. 40-cı gün ölünün irahının Tanrı yarğıtayından (məhkəməsindən) cıxan və yeri bildirilən gün sayılır.
15. Hər çərşənbə axşamları  (xas günü) ölünün irahını razı salmaq üçün ocaqda qoyun piyini (olmasa kərə yağı) dağ edib iy çıxardılır.  Ocaqdan çıxan yağ iyi qapıya gələn ölülərin irahlarının  yemdir.  Bu gələnək Borçalıda bu gündə yaşadılır.
16. Hər bir adam ulularının 7 arxa keçmişinin irahını (ruhunu) kutsal saymalıdır və xaslarda yada salmalıdır. Çünki 7 arxa soyun irahından bir damla onda yaşayır deyilir. (Zaira Nauruzbayeva “ Tenqiryanstvo v naslediy jray  nasionalnaya ideya” inter)
           Tanrıçılıq dini dünyagörüşü, ölübasdırma (dəfn) törənində günəşin, ulduz qatqısına (iştirakına) inanır. Günəşin, ulduzun yoxluğu keçici olduğu kimi, adamların da ölümü keçici bir yoxluq sayılır. Hər bir kəsin bacarığından, gücündən asılı olaraq, qızıldan, gümüşdən, misdən,  ağacdan ulduz doğrayıb olünün üstünə səpirlər. Mezopotomiyadan başlamış uzaq Sibirədək, Sibirdən də doğu Avropaya, Dunayadək, hər yerdə üstünə ulduzlar səpilmiş türk gömütləri aşkar edilmişdir.  Çox yerlərdə bu inanc orta əsrlərədək yaşamışdır. Gömütlərdən çıxan ulduzların sayı çox çeşitlidir. Hətta üstündə 8 minədək  ulduz tapılan gömüt aşkarlanmışdır. “İssıq” kurqanında yatan gəncin ğeyimində  4 mindən çox qızıl ulduzlu düymələr olmuşdur. (O.Süleymanov.”AZ-YA”Bakı. 1993 s.235)
               O.Süleymanov yazır: ”Yenidən dirilmə inamı olan dirilik su qabı (cam) ölünün əlinə verilirdi. Su yenidən dirilmə ilə yanaşı həm də təmizlik əlaməti hesab edilirdi.  N. Gəncəvinin yazdığına görə Qafqaz türkləri islamdan öncəki dönəmlərdə əlində su qabı tutmuş kiçik heykəllərə tapınmışlar”. (O.Süleymanov. Az Ya Bakı 1993 s.229-230,) Çox maraq doğuran hal odur ki, bütün türk dünysının hər yerində, lap uzaq nöqtələrində belə, türk gömütlərində əlində su qabı olan kiçik bədizlərə (heykəllərə) rast gəlinmişdir.
              Yığışlık (Qurbanlıq) kasıtı (niyəti) törəni:  Tanrıçılıq inancında Tanrı ilə tapınanlar arasında heç bir arac və dolay olmur. Tapınaq aracsız və dolayısız keçirilir. Ona görə də hər bir kasıt (niyət) edən kimsə təmiz olan hər bir yerdə tapına (ibadət edə) və qurban kəsə bilər. Bu gələnəyi sonralar islam özünə götürmüşdür.
             Tanrıcılıqda Tanrıya yığış (qurban) verilmir. Tanrının əyələrinə, qutsal mağaralardakı irahlara və ölülərinin irahlarına yığış (qurban) verilir. Hər şeydən yığışlıq (qurbanlıq) ayırmaq olar. Tanrı üçün özəl (xüsusi) yığışlıq yeri (qurbangahlar) yoxdur.
              1. Qanlı yığış (qurban) kasıtı (niyəti): Tanrıçılıq inancında adamdan yığış (qurban) vermək və ya yığışlıq (qurbanlıq) kasıtı diləmək ağır suç sayılır. Bütün canlıların  irahları (ruhları) qanda yaşayır. Qanla bütün gövdəni və gövdədə olan orqanları dolanır. Onun üçün də qan tanrının bir parçasını gəzdirən varlıq kimi kutsal sayılır. İrah başda oturur və dincəlir, o ilgidən də qanı axıdılan başsız yığışlıq (qurbanlıq) yığış (qurban) sayılmır.  Qanlı yığış törənini doğu və batı türkləri ayrınclı (fərqli) edirlər. Onların inamlarına görə, irah (ruh) başda oturduğu üçün  kəsik başlı  heyvandan yığışlıq (qurbanlıq) olmaz.  Onun üçün özəl (xüsusi) yöntəm (üsul) işlənmişdir. Heyvanın göbəyi deşilir, oradan şah damar kəsilir və göbək bağlanır . Ya da qabrqa arasından ürəyə şiş sancılır. Qan içəriyə axır heyvan ölür. İçəriyə axan qan qaba yığılıb ayaqlanmayan bir yerə basdırılır. Yığışlıq (Qurbanlıq) iki qoşa  paya bölünür. Hər payın eyni yerindən bir az kəsilib ocağa atılır . Hansı tikədən alov yüksəyə qalxarsa, həmin pay  Tanrıya verilir. Həmin pay kasıt edilib ocağa atılır , sümüklə birlikdə yandırılır. (Adəmin (ə.)  oğlanlarının yığış (qurban) vermələrinə oxşarlığı var).  İkinci payı  törənə qoşulanlar yeyirlər. Başqa bir törənlə isə yığışlığın (qurbanlığıın)  boyun damarını ucu iti, içi noylu alətlə deşər qanı bir qaba yığarlar. Kutsal irah kimi qaşa, üzə çəkərlər artıq qan bir təmiz yerə ya da ağac dibinə basdırılar. Yığışlıq (Qurbanlıq) ət yandırılmaz, bişirib yeyərlər sümükləri  yerə basdırılar. İslamlıqla bağlı bu gələnəklər unudulmuşdur.
                 2. Qansız yığış (qurban) niyəti: Bu yığış (qurban) bütün yeməklərdən olur.  Xəmirli və ətli yeməklərindən, şirniyyatdan, çərəzlərdən, içgilərdən, bütünlüklə  hər şeydən yığışlıq (qurbanlıq) ayrılır. Tanrıçılığın ilkin çağlarında  ən dəyərli yığış (qurban), ataların mağaralarına verilən yığış (qurban) sayılırdı. Sonrlar mağaralara meyillik azaldıqca, gömütlərə verilən yığış (qurban) önə keçdi. Yığışlıq (Qurbanlıq) paylar gömütlərin üstünə qoyuldu. Bu gələnək bu gün də Borçalı türkləri arasında yaşamaqdadır. Hər kutsal və buyan (əziz) günlərdə gömüt üstə gedər, yemək və şirniyyatlar apararlar. Basdırıkda (Qəbristanlıqda) olanlara paylayar, artıq qalanı gömütün üstünə qoyarlar. Bu gələnəyin əskiliyini göstərən, Ön Asyanın Urmiya yönlərində və Zaqros dağlarında arxeoloji qazıntılar sürəsində aşkar edilmiş bir çox gömütlərdə yemək üçün qoyulan yem qabları da tapılmışdır. Bir-birindən 10 min km-lərlə uzaq olan olayların eyni gələnəyə bağlanması quşqusuz ki, hamısının bir inanca bağlı olduğundan salıq verir. ( “Manna”  açıq ensiklopediya Vikiped)
               3. Idık yığışı (qrbanı): Bu yığış kasıt (niyət) edilərək Tanrı yolunda çölə buraxılan heyvanlar olur. Onlar yabanı heyvanlara verilən yığışdır (qurbandır). Bu yığışı (qurbanlığı) hər bir boy öz damğası ilə yığışlarını damğalayar və özgür (azad) buraxar. Damğanı görən kəslərdən kimsə ona toxunmaz, çünki o, doğa canlılarının yığışı (qurbanı) sayılır. Onu yalnız yabanı heyvanlar yeyə bilərlər. Sonralar bu gələnəyi  islam dini öznünküləşdirmiş, bu gün də yaşadır.
                  4. Cansız yığış (qurban): Kasıt (niyyət) edən istənilən dəyərdə puldan və paltardan (geyimlərdən) yetimə, kasıba, düşgünə, gəzərgiyə verə bilər. Bu da Tanrı yanında yığış sayılır.
                 Tanrıçılığın bayramları:  A. Panoviç yazır: “Xaçı astroloq Maqlar (tanrıçılığın kahinləri İ.M.) bizə şərqdən gətirmişlər. Ona görə də Maqların dinini xoşluqla qarşılamaq lazımdır.” (A.B.Panoviç “Pervoistoçniki po istorii ranneqo xristianstva”Moskva 1990 s.168). Qərbin əski tarixçiləri şərq dedikdə güney Qafqaz və ön Asiyanı, ilginliklə əski Azərbaycan torpağını gözönünə gətirirdilər.
               Tanrıçılıq inancında Tanrının ilk bilqamısı (peyğəmbəri) Xızır-İlyaz olmuşdur. O günəşdən gəldiyi üçün ölümsüzdür. Onun yerə gəlişi  çağdaş ilsırası (təqvim) ilə Fevral ayının II-xas (çərşənbə) günü olmuşdur. Ona görə də hər il II-xas (çərşənbə) Xızır-İlyazın yerə gəlişi və ya doğum günü bayram edilir.
           Tanrının doğada yaratdığı bütün varlıqlar doğum və ölüm kuralına (qanununa) ilgili olduğu kimi, günəş də doğumlu və ölümlü sayılır. Ona görə də əski tanrıçılıqda günəşin 4 önəmli bayramı keçirilmişdir. 1. Günəşin doğum günü. 21 Dekabr ilin son günü, günəşin ölüm günü sayılır. 22-24 Dekabrda şadlıq edilir və 3 gün oruc pəhrizi tutulur.  Bu pəhrizdə yalnız səbzi yeyilir. Günəşin doğum günü yeni ilin başlanğıcı sayılır. Adına qızıl günəş günü deyilir. Dekabrn 22-sində evə ömür ağacının simğəsi olan yaşıl şam budağı gətirilir. Beş  ulduzun (Çoban ulduzu-Qütb ulduzu) simğəsi olan xaç da yanına qoyulur. Evrənin simğəsi olan paxlava sofraya qoyulur. 3 gün bayram edilir. Altay türkləri bu gün də həmin gələnəyi yaşadırlar. Günəş dörd ulduzun (ərəbcə adları: Bəl, Süud, Əxbiya, Məlik) çəmbərinə girir və Fevral ayının 25 –də ulduzların tam ortasında olan Çobanulduzunun üstündə durub dörd ışınlı xaç yaradır. Bu gün günəşin doğum günü və yeni il sayılır. Təzə il başlayır. Bununla da üç günlük bayram şənliyi başa çatır. (X.Ədəboğlu. “Sünnü şiə düşmənçiliyi” Bakı 2006 s.19).
              2. Günəşin ərgənlik (gənclik) günü 22 Martda Azık (qismət) bayramı keçirilir. Heyvanların döl verməsi, nüyvər göüərtilərin çıxması şadlığı edilir və 3 gün pəhriz orucu tutulur. Yalnız südlə səbzi yeyilir.
             3. Günəşin yetginlik günü, 22 İyun ayında təbiətin bol  ürün (bar) verməsi, Xızırın adamlara azıq(qismət) paylaması şadlıq edilir və 3 gün pəhriz orucu tutulur. Yalnız südlü səbzi yeyilir.
            4. Günəşin qocalması və Çilə ilinin ilk ayı olan Romana ayının gəlməsi günü,1-Romana (22 Sentyabr) gəlişi bayram edilir. Çilə ilinin yumşaq gəlməsi üçün Rom ananı razı salma, şadlığı edilir 3 gün pəhriz orucu tutulur. Yalnız  südlü səbzi yeyilir.
               Dədələrmiz günəş və doğa ilə bağlı bu bayramları çağ (mövsüm) bayramı adlandırmışlar.  Bu bayramlar milad ilsırası (təqvimi) ilə aşağdakı aylara düşürlər.              
           I- Doğum və ya günəşi kutlama bayramı: Günəşin Öküz bürcündən doğuşuna uyğun, 21-22  Dekabrda köhnə ilin ölümünü anım günü, təzə ilin doğum günü bayram edilir. Evlər silinir, süpürülür təmizlənir. Evlərdə kutsal Ağ şam ağacı bəzədilir və bayram şənlikləri edilir. Böyük bir xırmanda tonqal qalanır. Tonqalın yanında halay bağlayıb, xorla günəşin doğuşunu çağıran dilək mahnısını oxuyarlar. Mahnı dolayısı ilə  bu konuda (məzmunda) oxunur: “Günəş anamızın armağanı od, bizə kutsal armağansan.  Dili Tanrya ulaşan kutsal ocağım. Alovlanan al ocağım. Ocaq daşımız yerindən oynamasın. Yandırdığımız alov sönməsin. Ocağımızın külü soyumasın. Al ocağımız, səndən  diləyirəm soyumuz kəsilməsin. Biri gedərsə, beşi gəlsin. Ey qızmar günəşin parçası odum-ocağım, yurduma, bucağıma, payma bolluq ver. Atalarmızın yandırdığı otuz dişli kutsal ocaq, bizi hər bəladan qoruyursan , gələnlərin önündəsən, gedənlərin arxasındasan. Gənc qızlar kimi saçlarını dalğalayırsan. Qırmızı rəngli qumaş kimi yayxanırsan. Qısrak yalmanı kimi yellənirsən. Qaranlıq gecələrə işıq saçırsan. Sən ulusan, qoruyucusan. Köhnəlmiş ağrılı- acılı ili yola salansan, təzəlikləri, gözəllikləri, yeni ili gətirənsən. Qara yanaqlı ağ qoç sənə qurban olsun. Ağ qoyun quyruğu ilə ağzın islansın” deyib  ocağa bir çimdik qoyun quyruğu atarlar. Bayram sofrasına oturub şənlənərlər. Qohum-qardaş, dost bir- birinin evinə gedər, bayram şirnisi (şərbəti) içər bir-birini qutlayarlar (təbrik edərlər). (Dəniz Karakurt “Türk söyləncə sözlüyü s.135 və Abdulkadir İnan “Şamanizm” 1986 s.120 . və R.N.Bezertinov. Tenqriyanstvo).           
              Çeşitli şənliklər edilir və sonda gücü təmsil edən iki, biri arıq qoca, başqası isə cavan kök, güclü öküzlər vuruşurlar. Axırda qoca öküz ölür. Bu da köhnə günəşin ölümünün, təzə günəşin doğulmasının simgəsi olur. Beləliklə, tanrıçılığın təzə ili başlayır.  Dan açılan kimi xalq kutsal dağa çıxır, Tanrıya kasıt (niyət) edilən qurban ya kəsilir ya da damğalanıb buraxılır. Milad ilsırası (təqvimi) alımlanandan sonra türk ilsırası unuduldu. Bu gün bayramı yaşadan qüzey türkləri buna “günəşin doğum bayramı” deyirlər. Bəzi türk boyları tatarlar, başqırtlar,udmurtlar, çuvaşlar bu gün də günəşin doğum bayramını keçirirlər.  Zərdüştlük, günəşin doğum bayramının  təzə il kimi keçirilməsini qadağan etmişdir. Eyni  dönəmdə də, xristianlığın və islamın qadağalarının  etgisi, başqa türk xalqları qarşılığında Azərbaycana güclü etgidə olduğundan, xalqın milli bayramını unutdura bilmişlər.
                 II- bayram:  Günəşin və eləcə də doğanın ərgənlik (gənclik) bayramıdır. “21-22 martda günəş, Qoç bürcünə (ulduzlar toplusuna) girməsi ilə,  təbiətin gənclik çağının gəlişini, gecə ilə gündüzün bərabərliyini, təbiətin  oyanması ilə hər şeyin gözəlləşməsini bayram edirlər. ”(Nəsir Rzayev “Əcdadların izi ilə” Bakı 1999 s.76). Bu bayramda da qışı-çiləni  təmsil edən, hətta üzünün tükünü itirən kosa, qışla yazın arasında bağlılıq yaradan,  başının tükünü tam yetişdirə bilməyən keçəl və varın, bolluğun simgəsi olan keçi iştirak edir. Bu törəndə bir çox şənlikdən və sevincdən sonra keçi buynuzu ilə Kosanı öldürür. Bununla da yaz, qışa-çiləyə qalib gəlir. Çağın ərgənlik və gənclik bayramı keçirilir. Bu byram ona görə unudulmayıbdır ki, zərdüştlük yaz bayramını özünün təzə ili elan etmişdir.
                III- bayram: Qızıl günəş bayramı. (günəşi kutlama bayramı) 21 İyunda “Peşqut (peşqurt) bayramında, günəş göy qübbəsinin təpəsinə qalxır. Eyni dönəmdə əd doğanın yetginlik bayramı sayılır.Günəşin yetgin, barlı-baratlı simgəsi olan “qızıl günəş” bayramı törəni, şənliyi keçirilir. Bu bayramda kasıt (niyət) edənlər at-ayğır qurbanı verirlər. Kasıt etməyənlər də hər kəs taxıl zəmisi yetişən biçinə başlayır. Taxılı yetişməyənlərdə  bir dəstə sünbül biçib gətirir, təmizləyib yarma düzəldir. Kimisi də yetişməmiş taxılı sacda qovrulub yarma edir, xəşil bişirib evdə təzə nüyvər kimi, bayram süfrəsinə qoyulur. Bu bayram Qafqaz türklərində kollektivləşməyədək çox şən keçirilirdi. Kolxozluqdan sonra unuduldu.
               IV- bayramda  doğanın qocalığını gətirən 21-22 sentyabr gününü xalqı çilədən qoruyan barış və dinclik əyəsi olan Rom ananın (Romana) bayramını:keçirmişlər. Burada da çiləni yumşaq gətirmək üçün, xalqı soyuqdan və acından öldürməmək üçün Rom ananı (Romananı) qarşılama törənini şənliklərlə keçirmişlər.  Niyyət edənlər Romana məbədini ziyarət edirlər. Bütün bayramlarda mütləq masa üstünə şirin içgi (şərbət) qoyulur. Zərdüşt  dini yaranandan sonra bu bayramı, zərdüştilik dini qadağan edib özünün “Mehrekan” bayramı ilə əvəz eləsə də,  türklərdə islamiyətdən sonra tezliklə unuduldu. Yuxarıda adı çəkilən bayramlar günəşlə bağlı olduğu üçün, burada tanrıçılığın kutsal günü olan xas günü iştirak etmir. Ulu türklərin 21 sentyabr bayramı haqqında Cingiz Qacar yazır: “Qədim Türklər sentyabr aynın 21-də bayram şənlikləri edərdilər.Türklər barış və dinclik  Tanrısı olan Romananın doğumunun şərəfinə cox təntənəli bayram keçirərdilər”.(C. Qacar “Vıydayuşşiysya sını drevnoqo, srednoqo Azerbaycana. Baku 1995.s.11).
             Günümüzdə yaşayan tanrıçılık gələnəkləri: 1. Gedənin dalınca su tökmək. 2. Pisliyi qovmak üçün yerə və ya taxtaya 3 kərə vurmak. 3. Göz dəyməni qovmak üçün nəsnələrdən muncuk qayırıb, qola boyuna taxmak.4. Gömüt və kümbəzi kutsal saymak. 5.   Qızı kutsal bilmək. 6. Zahı qadının başına qarmizi bağlamak. 7. Düyündə gəlinin başına bolluk simgəsi mallar tökmək. 8. Tanrıya yalvardıkda, alqış etdikdə əlləri göyə qaldırmak. 9. Doğulan, ölən üçün və zahı qadın 40 saxlamak. 10 kutsallık üçün köçən gəlinin qarşısına güzgü qoymak. 11. Gəlinin önüncə yanan çıra aparmak. 12 Gəlini ata və ər evinin ocağı başına hərləmək.12. Odu, közü və külü kutsal bilmək.13. Niyət edib ağac budaöına parça bağlamak.
                                               
                                  Çoban (Qütb) ulduzu haqqında
             
          Sümerşunas uzman bilim adamları bildirirlər ki, Sümerlərə görə göydə olan hər şey Niburi ulduzunun (planetinin) başına dolanır.  Əgər belədirsə Sümerlərin dedikləri Niburi ulduzu çox gümanki bizim Çoban ulduzu kimi tanıdığımız ulduzdur. Aydındır ki Çoban (qütb) ulduzu qütbdə tərpənməz halda durur. Böyük Ayı bürcü, kiçik Ayı bürcü və bir çox uldizlar onun yörəsinə fırlanırlar
           Renesans (oyanış) dönəminədək səma din kitablarında, elə də bilimdə, evrənin ortası (mərkəzi -geosentrik) yer sayılmışdır. Sonralar isə, evrənin ortasının (mərkəzinin-heliosentrik) günəş olması alımlanmışdır. (qəbul edilmişdir). Tanrıçılıq inancına görə ulu Tanrı Çoban ulduzunda oturur və bütün evrən onun qarşısında dolanır.Bu inamı Qafqazda (Gədəbəydə Dumanısda, Xramda) aşkar edilən Kurqanlarda tapılan Dönərgə (carxi-fələk) simğələri də kəsinləyir. Hələ  eradan öncə 9-8-cü min illklərdə evrənin ortası və yerin dayaq oxu Çoban ulduzu sayılmışdır. (Onu qeyd edim ki, çağdaş ədəbiyatlarda Dan(Tan) ulduzunu Çoban ulduzu kimi verirlər. Mənim düşüncəmə görə Çoban ulduzu Dan ulduzu yox, Qütb ulduzudur. Ona çoban adının verilməsi haqqında xalq nağılı da var. Çoban bütün gecəni yatmadəğı kimi, Çoban ulduzu da bütün gecəni səhərəcən oyaq qalır. Bütün ulduzlar yatmağa gedir ama o getmir.)  Çünkü Çoban ulduzu bütün gecəni tərpənməz bir nöktədə görünür. Dan ulduzu isə gecələr görükmür. İlin üç aynı səhər, üç aynı isə axşam bir neçə saatlığına görünür. Ona görə də Qütb ulduzuna Çoban ulduzu deyilməsi məntiqə uyğundur.
            Pr. R. Əliyev Qütb ulduzuna mifik ilişginli bir açıqlama verir. Onu Göy qübbəsini tutan və Yerin köbəyndən keçən, fırlanma oxunu tərpənməz saxlayan dayağı sayır. Qütb ulduzuna birləşən kiçik Ayı bürcündəki 7 ulduzu adam başına oxşadarak, kəllədə yerləşən 7 deşiyə bənzədir.(R.Əliyev “Məxfilik qrifi yaxud mif, fəlsəfə, din və dil düyünü” Bakı 2002. s. 51 və 104).
            Bu gün bilim dünyası, evrəndə bir neçə günəşin olmasını kəsinləmişdir. Demək, günəş də evrənin ortası deyil. Belə olan halda, evrənin ortasında olan, onu düzənləyən (tənzimləyən) varlığın tanrı olmasını alımlamalıyıq.
            Çox uzaq dönəmlərdə günəşdən sonra Tanrı inancının ilk kutsal varlıqları Çoban (Quzey) ulduzu, Dan ulduzu və Buta bürcü sayılmışlar.  Uzaq keçmişdə Çoban ulduzu uzayın (kainatın) ortası (mərkəzi) Tanrının oturduğu yer (kürsüsü), yerin ortasından keçən oxun dayağı sayılmışdır. Bütün uzayın yerin bu dayağının başına dolanmasına alımlanmışlar. Uzaq yol getməli olan yolçular Çoban ulduzuna sayğı olaraq  yolçuluqdan öncə Çobanulduzu halay oyununa gedərmişlər. Bununla da özlərinə uğur dilərmişlər. Araşdırıcı tarixçi  Somuncuoğlu yazır: ”Türklərin ayaqları dəyən yerlərin hamısında olan qaya üstü rəsmlərində səma oyunu Orta Asiya və Anadolu qayalarında eyni şəkildə tapınaq oyunlarını xarırladır”.   Vaxtilə tanrıçılığın bütün törənlərində bir kutsal oyun kimi Çobanulduzu halay oyununu oynayarmışlar. Çağlar dəyişdikcə xristianlığı və islamı götürən türklər arasında Çoban ulduzunun kutsallığı unudulmuş, ondan qalan oyun isə islamlaşaraq səma oyu Araşdırıcı tarixçi  Somuncuoğlu yazır: ”Türklərin ayaqları dəyən yerlərin hamısında olan qaya üstü rəsmlərində səma oyunu Orta Asiya və Anadolu qayalarında eyni şəkildə tapınaq oyunlarını xarırladır”.  nu adını almışdır. Ola bilsin ki, bu gün xalq arasında yaşayan yallı və halay oyunları da Çoban ulduzu halay oyununun qalığıdır. Bu inamın ilgisi olaraq keçmişin ən uzaq dönəmlərində el tanrıçılığın ən əsgi simğəsi olan döngə (çarxi-fələk) simğəsini yaratmışdır.
              
 (Çoban ulduzunun- Qütb ulduzunun yeri)



                                    Buta haqqında bilgilər.
            Çağdaş ədəbiyyatlarımızda butaya bir çox adlar, anlamlar, oxşatmalar verilmişdir. Buna aydınlıq gətirmək və  butanın tarixini işıqlandırmaq üçün, bir az uzaq keçmişə qayıdaq. Uzaq keçmişlərdə fil, dəvə karvanları ilə yol gedən, yolçu dədələrmiz yollarını azmamaq üçün, ulduz xəritələrindən geniş yararlanmışlar. Artıq e.ö IV-III-minilliklərdə gecə yolçuluğunda və dini inanclarda ulduz xəritələri  Ön Asyada geniş yer tutmuşdu.
              Maqlardan danışan  Laertli Diogen yazır:  “Aristotel qeyd edir ki, Muğlar (Maqlar) Misirdən qədimdilər. Hind brahmanları maqların şagirdləridilər. Onlar varlığın birliyini xırda zərrəciklərdə görürlər. Oda üstünlük verirlər. (Azərbaycan fəlsəfəsi vikiped) Diogen yazır “Maqlar  varlıqların atomlardan ibarət olmasını bilirdilər. Maqlara görə şeylərdən ayrılan görüntülər vasitəsilə insan formaları görür və dərk edir.” (Azərbaycan fəlsəfəsi vikiped) 
            Ön Asya Maqları 7 gəzəyənin və 12 bürcün Çoban  və Dan ulduzlarının ilk tapınak yaradıcıları olmuşlar. Maqlar biliyin bütün alanlarına yiyələnmişlər. Astranomiya, riyaziyat, təbabət və biliyin başqa alanları da onların əllərində toplanmışdır.  Qədim tanrıçı maqların  yaratdığı  bürclərdən biri də yerin qüzey (şimal) yarım kürəsində gördükləri 7 parlaq ulduzların xəyali birləşməsindən yaranan Buta bürcüdür. (Vikipediya açıq ensiklopediya) 
           8 min il öncələrdə yaradılmış Buta bürcü. Bürc beynəlxalq dildə də öz Buta adını “Bootes” kimi saxlamışdır.

           Buta azların, mannalıların, midyalıların (ulu türklərin) dilində “nişan yeri” deməkdir. Sonralar bu nişan,  yeri qüzey yarım kürəsində yaşayanlar, tacirlər və yolçular (səyyahlar) üçün yol göstərici kutsal nişan yeri (bürc) kimi tanınmışdır. Buta tədricən tanrıçılıq inancına kök salaraq, kutsallaşdırılmışdır. Mannalılar bu 7 parlaq ulduzu uçmağın (cənnətin) 7 qapıları adlandırmışlar və ona  kutsal varlıq kimi baxmışlar. Bu 7 parlaq ulduz tanrıçılığın əyəsi olan Ayaz atanın oturduğu yerdir. Ayaz ata tanrının göstərişi ilə acunun (dünyanın) yelini ilin fəslindən asılı olaraq düzənləyir (tənzimləyir). 
 Bu 7 parlaq ulduzun xəyali birləşdirilmiş  şəkili,  günəşin yerdə kutsal simvolu olan yanan alovun dilinə  oxşadığından,  kutsal odun alovlanan dilinə də buta deyilmişdir. Eyni dönəmdə də 7 ulduzu birləşdirən buta görkəmi  açıq yeldə (hvada) yanan alova,  dar ağızlı su qabına,  damcıya, qönçəyə, ağac yarpağına və s. varlıqlara oxşadırlar. Doğrudan da deyilən varlıqların hamısının formaca Buta bürcünə oxşarlıqları var.
             Tanrıçılıq dünygörüşündə Buta, od yanan zaman, onun Tanrıya sarı uzanan dili kimi dəyərləndirilir. Buta, Tanrının insanlara göndərdiyi işıq, istilik qaynağıdır, həyat ocağıdır. O, Xızırın adamlara gətirdiyi sevgi istiliyidir, sevgililərə verilən, onların yollarına  işıq salan, onları bir-birinə qovuşduran, ocaqlarına istilik verən Tanrı, yoludur. Buta Tanrıçılıq inancının ən ulu (qədim) tapınağıdır. Orta Asyada üç min illik yaşı olan gömütdə üzərinə bir çox buta oyulmüş sinə daşı aşkar edilmişdir. (Vikipediya)
             Son zamanlar rəssamlar estetik gözəllik kimi Butanı qoşa çəkirlər. Elə bu baxımla da, fəlsəfə doktoru Pr. Ş.Ə. Albalıyev Butanı qoşa görür və “buta” sözünə sevgililər simgəsi kimi anlam verir və onu ürəyə oxşadır. Buta vaxtı sevgililərin bir ürəkdə birləşdiklərini  deyir. O, baxması, ulu Oğuzlarda sağ yan, günəşin çıxan tərəfi hesab edilirmiş. Butanın sağa baxması onun günəşlə əlaqəli olmasının əlamətidir.” (Ş. Ə. Albalıyev. Vikipediya)
             M.Seyidov Butanı sirli, odlu içgi (badə) kimi sevgililərə verib içirdir. O yazır: “Təsadüfü deyil ki, gələcəyin aşiqləri olan gənclərə badə verən Xızır və onun təqdim etdiyi badə od kimidi, nur saçır. Xızırın badəsinin nurlu olması təsadüfü deyil. Xızır da, badə də  günəşlə bağlıdır”. (M.Seyidov.”Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları Bakı.1983.)
             D. Karakurt da Butanı içgi bilir o  yazır:  Sevgi və məhəbbət badəsi olan Butanı  aşik içir, eşqə düşüb  kopuz çalır. (D. Karakurt T.S.S. inter) Göründüyü kimi bir çox yazarlar, dastançılar Butanın işarələrinin çeşitliyindən  yararlanaraq, Butanı çeşitli anlamlarda düşünürlır. Onu kimi sevgililərə içirdir kimi də işıqlı kutsal yol göstər.
              Prof. A. Hacılı Butanı dünya ağacının bir simğəsi kimi düşünərək yazır: “Buta kainatın mərkəzində dayanan, onu simmetrik hissələrə, bir-birini tarazlayan əksiliklərə parçalayan, həyati başlanğıcı yaradan və qoruyan qüvvnin, dünya ağacının rəmzi işarəsidir. (A. Hacılı “Mifopoetik təfəkkür fəlsəfəsi” Bakı 2002 s.23).  
              Bir sıra dilçilərimiz butanı fars sözü kimi təqdim edir, bir sıra yazarlarmız isə, butanı islamlaşdıraraq yazırlar ki,  “buta ənənəsi  daha çox islam görüşləri ilə bağlıdır”. Yəqin onlar unudurlar ki, islamda od cəhənnəm rəmzidir. Tanrıçılıqda isə, buta, Tanrı nurunun, işığının,  adamlara bağışladığı ilk armağandır (hədiyyədir). Butanın od rəmzi olmasına inanmaq üçün heç bir incələmə axtarmadan,  göydəki Buta bürcünə baxmaq və əski  əsərlərdəki buta əkslərinin görkəminə baxıb sonuc çıxartmaq daha düzgün olar.
             Bir çox yazarlar ədəbiyyatlarmızda odun (alovun) kutsallığını və anıtlarda rast gəlinən alov simğələrini (simvollarını)  Zərdüştlüklə ilişgiləndirirlər. Onu bildirim ki, Zərdüştlükdən öncəki Tanrıçılıqla ilişik olan, anıtlarda, gələnəklərdə  buta tək dilli alov şəklində göstərilmişdir. Eyni dönəmdə də, Zərdüştlükdən çox illər öncəyə (e.ö. IV- III-minilliyə)  ilişgi edilən gömütlərdə bir çox tək dilli butalar aşkar edilmişdir. Zərdüştlük məbədlərində və anıtlarında isə alov üç dilli göstərilir. Bunların ayrıntılığına (fərqinə) varmayan tarixçilərimiz hər ikisini Zərdüştlüyə ilişik edirlər. Bir şeyi unutmayaq ki, bir dilli olan alov  simğəsi, Tanrıçılıqdan qalmadır. Üç dilli alov simğəsi isə Zərdüştlüyün inanc simğəsidir. Bundan başqa Tanrıçılıqda Göyün göy rəngi, eləcə də yerdəki göy rənglər, Zərdüştlükdə  isə, ağ rəng  kutsal sayılır. Zərdüştlüyün kutsal kitabı olan Avestanın heç bir yerində butadan söhbət getmir, Tanrının adına rast gəlinmir, evrənin yaradıcısı Hürmüzd sayılır. Quzey Azərbaycanın heç bir yerində Avestanın gələnək-görənəklərinin izi görünmür. Bakı Atəşgahını Zərdüştlüklə bağlayanlar da yanılırlar. Kəsinlənmişdir ki, Atəşgahı Şiva məbədi kimi XVIII-əsrdə Hind zəvvarları-tacirləri tikdirmişlər.
              Avesta ilə Bhaqavad-Qitanın ülküləri (ideyaları) bir- birinə çox uyğun gəlir. Hər ikisində iştirak edən qılıqlar (obrazlar) bir-birinə yaxındılar, hətta adlar da bir- birinə oxşardılar. Avestada-Arta, Bhaqvatda-Arça, Avestada-Mintra, Bhaqvatda-Mahamintra,
Avestada-Bohman, Bhaqvatda-Bahuşman və b. Tanrıçılıqda olan əyələrin heç birinin adə Avesta Tanrıçılıqdan başqa, Buddizmdən də yararlanmışdır.

                                        Tanrıçılığın fəlsəfəsi.
E.ö. 2-ci yüzillikdə yaşamış Yunan filosofu L.Dioqen “Filosofların həyatı, təlimi və kəlamları” adlı kitabında yazır: “Bir çoxlarının qənaətlərinə görə, fəlsəfə ilə ilk dfə məşğul olanlar, varvarlarda maqlar, perslər, babillər, asurlar, xaldeylər və hindlər məşğul olmuşlar. (H. F. Qurbansoy. “ Azərbaycana göndərilən peyğəmbərlər”. Bakı 2017 s.49).   
           Fridrıx Nitşe deyir: “Səma dinləri insanın ali tipinə ölüm-dirim müharibəsi elan elədi. O, bu tipin bütün əsas instinktlərindən üz çevirdi; O, güclü insanı yararsız insana “səfilə” çevirdi”. (“Nitşe fəlsəfəsi”-inter.)
            Rabiyə əl-Ədəbiyyə deyir: “Gedirəm cənnəti yandıram, cəhənnəmi söndürəm ki, doğru yolu bağlayan iki pərdə aradan qalxsın. Tanrının qulları ona ümid və qorxusuz qulluq etsinlər”. (“Nitşe fəlsəfəsi” inter.)
           Tanrıçılıq fəlsəfəsinin özəl ülküsü (ideyası) uçmağı (cənnəti) əldə etməklə tanrının irahlar yurduna yüksəlməkdir. Bunun üçün yol, ən önəmlisi təmiz kasıtlı (niyətli), ərdəmlikdən, əlin, dilin, gözün, düzgün davranışından, tanrıya və göyün, yerin varlıklarına sevgidən keçir.  Bir takım ülkoloqlar (ideoloqlar) ülkünü xəyalla eyniləşdirərək, onun  gerçəkliklərdən uzaq olduğunu və özdəksel  gövdənin irahın (ruhun) tutsak yeri olduğunu deyirlər. Hətda bir paraları ülkünün (ideyanın) gerçəkliyə aykırı (zidd) baxış olduğunu yazırlar. Məncə bu baxışda olan ülkoloqlar yanılırlar. Ülkü özdəksel varlık olan beyinin görəvidir (funksiyasıdır). Həyatda baş verən bütün yeniliklər və gerçəkliklər ideyadan doğur. İdeya həmişə gerçəkliyə çarpıntı (təkan) verir. İdeyasız heç bir gerçəklik ola bilməz. Əgər düzgün düşünsək görərik ki, gövdə irahın qazamatı yox , onun çalışqanlık yeridir.
                Əski xalqların dini fəlsəfi dünyagörüşü, bir ideoloji görüş kimi o xalqın adını özündə yaşadır. Məsələn, Hind fəlsəfəsi dedikdə budduzm, Çin fəlsəfəsi dedikdə konfusizm, Fars fəlsəfəsi dedikdə zərdüştizm, Yunan fəlsəfəsi dedikdə kosmoloqiya, ərəb fəlsəfəsi dedikdə İslam, semitizm dedikdə üç dini (yəhudu, xristian və islam) fəlsəfi görüş göz önündə canlanır. Bəs özünü ulu xalq hesab edən, adı çoxluqlar  sırasında çəkilən xalqdan biri olan türklərin milli dini-ideoloji  fəlsəfəsi olubdurmu varmı, varsa  adı nədir?
              Bir çox əski tarixi qaynaqlardan aydın olur ki, uzaq keçmişlərdə Ön-Asyada Turan fəlsəfəsi adlı fəlsəfi dünyagörüşü olmuşdur və bu fəlsəfi baxış dünya dinlərinin yüksəlişini önəmli etgiləmişdir. Turançılıq-tanrıçılıq fəlsəfəsinin yaradıcıları Maqlar olmuşlar və onlar elin biliciləri, ağsaqqalları sayılmışlar. Sonralar ondan yararlanan gənc dinlər, xüsusilə zərdüştilik dini Turan fəlsəfi dünya görüşünü özünə uyğunlaşdıraraq demək olar ki,  tam özününküləşdirmişdir. Ancaq bu o demək deyil ki, zərdüştilik turançılığı olduğu kimi alımlamışdır. Belə ki, Turançılıq-tanrıçılıq dini kuralında, elədə fəlsəfəsində  7 arxadan gələnlərlə evlənmək ysaq olduğu halda, zərdüştlikdə bacı ilı də evlənmək olar.   (F. Qəzənfəroğlu “Turan fəlsəfəsi” vikiped.).
             Onu da bildirim ki, turanlılar arasında qohumla evlənmənin yasaq olması haqqında Yunan mifoloqu Morqan da “Qədim cəmiyyət” kitabında geniş yer verir. (R.Əliyev.”Məxfilik qrifi, yaxud mif, fəlsəfə, din və dil düyünü” Bakı 2002. S. 55).
             Son çağların tarix araşdırıcılarının verdikləri bilgilərdən aydın olur ki, Turan uyğarlığını doğu Asiyada, Altayda axtarmaq yanlış düşüncədir. Turan uyğarlığının kökü Dəclə çayı axarının solu və Urmiyadır.
              Doğrudur orta əsrlərdə bir çox türk kökənli filosofların adları çəkilir, hətta onların aralarında dünya şöhrətlilərinə də rast gəlinir. Ancaq onların adları islam uyğarlığının ərəb dilli fəlsəfəsinin nümayəndələri kimi tarixə düşmüşlər. Belə bir uyğunsuzluq özlüyündə türklərin ulus (millət) kimi cılızlaşmalarına qulluq edir. Bir çox tarixi qaynaqlardan  aydın olur ki, islamiyətdən öncə türk düşüncəsinin, türk dünya görüşünün tanrıçılıq adlı dini fəlsəfi dünyagörüşü olmuşdur.  Tanrıçılıq dini, sistemli bir dini fəlsəfə kimi bütün doğuya və batıya yayılımışdır.  Bu din çox əskilərdən göy, yer və doğa varlıqlarını özündə birləşdirən, bir sistemli dini  ideoloqiya kimi formalaşmışdır. Doğada olan somut (obyektiv) varlıqların, göydə olan soyut (subyektiv) varlıqlarla birliyi, tanrıçılığın önəmli ideoloqiyası  olan  “Varlığın- birliyi” fəlsəfəsini  yaratmışdır.
          Hər bir dönəmdə, hər bir anlamda düşüncə varlığı bilim və din ilişgilərini dərindən düzənləməyə çalışır. Dünyanın ən qabaqcıl bilim ocaqlarında, ən ünlü bilim adamları bilimlə din arasında olan boşluqları doldurmaq üçün çoxlu sayda araşdırmalar aparmışlar. Dinlə bilim arasında olan boşluğun doldurulmasını “varlığın- birliyi (vəhdəti –vücud) fəlsəfi dünya görüşündə olduğunu görmüşlər. Bu çalışmalara baxmayaraq hələ də bilim (elm) alanı tanrının varlığını tanımaq istəmir. Din də bilim alanına dini tanıda bilmir. Bu gün hər ikisi barışmaz durum halda yaşamaqdadır.
          Hilmi Ziya Ülkən yazır: “ ilk dəfə türklər aləmi birbirinin ziddi olan, fəqət birbirini tamamlayan iki prinsip ilə izah edirdilər”. Həqiqətdə birbirinə tamamilə zidd olan qüvvələrin təkrar birləşməsindən yenidən erkək və dişi varlıqların əmələ gəlməsi, birlik yaratması “varlığın –birliyi” (vəhdəti-vücud) fəlsəfəsinin özülünü qoymuşdur. Hacı Bektaşi Vəlinin də fəlsəfi dünya görüşündə tanrıçılıq gələnəyindən gəlmiş birbirinə zidd olan iki erkək və dişi, Gög ata, Yer ana fəlsəfəsi özül yer tutur.   
         Tanrıçılığın istənilən gələnək və görənəklərini, istənilən kurallarını  incələsək,  araşdırsaq orada varlığın –birliyi fəlsəfəsini  görə bilərik. Tanrıçılığın həm bayramlarında, həm də yaslarında varlığın-birliyi fəlsəfəsinin ürünərinin  olduğunu görürük.
           Türklərin islamlaşması ilə ilgili tanrıçılığın bir çox gələnəklərini  və kurallarını islam dini özəlləşdirdiyi kimi, Tanrıçılığın Varlığın-birliyi fəlsəfəsini, türk kökənli islam sofiləri islamın yaranışından 150 il sonra “Vəhdət-vücud” fəlsəfəsi adı ilə islam təriqətlərinə  gətirmşlər. Beləliklə də tanrıçılığın  bir çox gələnək, görənəkləri islamlaşdı. İslam təriqətinin iki böyük fəlsəfəsi yarandı. 
1. İslamlığın ilk günündən onun aparıcı dini dünyagörüşü olan Vacibül-vücud fəlsəfəsi,
2. Sofiliklə tanrıçılıqdan gələn Vəhdəti-vücud fəlsəfəsi.        
              Hər hansı bir din olur-olsun, onun öz ideologiysına uyğun olan fəlsəfəsi var. İslam  dini də bu  fəlsəfi ideoloqiyaya təsəvvüf adını verir və təriqətin aparıcı fəlsəfəsi sayır.   Təsəvvüf fəlsəfi dünyagörüşü islam dinin ideoloji dayağı olduğundan, o dini elm kimi özünü göstərir.  Ona görə də dindən söhbət gedirsə, təsəvvüf elmi haqqında bir neçə söz deyilməlidir, çünki təsəvvüfsüz din yoxdur. Adamın gəlişməsində, dünyanı qanmasında, anlamlı bilincin formalaşmasında təsəvvüf dünyagörüşü bir elm kimi çıxış edir. Təsəvvüf də fəlsəfə kimi, dünya gizlərini araşdırmağı və incələməyi qarşısına kasıt (məqsəd) qoyur və onu yerinə yetirir. Təsəvvüf bilimi haqqında yüzlərcə öymələr söyləmişlər.  Onlardan bir neçəsini yada salaq.
         Təsəvvüf - yüksək görgü ilə arınlanmaqdır, təmizlənməkdir.
         Təsəvvüf - Tanrı ilə üz-üzə olmadan, onunla irahi (mənəvi) birlikdə olmaqdır.
         Təsəvvüf- Yüksək adamlıq mənliklərini qoruyan, görgü dəyərlərini öyrədən və onu dəyərləndirən bilikdir.
         Təsəvvüf dini dünyagörüşünün tarixi, dolayısı olaraq, e.ö. V- IV minillikdən, tanrıçılıq inamından qaynaqlansa da, islam imperiyası dönəmində islamiyyətin 150- 200 –cü illərində, dini ideologiya kimi gəlişməyə, formalaşmağa başlamışdır.              
              sAkademik V. Məmmədəliyev İslamda təsəvvüfün yaranması haqqında deyir:” Təsəvvüfün müstəqil bir təlim, ayrıca bir cərəyan kimi meydana çıxması, islam dininin zaman keçdikcə əvvəlki gücünü itirməsi, dinimizdəki zöhd hərəkatının zəifləməsi ilə əlaqədardır.” ( Osman Nuri Topbaş,”İmandan ehsana təsəvvüf” Bakı 2009 s.6). V. Məmmədəliyevin sözündə çox böyük doğruluq  var. Adamlarda düşüncə  düzeyi (səviyyəsi) yüksəldikcə, dini şəriətlər və onun ehkamları adamları təmin etmədikdə, bu boşluqları həmişə təsəvvüf dünyagörüşü doldurmuşdur.
              Semitizminin əsas dini dayağı olan Vacibül- vücud (varlığın- gərəkliyi) fəlsəfəsi tanrıçılığın varlığın –birliyi fəlsəfəsilə bir çox dünyagörüşlərində ideoloji baxımlarda  bir-birindən ayrılırlar. Ona görə də bunlar bir-biri ilə barışmaz durumdadılar. Onu qeyd etmək lazımdır ki, bu günki dini ideologiya olan,Vacibül- vücud dünyagörüşü və onun ulaşımı (təbliğatı) həmişə din ilə bilim arasında yağıçılıq durumunda olmuşdur və bu gün də həmin durumdan çıxış edir. Varlığın-birliyi (Vəhdəti- vücud) fəlsəfəsi isə, hər iki elmin qarşılıqlı birliyini yaratmaq üçün həmişə yollar axtarmış və bu birliyin varlığı üçün önəm (zəmin) yaratmağa  çalışmışdır.
          Onu qeyd etmək lazımdır ki, islamın bütün dini anlayışları  həmişə Vacibül- vücud fəlsəfəsi əsasında ulaşdırılmış (təbliğ edilmiş) və bu gün də ulaşdırılmaqdadır (təbliğ edilməkdədir). Ona görə də bu gün  varlığın- gərəkliyi (Vacibül- vücud) dünyagörüşü ilə egitimlənən adamın anlayışı, varlığın-birliyi (Vəhdəti –vücud) anlayışına yiyələnməsi  çox çətin  olur.  Bunun üçün  adamlar arasında uzun sıra anık (hazırlıq) ulaşımının (təbliğatının) aparılması kəsinlidir. Çünki bu günkü biliklərin yüksəlişləri arasında dinin yaşaması və sevilməsi üçün Vacibül-vücud dünyagörüşünə yox, Vəhdəti-vücud dünyagörüşünə asılılq duyulur. Din elm adamları, ruhaniləri nə qədər tez Vəhdəti-vücud fəlsəfi dünygörüşünə yiyələnsələr, bir elə gənclər arasında dini inam bərkiyər və dini çürüklük (fanatiklik) azalar ya da yox olar.
       Bu gün dinin adı nə adlanır adlansın onun heç bir aldırması (əhəmiyyəti) yoxdur. Əgər o varlığın- birliyi fəlsəfəsini alımlayarsa, o dönəminin siysəti ilə ayaqlaşa bilər. Bu gün bilimin və texnoloqiyanın elə bir günü gəlmişdir ki, bu bilim qarşəsında vacibül-vücud fəlsəfəsi durumsuz haldadır. 
         Unutmaq olmaz ki, semit dinlərinin qaynağı Vacibül- vücud fəlsəfəsidir. Tanrıçılığın da qaynağı yalnız Vəhdəti- vücud fəlsəfəsidir. Varlığın birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsi dünya varlıqlarının anlaşılmasında ağıla, düşüncəyə, yetənəyə və aydınlığa böyük önəm verir. Bu gün adamların dünyagörüşü yeni-yeni baxışlarla biçimlənir (formalaşır). Hələ də Tanrının bir çox gizləmləri özünün aşkar olunmasını gözləyir. Kayıtsız (Mütləq) varlıq olan Tanrının bir çox örtülü gizləmləri və kural uyğunluqları aşkar edilir. Nə qədər Tanrı gizləmləri aşkar olunarsa, adamların dünyagörüşləri bir elə Tanrıya yaxınlaşır.                       
            1.Varlığın gərəkliyi (Vacibül-Vücud) fəlsəfi baxışında varlığın necə və nə cür olmasının çözümündə,  incələnməsində (təhlilində) və gerçəkləşməsində (dəlilində) axtarmalara və araşdırmalara heç bir gərəklik yoxdur. Hər şeyi Tanrı yaradır və hər şey onun yönətimindədir deyilir. Tanrı “ol” dedi, o da oldu.  Bu fəlsəfi cızdan (xətdən) qırağa çıxan dinsiz, küfür sayılır.  Semit dinlərinin aparıcı fəlsəfəsi olan Vacibül-Vücud  ideologiyası, həmişə bilim dünyasına qısqanclıqla baxmış, bilik axtarışlarına qarşı çıxmışdır.Tanrının gizlərini açıqlayanlara  və yeniliklər yaradanlara küfürlük damğası vurulmuşdur. Bu ideologiya çox hallarda biliklə savaşda olmuş, bir çox ünlü bilginlər və bilim adamları dinin əli ilə yox edilmiş, öldürülmüşlər. Yüksək uyğarlıqların  gəlişmələrinə əngəl olmuşlar. 
              Dinləri durqunluğa (tənəzzülə) aparan, dönəmlə ayaqlaşa bilməyən varlığın gərəkliyi (Vacibül-Vücud) fəlsəfəsinin bu gün bütün dinlərdə hökmran dini fəlsəfə olduğunun və neçə min illər boyu olduğu kimi, hələ də öz yerini Vəhdəti-Vücud (varlığın birliyi) dini fəlsəfəsinə vermək istəmədiyinin tanıqı oluruq. Çağdaş dönəmin adamlarının, xüsusilə də gənclərin dindən uzaqlaşmalarının, biganəliklərinin önəmli ilgiləri varlığın gərəkliyi fəlsəfəsinin dönəmlə ayaqlaşa bilməməsidir.
             IX-X-əsrlərdə yazılmış, Vacibül-Vücud dünyagörüşlü hədislərin vaxtı, sürəsi keçdiyindən, onlardan uzaqlaşmağın da dönəmi çoxdan çatmışdır. Gənclər arasında dini görüşlərin çatdırmalarının (təblğatının) Vəhdəti- Vücud fəlsəfəsi önəmində aparılması dönəmə daha uyğundur.  Yazıqlar olsun ki, islamın bütün dini hədis və anlayışları  həmişə Vacibül- Vücud fəlsəfəsi önəmində çatdırılmış və bu gün də çatdırılmaqdadır (təbliğ edilməkdədir). 
                2. Varlığın-birliy (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsini alımlamaq üçün  varlıq araşdırılır, incələnir (təhlil edilir) və tutamalı gerçəklik (dəlil) tapılır. Bu gerçəklik, evrən varlıqlarının bir-biri ilə sıx bağlılığını və Tanrı ilə ilgili olduğunu aşkarlayır və kəsinəyir. Tanrıçılıq inancında həmişə doğa ilə Tanrı birlikdə anılmışdır. Bununla da “Vəhdəti –Vücud” fəlsəfəsinin ilk özəyi  yaradılmışdır. Tanrıçılıq dinin ən önəmli dayağı olan varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsinin ilk yaradıcısı, Tanrıçılıq dinin ilk bilqamısı Xızır olmuşlar.
            Vəhdəti –Vücud fəlsəfəsi, bütün varlıq olaylarının yaranmasında araşdırmaya arxalanan bir fəlsəfədir. Araşdırmada hər hansı bir çözümə asıllılıq varsa bu bilikdir. Əgər çözüm yoxdursa, bu, xəyal (mövhumat) və boşinancdır (xurafatdır). Oraya Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsi qatılmır.
              Tanrıçılığın  özü kimi, onun bütün gələnəkləri və görənəkləri də qədimdir. Bu qədim gələnəklərin yerinə yetirmə yollarını gözdən keçirdikdə,  hamısında Tanrı varlıqları ilə doğa (təbiət) varlıqları birlikdə ilginlənir (iştirak edir). Bu birliyin özü Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsidir. Tanrıçılıqda 4 varlığın (günəş, torpaq, yel və su) kutsallığı, ilin dörd bölümünün (günəşin doğum günü təzə ilin, yazın gəlişinin, peşkut gününün, Rom ananın gəlişinin) bayram edilməsi, Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsindən yararlanır. Belə geniş çeşitli səpgidə, doğa ilə ilgili bayram heç bir dində yoxdur. Ona görə də tam arxayınlıqla demək olar ki, varlığın-birliyi (Vəhdəti –Vücud) fəlsəfəsi yalnız Tanrıçılığın fəlsəfəsidir. Başqa dinlər ondan çox az yararlanmışlar.  Başqa dinlərin qarşılığında tanrıçılıq dini tanrı varlığını daha aydın göstərir.
               Tanrıçılıqda irahsız (ruhsuz) varlıq yoxdur.  Doğada olan bütün varlıqların irahları var və öz yaradıcılarına  borcludular. Tanrıçılıq inancında fanilik, fani dünya anlayışı yoxdur. Hər şey hərəkətdədir və daimidir. Onlar somutdan-somuda, çeşitdən- çeşidə, görkəmdən-görkəmə, irahdan-iraha dəyşirilərək, həmişəyaşar ömür keçirirlər. Tanrıçılığın bütün gələnək və görənəklərinə Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsi  qatılır və onu yaşadır. Bu fəlsəfəyə görə istər canlı, istərsə də cansız varlıqlarda Tanrı dənəciyi, olan irah var və onda yaşayır, hərəkət edir. Ona görə də Tanrıçılıqda hər bir varlığa önəmli qayğı ilə yanaşılma öyüdü verilir.      
              Varlığın-birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsinin içüzü (mahiyyəti) istər adamlıq yönündən, istərsə də inam yönündən, kayıtsız (mütləq) varlığa çatmaq üçün, həmin varlığı tapmağa çalışan bir egitimdir (əlimdir).  Varlığın- birliyi fəlsəfəsi Tanrıya (kayıtsız varlığa) sarı  varlıqlarını düzənləyərək (tənzimləyərək), Tanrıya sarı gedir. Varlığın-birliyi fəlsəfəsi, Tanrını tanımaq üçün mənlikdən doğan təmizliyi, saflığı, bütövlüyü, yetginliyi, ulaşdıran (təbliğ edən) bir idyalogiyadır. Həm dində həm də bilikdə bu yüksək ülkünü ideyanı yerinə yetirməyi bacaran kimsə, Tanrı yolunu tutmuş olur.
                Tanrıçılıq dünyagörüşündə işıq od ögülür. Obiri dünya isə pislənir. Semit dinlərində o cümlədən islamda od və bu dünya pislənir. Biri cəhənnən, biri keçici (fani), obiri dünya isə həmişəlik yaşam dünyası adlanır. Hər üç səma dinləri (yəhudilik, xristianlıq və islam), Tanrıçılığa yağı (düşmən) din olmaqla yanaşı, tanrıçılıq fəlsəfəsinin bazasında yaranan dinlərdir . Odur ki, tanrıçılıq dininin fəlsəfəsində humanistlik aparıcı dünyagörüşü olduğu üçün, savaşqan dinlərin hər yandan edilən basqılarına dözməyib aradan çıxmışdır. Tanrıçılıq dini və  kuralları doğanın və doğada olan canlı varlıqların qoruyucusu kimi çıxış edir. Canlı varlıqların irahlarını incitməmək siyasəti yeridir. Hər hansı bir canlı varlığın incidilməsi, onu yaradana qarşı çıxmaq anlamına gəlir. Adam Tanrının bir parçası olduğundan,onun qul saxlaması və saxlanılması, tanrıçılıq ülküsünə (ideyasına) yağılıq (düşmənlik) kimi, küfür sayılır. Başqa dinlər isə özünün hökmranlığını qul üzərində ağalıqda görür. Vaxtı ilə  qul alveri səma dinlərinə ən böyük qazanc gətirən alış-veriş  bəlgəsi olmuşdur. Milyonlarla türkün qul kimi satılması, islamın ən iri gəlir yolu olmuşdur.  Göründüyü kimi, dində də iqtisadiyyat siyasətin həlledici rolunu oynamışdır. Sonda da Semit dinləri qalib gəlmiş, humanist olan, adamlıq dəyərini qoruyan Tanrıçılığı aradan götürmüşdür.
             Varlığın- birliyi fəlsəfi baxışına görə, ali varliq olan Tanrı (Allah), ölçüyə gəlməz dərəcədə evrənin özü boyda böyük bir varlıqdır.  Tanrı digər özdəksel (maddi) varlıqlarla  birlik yaratdıqda, özünün ulu yüksəkliyini və varlığını daha aydın göstərir. Kayıtsız (mütləq) varlıq olan Tanrı ilə doğa varlıqları birlikdə olduqda, onun varlığı və tansıqı (möcüzəsi) daha aydın görünür.             
            Varlığın-birliyi kuramına (nəzəriyyəsinə) görə, Tanrının yaratdığı evrən varlıqları özgürdür (sərbəstdir) və həmişə yaşardır. Tanrı həmişəlik varlıq olduğu kimi, yaratdığı özgür varlıqlar da həmişəlikdir. Özdəksel (maddi) varlıqlar görünüşdən–görünüşə, çeşitdən-çeşidə, əksdən-əksə, dönəmdən-dönəmə keçərək  həmişəyaşar olurlar Varlığın –birliyi fəlsəfəsinin yönətimçiləri, biliklə dinin yanaşı yaşamalarını, hətta yüksəliş üçün bir –birinə yardım etmələrini alımlayır və yaşamalarına yardım edir. Bu gün Varlığın- birliyi  yönçüllərin sayları artmaqdadır. Ancaq dini ocaqları olmadığı üçün dağınıq halda oluşurlar və çalışqanlıq göstərirlər. Elə bu ilgidən də bu gün dinin ən böyük dayağı olan, Vəhdəti- Vücud fəlsəfəsini dinin önəmli ideologiyası kimi ön plana çəkilməsinə asılılıq duyulur. Biliklə dinin yanaşı yaşamasını kəsinləyən dini fəlsəfi dünyagörüşü, Vəhdəti- Vücud fəlsəfəsidir. Bu fəlsəfə hər iki elmin qarşılıqlı birliyini yaratmaq üçün daima yollar axtarmışdır və axtarır.
              Dönəmə uyğun yeni düşüncə və yeni ülkülərlə (ideyalarla) Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsinin görüşlərini daha da bollaşdıraraq, üzərində işləyib, dəyərli bir anlamda  gənclərə çatdırılmaqla, dinin etgisinin (nüfuzunun) yüksəlməsinə erişmək (nail olmaq) olar. Dində yeni düşüncənin, yeni dini baxışın önəmli  ideoloji xətti, olan Vəhdəti- Vücud fəlsəfəsini, elmlə dinin birlik (vəhdət) halında yaşaya bilməsinin gərəkliyini,  ruhani bilginlərin alımlamalarının (qəbul etmələrinin) vaxtı çoxdan çatmışdır. Eyni dönəmdə də dində evrimləşmə (təkamül) yollarının işıqlandırılmasının və  köhnəlmiş hədis və şəriətlərin yenidən baxılıb, dində yeniləşmənin (islahatın) aparılmasının gərəkliyinə də bu gün böyük asıllılıq duyulur. Bunun üçün  adamlar arasında uzun sürə  çatdırmacılığın (təbliğatın) aparılması gərəklidir. Çünki bu günki biliyin yüksəlişləri arasında dinin yaşaması və sevilməsi üçün, Vəhdəti-Vücud dünyagörüşü çox gərəklidir. Dini bilim adamları, ruhanilərimiz nə qədər tez Vəhdəti-Vücud fəlsəfi dünyagörüşünə yiyələnərləsə, əlverişli çatdırmalar (təbliğat) apararlarsa, bir elə də gənclər arasında dinə inam bərkiyər və dərinləşər. Təsəvvüflə fəlsəfənin, ən önəmli ortaq görüşləri odur ki, onların hər ikisi dünyanın gedişatının anlaşılmasını işıqlandırır. Eyni dönəmdə də toplumsal düşüncə biçimlənməsində (formalaşmasında) də təsəvvüflə fəlsəfə, bilincin (şüurun) olğunlaşmasına (təkamülünə) yardım edir. Təsəvvüf və fəlsəfə, hər iki bilik, dərindən axtarış aparmağı və dünya gizləmlərini araşdırıb çözməyi qarşılarına inam  qoyur və onları yerinə yetirirlər. Vəhdəti-Vücud (varlığın-birliyi) fəlsəfi dini baxışı, acunu (dünyanı başa düşməkdə, acunun anlaşılmasında usa (ağıla), anlama, düşüncəyə və anlaka (intellektə) və usabatmaya (məntiqə) arxalanır. 
             Dönəmimizin bir sıra təsəvvüfçü bilginləri Vəhdəti- Vücud fəlsəfəsini  araşdırarkən yanlışlığa yol verərək, onu Vacibül- Vücud dünyagörüşü, baxışı bucağından aydınlaşdırırlar. Belə ki, Nihad Sami Banarlı deyir: “ Vədəti-Vücud nəzəriyyəsinə görə varlıq təkdir və tək varlıq Allahdır. Digər bütün yaradılmışlar bunun bilinməsi üçündür. Bir insan divarları aynadan olan bir odaya girdigində, sayılmayacaq qədər çok, kendi xayalı (əksi) görünür. Ancak onlar gerçək varlık degildir.”(N.S. Banarlı.” Türk ədebiyyatı tarixi” İstanbul 1971.s 120).
            Banarlının sözündən belə görünür ki, kainatdakı bütün özət varlıqlar xəyaldır. Bu  düşüncə kəsinliklə, səma dinlərini qoruyan ideologiyadan irəli gələn, tamamən Vacibül-Vücud  (varlığın-gərəkliyi) fəlsəfəsidir.  N. Banarlı həm vəhdət deyir, həm də vəhdətdən yox, vaciblikdən söz açaraq varlığın təkliyindən danışır. Banarlının burada açıqladığı fəlsəfi görüşün Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsilə heç bir ilişgisi yoxdur.
               Qatı Vacibül-Vücudçuların təhqirindən, izləmələrindən (təqibindən) uzaq olmağa çalışan böyük qavramlı (müdrik)-sofi bilgin (alim) imam Rabbani, yeni fəlsəfi termin olan Vəhdəti-Şühud fəlsəfi anlayışını işlətmişdir. Bununla da başı üstündə yellənən yağlı kəndirdən boynunu qurtarmışdır. Vəhdəti-Şühüd fəlsəfi dünyagörüşü də içüzü (mahiyyət) və ülkü (ideya) baxımından Vəhdəti-Vücud fəlsəfi anlayışı ilə eynilik yaradır. Vəhdəti-Şühud dünyagörüşü özəti olmayan (cisimsiz) varlıqla, özətsel (cisimli) varlıqların sıx birliyindən yaranan və adamları yetkinliyə, kamilliyə doğru çağıran dini-görgülü fəlsəfədir                          
             Bu geniş axtarışlar alanında (məkanında), biliyin əlçatmaz yeniliklər yaratmasına baxmayaraq, ilahiyyat biliminin aparıcı ideologiyası olan Vacibül-Vücud fəlsəfəsindəki, min illərin durğunluğu sonucunda böyük boşluqlar yaranmışdır. Bu boşluqların doldurulması  üçün,  bu gün Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsini  çağdaş dünyagörüşü ilə ayaqlaşan bilim düzeynə qaldırılmasına və onun  dünya bilimləri ilə yanaşı irəlləməsinə, gəlişməsinə gərəklik var.  Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsinin önəmli istəyi, bilik tutamaları ilə (dəlillərlə) kanıtlamaq (sübut etmək) və bu  fəlsəfənin doğruluğunu, bilim dünyasının yetkinliyində, kamilliyində, onun ən düzgün yol olduğunu göstərməkdir.  
               Bilim gerçəkliklərilə (elmi dəlillər) sübut edilmişdir ki, canlı-cansız aləmin varlığı (mövcudluğu) bütün evrən (kainat) varlıqlarının vəhdətindən asılıdır. Bu varlıqların Vəhdəti-Vücud çəmbərində olan harmonik birliyi, dünyanı yaşadır. Vəhdəti-Vücud dünyagörüşündə, cansız varlıq yoxdur. Şərti dediyimiz cansız varlıqları yaşadan yer kürəsi də canlı varlıqdır. O, daima təzələnməkdə və gəlişməkdədir.
              Dönəmə uyğun yeni düşüncə və ülkülərlə (ideyalarla) Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsini daha da bollandırmaq üzərində işləyib, lazımı ölçüdə gənclərə çatdırılması, dinin etgisini (nüfuzunu) yüksəldər. Dində yeni düşüncənin, yeni dini baxışın önəmli (əsas) ideoloji xətti, olan Vəhdəti- Vücud fəlsəfəsi önəmində, bilimlə dinin birlik (vəhdət) halında yaşaya bilməsinin gərəkliyini  anlamaq vaxtı çoxdan çatmışdır.                                          
             Bəs bu gün durum necədir? Bu gün adamlar geniş bilik informasiyalarını bol-bol aldıqları halda, onların ruhani irahlarını bu günki dini şəriətlər, hədislər yerinə yetirirlərmi?  Gənclərin ideoloji aclıqlarını, dini irahi (mənəvi) çatışmazlıqlarını görən Osman Nuri, bu psixoloji durumu belə aydınlaşdırır.”Bunun təməlində qəlbin ilahi qaynaqlardan qopması dayanır. Çünki, insan əli ilə təhrif edilib, bəşəri müdaxilə ilə formaya salınan, din ilahi saflığını itirdiyindən, artıq qəlb rahatlığına səbəb olacaq, mənəvi məzmundan çox uzaqlaşmışdır. Beləliklə, qupquru və içi boşaldılmış bir din anlayışı ortaya çıxır.”( Osman Nuri.” İmandan ehsana təsəvvüf”Bakı 2009. S. 63) Osman Nurinin düşüncəsi dindarların bu günki dini baxışlarını  çox düzgün aydınlaşdırır və onun necəliyini ortaya qoyur. Ama bu boşluqları doldurmaq yolunun Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsindən keçməli olduğunu demir.
          Bu gün bütün bəşəriyyət böyük rahatsızlıqlar, həyəcanlar  və qorxular içərisindədir.  Bilim texnologiyasının yüksəlişi, yeniliklərin sürətlənməsi, gənclərin intellektual durumunun artması geniş ənginlik almışdır. Bu intellektual yüksəlişlər, sürətlənmələr, dində olan bir sıra qaranlıq  məqamlara işıq salır. Miflərin, mövhumatların, əfsanələrin dində yer aldığını aydın görür və dinə biganə yanaşırlar. Dinin anıkda önəmli aparıcı fəlsəfəsi olan, Vacibül-Vücud fəlsəfi baxışın bu gün yetərli olmadığını görürlər.Təmiz xurafatsız dinin dayağı olan Vəhdəti-Vücud fəlsəfi dünyagörüşünün təlim-tərbiyə yollarnı da bilmirlər. Bu gün bütün islam dünyası üçün Vəhdəti- Vücud fəlsəfəsi dünyagörüşünün  öyrənilməsi və qavranılması çox gərəklidir.
             Asif atanın yenilikləri: “Tanrı türkün həm babasıdı, həm də balasıdır” deyən Asif       Ata öz ülkülük (ideyaloji) bazasını “Mütləqə inam” adlandırır. Mütləqə inamda  Tanrı bir şəxsiyyət kimi verilmir. Bütün kainat mütləqə inam kimi qəbul olunur. Asif Atada Mütləq anlayışı bəlirsiz halda olan evrən kimi alımlanır. Asif Atanın ideologiyasında dünyanın faniliyi inkar edilir, başlanğıcsızlağı (əzəliliyi) və sonsuzluğu (əbədiliyi) alımlanır. Bütün dinlərdə Allah adamla ilişgidə (təmasda) olur, onunla söhbət edir. O, bəzən “məni sev”, bəzən də “məndən qorx” deyir. Asif Atanın Mütləqə inamında adam heç zaman Mütləq varlığı görmür, onunla yaxın ilişgidə olmur, onunla söhbət eləmir. Ancaq onun varlığını özündə duyur, özündə gəzdirir. Adam heç bir dönəmdə Mütləqlə üz-üzə gəlmir. Amma “insan daxilində Mütləq daşıyan (gəzdirən), mütləqləşməyə qadir olan varlıq” sayılır.” Mütləqə inamda adama “özünlə döyüş” öyüdü verilir.
               Ruhaniyyat dedikdə, həmişə din və dini alışdırmalar (təlimlər) göz önünə gəlir. Asif Atada isə ruhaniyyat tamamilə başqa bir biçimdə verilir. Ruhaniyyat adamın mənliyinə, iç duyğularına, irahına ilgi edilir. Ruhaniyyatın bir çox alanlarında Asif Atanın ruhaniyyat baxışları, Tanrıçılığın ruhaniyyatı ilə demək olar ki, eyni səslənir. Asif Atanın ocaqçılarının dünyagörüşündə Mütləq görünməz varlıq olsa da, ocaqçılar həmişə çalışmalarını  “ürəyimizdə və ya ürəyinizdə Günəş olsun” sözü ilə başlayırlar. Demək onlar da mütləqin ilk varlığı kimi, Günəşin kutsallığını alqılayırlar, tanıyırlar.  Ancaq Mütləqə inamın üstün cəhəti ondadır ki, onda xurafat və mifolji inam yoxdur. Doğaya və doğanı yaradana doğruluğa, düzgünlüyə inam var. Bütün dinlərdə inam aparıcı rol oynayır.  Semit dinlərində bu inam mövhumata arxalanır. Asif Atada isə inam doğaya arxalanır. Şüurlu varlıqlarda inamsız həyat ola bilməz. Bütün səma dinləri mövhumat və xurafatla sıx bağlılı olduğu halda Mütləqə inamın fəlsəfəsi elə qurulmuşdur ki, burada mövhumata və xurafata yer yoxdur. Mütləqə inamın fəlsəfəsi, insana inamın və insanlaşmanın üzərində qurulmuşdur. Mütləqə inamda, qəbul edilmiş ideolji baxışların hamısı Vəhdəti-Vücud fəlsəfəsinə əsalanaraq aydınlaşdırılır. Ona görə də mütləq varlıqla, inam və düşüncə vəhdət təşkil edir. Bu ülkülərin (ideyaların) da əksəriyyəti Tanrıçılıq  irahından qaynaqlanır və qidalanır. Asif Atanın ulaşdırdığı inam alleqorik mübaliğələrdən, əfsanə və rəvayətlərdən uzaq olan adamlıq yarışında güc-qüvvət inamıdır, özünlə döyüş inamıdır. Asif Ata deyir “insan inamı göylərdə deyil, öz içində tapmalıdır”. Bu günədək bəlli olan heç bir din, vicdan tərbiyəsi ilə məşğul olmamışdır. Bütün dinlər insanı qorxu ilə tərbiyələndirir. İlk dəfə vicdan tərbiyəsi, Mütləqə inam fəlsəfəsində görünür. Asif Atanın “insanlaşın- insanlaşdırın. Bəşərin nicatı insanlaşmaqdadır” çağrışını heç bir dində görmürük. Asif Atanın Mütləqə inam fəlsəfəsində olan “mütləq” özlüyündə elə insandır. Bu baxımdan Asif Atanı varlığın- birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfi təriqət başçıları olan M. Həllacın, ibn Ərəbinin, Suhraverdinin, Nəiminin, Nəsiminin yolunun davamçısı saymaq olar.            
              Genəlliklə öz tarixi gələnəyi, çoxəsrlik tarixi, öz dini və ədəbiyyatı olan hər bir xalq, başqa bir xalqla ilişgidə olduqda, onun maddi və irahi uyğarlığının etgisi altında qalır. Keçmiş gələnəklərlə, yeniləri arasında yarışsayağı qarşıdurma başlayır. Keçmişlə indi arasında orta bir düzey (səviyyə) alınır. İki uyğarlığın bir çeşit birləşməsi yaranır. Gələcək din keçmişdən lazımı qaydada nə lazımsa onu götürür və yeni çalarlarla genişləndirir və özününküləşdirir. Mütləqə inam dönəmlə ayaqlaşa bilən, bir çox adamlıq gələnəklərini özündə yetışdirən yetgin və insani dəyərləri qoruyan inamdır.
                                                         
                                                   IV-Bölüm
                    1940-cı İLLƏRƏDƏK YAZ (NOVRUZ) BAYRAMI NECƏ KEÇİRİLİRDİ.       
             Tanrıçılıq gələnəyindən danışan Fransız astronomu (XIX əsr) K. Flamarion yazır:”İlin yaz gününə düşən bayram şənliyi şərqdə böyük təntənə ilə keçirilir. Bu ənənə uzun müddət qədim xaldeylərdə, misirlilərdə, yəhudilərdə, farslarda,  yunanlarda, olmuşdur.Türklərdə isə zamanımıza dək saxlanılmış və bu gündə yaşadılır”. ( K. Flamarion Vikipediya)
                  Böyük düşüncə adamı (mütəfəkkir) Əbu Reyhan əl-Biruni (XI-əsr) yazır: “Novruz bayramı, təbiətin gəncliyinin oyanması, əkinçilik təsərrüfatının başlanması ilə əlaqədar dünyəvi bayramdır”deyir.
              Bu günkü Novruz bayramının keçirilmə sırasında bir çox yanlışlıqların olduğunu,  gələnəklərin baş-ayaq verildiyini gördükdə, gənclik illərimdə gördüyüm Yaz (Novruz) bayramının gələnəklərini yaddaşlarda qalmaq üçün yazıya almağı önəmli bildim.                                
             Sümer tabletlərinin yazılarında göstərilənləri ilkin saymaqla demək olar ki, hələ e.ö. IV minillklərdə  Dəclə-Araz çayları arasındakı türk xalqı ilin xas (çərşənbə axşamı) günlərini kutsal gün saymışlər. İlin kutsal xas günləri və  kutsal bayramlar bu gün unudulmuşdur. Bu gün yalnız yaz (Novruz) bayramı ilə sıx bağlı olan 6 xas günləri və 22 mart bayramının gələnəkləri yaddaşlarda qalmışdır. Bu kutsal xas günlərini və kutsal yaz (Novruz) bayramını Türk xalqı demək olar ki, Oğuz xanın (Zülqərneynin) Xaqanlıq dönəmlərindən (8500 ildir) bu günədək yaşadır. Ulularmızdan bizə armağan qalan bu bayramın necə keçirilməsi haqqında qısa bilgilər vermək istəyindəyəm.
              I-Xas: (Çərşənbə axşamı) Fevral aynın 2-ci həftəsinin xas günü Xızırın gəlişi törəni keçirilir. Xızırın gəlişi bayram sayağı qarşılanır. Xızır öz qırxları ilə birlikdə Qaf, ya da Savalan dağındakı  mağaradan (bəzi yazıya görə süd gölündən M.Seyidov.) çıxıb doğanı (təbiəti) canlandırmağa və adamlara qatqılarını (qismətlərini) verməyə gəlir. Adamlar onun gəlişinə qovud süfrəsi açırlar. Xızır həmişə yolçuluqda (səfərdə) olduğundan, o və onun qırxları yalnız qovud yeməklə kımıs içməklə yaşayırlar. Çünki qovudla kımıs həmişə anık (hazır) olan yeməkdir. Qovudu bir sinidə ya da boşqabda masanın üstünə qoyurlar ki, Xizir buradan keçəndə qovuddan yesin, evə bolluq sağlıq və dinclik alqışını versin. Xızıra qovud qoyma gələnəyi törən halında yerinə yetirilir. Qovud bir siniyə tökülür, yanına bir qabda şirn su (şərbət) və bir bölmədə (nəlbəkidə) arpa qoyulur, üstünə qırmızı kələğay sərilr. Evdə qız varsa, masanın üstünə qovudu qız qoyur, qız olmayan evdə kiçik yaşlı oğlan da qoya bilər. Bu törənin  özü də tanrıçılıq inancında, oğlana görə qızın tanrıya daha istəkli, daha yaxın olduğunu göstərir.      
           Dan (Səhər) tezdən evdə olan ocaq (ailə)üyələri (üzvləri) qovud masasının qırağına toplanırlar, aşağdakı mahnını oxuyurlar.
             Mən Xızırın nəyiyəm,
             Mən Xızırın quluyam.
             Boz atının çuluyam.
             Yüyəninin gəmiyəm,
             Ayağının nalıyam.
             Başının torbasıyam,
             Xızırın balasıyam. 
             Yanında qalasıyam.
             Payından alasıyam.
             Qovuddan dadasıyam.                                                                                                                  
             Xızır  yeməyini yedi,
             Mənə Tanrı  payı verdi. 
             Mahnı (nəğmə) oxunur, hər kəs Xızır qovudundan yeyir. Sağ-salamat yaşamaları və  özgür ömür sürmələri üçün Tanrıya alqış edirlər. Həmin  günü xalq “Xızır bayramın qutlu və uğurlu (mübarək və bərəkətli) olsun” deyə bir-birini kutlayır (təbrik edir). Bir-birinin evinə gedir. Xızır şirnisindən içir və Xızır halvası yeyirlər. Xızır günü oğlanlar bar ağacı, qızlar gül basırarlar.
               Ancak Xızırın gəlişini türkiyə türkləri aydın olmayan hansı ilgidənsə May ayının 6-sında edirlər. Vızır ilsırasını da həmin gündən sayırlar.  Hələ XVI-əsrdə Azərbaycana gələn              Venetsiyalı səyyah Mikel Membren “Səyahətnamə”sində Səfəvi dövlətindən danışan zaman yazır: “Şah Təhmasib dövründə  türklər fevral aynın ortasına yaxın Xızırın gəlişi bayramını çox təntənəli keçirirlər, Xızır bayramından 5-həftə sonra da Novruz bayramını
keçirirdilər”  (A.M.E.A.”Elmi axtarışlar XIV- toplusu” Bakı 2005. s.451).        
               II-Xasda: (çərşənbədə axşamı) od qarşılanır.  Adamlar odu şənliklərlə, mahnılarla qarşılayırlar. Oddan özlərinə yaxşı gün, özgürlük, sağlamlıq, uzun ömür və qutluluq  istəyirlər. Günəş batan kimi, hər kəs öz qapısında  kiçik tonqallar qalayırlar. Sonra bütün gecəni keçirmək üçün  obanın (məhəllənin)  geniş bir  xırmanında (meydanda) toplanırlar. Xırmanın ortasında tonqal qalanır. Tonqal qalananda  aşağıdakı mahnını oxuyurlar. 
Tanrım, ışını gəl bizə,
Dərman ver dərdimizə.              
Qara günləri qov getsin,
Qaranlığı çevir gündüzə.
            ******
Xızır,Xızır xız gətir*
Var obadan köz gətir.
Xızıra xız deyərlər,
Xızıra çıra qoyarlar**.
*Xız-köz deməkdir. ** Xızırın adına ocaq yandırarlar.
Qoca- cavan, oğlan-qız hamı tonqalın halaynda çəmbər (çevrə) bağlayıb, oynaya-oynaya aşağdakı mahnını oxuyurlar.  
Al qırmızı al alovum,
Həmişəlik qal alovum.
Qırmızılığını ver mənə
Sarılığmı al alovum.
            Doğada olan bütün canlı varlıqlar, ölüm anında saraldıqlarına görə, Tanrıçılıqda hər şeyin sonu çatdıqda, yarpağın saralıb düşməsini, otların saralıb yox olmasını, adamların öləndə saralmasını görən adamoğlu sarı rəngi  ölüm nişanəsi kimi alımlamışdır. Qırmızı isə həmişəyaşar və sağlamlıq nişanıdır. Mahnıda “qırmızılığını ver mənə, sarılığımı al” deməsi, “xəstəliyimi al məni sağlam elə” anlamında işlənir.
           Sonra da        Ağırlığım , uğurluğum odda yansın
                                    Dərd-azarım köhnə ildə qalsın........deyə mahnılar oxuyub alovun üstündən hoppanırlar.
           Kosa ilə keçəl maraqlı oyunlar oynayırlar. Qaravəllilər deylir və bununla da şənlik sona yetir.
III-Xasda: Yer (torpaq) çərşənbəsi qarşılanır. Kənd oğlanları meşədən yazın ilk xəbərçisi olan bənövşə dərib yaxınlara, qohumlara paylayırlar. Yenə də xırmanda (meydanda) tonqal qalanır. Alov ətrafında şənlik davam edir, mahnılar oxunur, ətrafına yığılanlar torpaq mahnılarını oxuya- oxuya şənlik edirlər. Kosa ilə keçəl oynayır, qaravəlilər deyirlər.Yazın ilk xəbərçisi (müjdəsi) olan bənövşəni çağrırlar, mahnılar oxuyub şənlik edirlər.
Gəlir, ömrü gödək bənövşə,
Gəlir, bəxti çökük bənövşə.
Gəlir, könlü sökük bənövşə.
Gəlir, boyunu bükük bənövşə.
                          ******
--------------------------
------------------------.
Xızır, Xızır-İlyaz,
Bitdi çiçək gəldi yaz.                
                         ******                                                                             
Yağışdan yer bulanar
Yarıq torpaq sulanar
Ana torpaq bar verər,
El-obalar dolanar
                        *****  
Qar ətəyni yıxşırar.
Quşlar yazı çağırar.
Dağlar yaşıl don geyər.
Oğul-uşaq sevinər.
                        *****  
Qarlı dağlar açılar.
Çiçək-çəmən saçılar.
Torpaq bollu bar verər.
Bəxt qapısı açılar.
                         *****
Əkin biçin zamanı gələr.
Torpaq arpa buğda verər.
Elin obanın üzü gülər.
Oğul-uşaqlar sevinər.
                         *****
Topa bulud kükrənir,
Qara torpaq imrənir,
Anam xəmir yoğurur,
Ac-yalavac doyurur.
            Tonqal sönənə dək halayında şadlıqlar edilir. Bununla da, torpaq çərşənbəsi başa çatır.
“Anam xəmir yoğurur, Ac- yalavac doyurur”. Bu sözbitiyinə (cümləyə) kiçik bir aydınlıq gətirmək yaxşı olar. “Ac” sözü dilənçi anlamında işlənmişdir. Doğu türkləri peyğəmbərə, Qafkaz türkləri isə dərvişsayağı gəzərək bilik öyrədənlərə “yalavac” demişlər. Mahnı “anam qapıya gələn dilənçini də, peyğəmbər-dərviş kimi qarşılayıb doyurur” anlamında deyilmişdir. Yəni “qapıya gələn acsa, doyurub yola sal” deyir.
          IV-Xasda:  Yel (hava-külək) çərşənbəsini yenə də tonqal şənliyi ilə qarşılayırlar. Burada da tonqalın halaynda (ətrafında) şənlik edir, yel mahnılarını (nəğmələrini) oxuyurlar.
A yel baba, yel baba,
Gəl sən, bizə gəl baba.
Əl- ayağın var olsun
Sayrılığmı al baba.                
                        ******
Yel əsər, puçur olar.
Sellər-sula durular.                                                                                                                                  
Ağaclar çiçək açar.                                                                                                                                                                                                                 Aləmə ətir saçar.
                        ******
Ucmağın yeli əsər*.
Tumurcuqlar bükülər.
Düyüm-düyüm düyülər.
            Budaqlara düzülər.                            *Yəni Cənnət yeli əsər.
******
Bozat yelini əsdirər.**
Xızır qapını kəsdirər.
Paylayar tanrı payını.
Kimsəsizlərə yetirər.                      **Bozat-Xızırın atına deyilir.
                        ******
            Xızır bozatnı minər.
Eli-obanı gəzər.
Kürkü atar çiynindən.
Çiçəklərə bürünər.
Yel babanı çağıranlar bəzən ona Heydər deyərək ondan kömək istəyirdilər.
               Heydər-Heydər əs də gəl.
               Yeddi xırman bas da gəl.
               Xırmanmıza külək ver.                                                                 
               Əppək paynı kəs də gəl.
                                                            (Vikipediya Dəniz Karakurt)                              
             V-Xasda: Su çərşənbəsi keçirilir. Su çərşənbəsilə ilgili bir çox gələnək- görənəklər hələ də xalq arasında yaşayır. Bu çərşənbədə suyun kutsallığı önə çəkilir.  Evin qız-gəlini bulaqdan təzə su gətirirlər. Axar suyun içindən bolluq rəmzi olaraq dört daş götürülür. Evin dörd bucağına (küncünə) qoyulur. Tonqal qalanır el şənliyi başlayır.  Şənlik açıq havada alov halayında keçirilir. Oğlanlar-qızlar ortaya su ilə dolu bir qab qoyurlar. Bir kimsə əlində dolça, suyu yanlara (ətrafa) sarı çiləyir. Qalanları da xorla aşağdakı“su mahnısın”  oxuya-oxuya yallı gedirlər.
Topa bulud nəzilsin
Qar suları süzülsün.
Dağlar qarı ərisin.
Gen dərəni bürüsün.
******
Topa bulud oynasın
Göy şimşəyə boyansın.
Dağ-dərəni çalxasın.
Gur bulaqlar ağlasın*.
                                        *(Ağlasın o anlamda kı, bulaqların suyu çoxalsın)
******
            Bulud inildəyb çaxsın.
Dağlardan sellər axsın
Günəş nurunu salsın
Tumurcuqlar parlasın.
                        ******
Dağlar başı isinsin.                                                                                                                                                             Topa bulud görünsün
Yerə sular süzülsün                                                                                                                                                           Əlvan çiçək düzülsün
             Kosa və keçəl oynayıb, qaravəllilər deyirlər. Sonra da seçdikləri evə toplanaraq şənliyi davam etdirirlər, su falına baxırlar.
             VI-Xasda:  İlaxır çərşənbəsi keçirilir. Axşam üstü şər qarışanda hamı gömüt (qəbr) üstünə gedir ölülərinin üstündə ocaq qalayırlar. Sonra da gəlib qapıda evin hər bir üyəsinin adına tonqal qalayarlar. Xalq yazıçısı İsa Hüseynov (Muğanna) yazır: “İlaxır çərşənbəsində,  qaranlıq düşəndə bütün həyətlərdə, hər ölünün ruhuna bir tonqal qalanardı”. (İ.Muğanna.”İdeal”Bakı.2005.s. 126).  Sonra da, bütün el bir böyük xırmana toplanıb  qaladıqları tonqalın yörəsində  bu mahnını oxuyarlar
              Ələklər, ay ələklər,
              Çərmənir ağ biləklər.
Gəlir axır çərşənbə,
Hasil olur diləklər.                                                                                                                                                                                                                                                                                 *****
Yel gələr toz qopar.
             Ağacdan qoz qopar.
             Çilə gətirdiyin bəlanı.
             Sən özünlə apar.
*****
İlaxır çərşənbəsi.
Çərşənbənin gecəsi,
Keçəlin bəxti açılır.
Axır qismət çeşməsi.
Şənliyə cır-cındır geyimdə, qışın simgəsi olan kosa, təzə qırmızı geyimdə isə, yazın simgəsi (rəmzi) olan keçəl gəlir. Onlar məzəli səhnələr göstərir, qaravəllilər deyirlər. Axırda deyişirlər. 
   Yaz:   Əkəndə yox, biçəndə yox.
            Gətirirsən qarlı soyux.
            Yeyəndə olursan ortax
            Deyirsən qardaşınam bax.                 
                                    (Rəvayətə görə fəsillər qardaşdılar.)
                         *******
Qış.:     Bollu qarım məndə yağar.
            Qarım yerə yorğan olar.
            Torpağın varı bollanar.
             Obanın malı döllənər.
                        *******
Yaz:     Məni özünə qısqandın.
            Qardan yorğan saldın
            Qarının oğlağını qırdın.
            Onu özünə hünər sandın.
                         *******
Qış:      Buludları qaldırırsan.
             Yağışları yağdırırsan.
            Şimşəyi çaxdırırsan.
            Bulaqları ağladırsan.
                         ******
Yaz:     Quşlar səndən uçub qaçar.
            Qaranquçlar məndə uçar.
            Bülbüllər məndə oxuyar.
            Hər nə istəsən məndə var.
                                  *******
Qış:       Günəşdən sən güc aldın.
Çağladın, coşdun, ucaldın.
Axır məndən bac aldın.
İlan, çayan çıxartdın.
              İlaxır gecəsi oğlanlar ayrı, qız-gəlinlər ayrı evlərə toplanıb şənlik edirlər. Qızlar oğlanlara bayram şirniyyatı göndərir, oğlanlar da  heyvan kəsib,  yarsını qız-gəlinə göndərərlər. Qızlar; atıl- batıl çərşənbə, Bəxtim açıl çərşənbə deyib,  bir neçə çeşitdə olan yazğı (bəxt) falına (qulaq, su, kömbə və b.) baxarlar.  Oğlanlar şah-gizir oyunu oynayarlar. Şadlıq səhərə dək uzadılır. Hamı bacardığı dək danı (səhəri) oyaq açmağa çalışır. Danın ilk parıltısı görünəndə molla minarəyə qalxır, məscid olmayan yerdə bir hündür evdən əzan çəkir. Günəşi, kəlmeyi-şəhadət və əzanla qarşılayır. Bununla da ilaxır şənliyi başa çatır.                                                                                                                                                                                     
Yaz-Novruz bayramı: Mart aynın 21-in gecəsi Novruz bayramını bol süfrələrlə qarşılayırlar Xırmanda (meydanda) tonqal qalanır. Ətrafında şadlıqlar keçirilir, meydana yenə kosa, və keçəl gəlir, qaravəllilər deyilir. Kosa xurcunun ağzını açır, hamı törənə gətirdiyi şirniyyatı kosanın xurcununa tökür. Sonra Kosa xurcunun bir gözündən, Keçəl də o biri gözündən tuturlar “mənim payımdır” deyə dalaşırlar. Bu zaman xırmana uzun buynuzlu qırmızı geyimdə, hər yanı zınqrovlu, qotazlı keçi məliyə-məliyə gəlır. Kosaya kəllə vurur. Kosa yıxılır. Bu vaxt Keçəl keçinin qabağını kəsib deyir.                                                 
                          Keçim qıylı-qallıdı..
                          Buynuzu ala xallıdı
                            Gəl Kosaya toxunma.
                          Kosa iki canlıdı.              
              Mahnı qurtaran kimi, keçi birdə Kosaya hücum edir.  Kosa “vay qarnım” deyib yıxılır,  öldüm deyə bağırır və ölür. Keçəl yanında oturub ağlayır. “Vay Kosam öldü, Kosam kəfənsiz öldü…“ deyə qışın ölüm mahnısını oxuyar. Bununla da qış gedir, yaz gəlir. Gecə şənliyi qurtarır. Səhərisi ayın 22-də bayram şənlikləri başlayır. Üç gün bayram edilir. Qohumlar dostlar bir- birinin evlərinə qonaq gedirlər. Küsülülər barışırlar. Hətta bəzən qan yağıları (düşmənləri) arasında barışıqlıq olurdu
               Xızır çərşənbəsi ilə Novruz bayramının arası xasların (çərşənbələrin) gedişindən asılı olaraq 35- 40 gün çəkir. Bu arada olan, bütün 6 çərşənbənin hamısı kutsal (əziz) sayılır. Bu günlərdə ərgən oğlu olanlar, oğullarına qız alar, nişanlı oğlanlar böyük təntənə ilə qız evinə novruzluq apararlar.
               Yeni il- Novruz bayramının gəlişini öyən İ.Nəsimi deyir:        
Mövsimi- Novruzü neysani aşikar oldu yenə,
            Cöhrəsi dövrü bu gün nəqşü nigar oldu yenə,
            Nərgizi gör cam əlində, mey sunar ariflərə,
            Cümləsin məst eylədi, gəndi xumar oldu yenə.
            Saqiya cami gətir kim, mən uşatdın tövbəmi,
            Köhnə təqvimim mənim, bietibar oldu yenə.
                                                                          (İ.Nəsimi. “Əsərləri” V-cild. Bakı1985 s.228).
                           
             Teymur bəy Bayraməlibəyov  yazır: “ Zərdüştlük tanrıçılığın “günəşi kutlama” bayramını və Xızırın gəlişi bayramını siyasətinə uyğun gəlmədiyindən yasaqlamışdı. İslamiyətdən sonra da Xəlifə Əli bu bayramın (Novruz bayramının) ləğv edilməsi, aradan  götürülməsi üçün lazım olan bütün tədbirlərə əl atsa da, buna nail ola bilməmişdi.  Həzrət Əlidən sonra da Ömər bin Əbdüləzizin vaxtında 817-20 illərdə  Novruz bayramını, Əli bayramı kimi elan etmişdir.  (1913 –cü il “Qaspi” qəzetindən).
              Görünür Novruz bayramına artırılan, həzrəti Əli haqqındakı mahnı, Əlinin vaxtında yaradılmışdır. Mahnının farscadan çevrilməsi belədir.
                        “Gəl ey bahar bizə səadət gətir.
                          Gəl ey günəş qov bu qəmi, qüssəni,
                          Gəl ey iranın sahibi Əli
                          Çöllərimizin sahibəsi Şahrubanu
                          Alçaldılmış xəlifələrin yası olan Novruz səhəri
                          Əli al geyimlə taxta çıx.”
                                                                (Türk eli jurnalı 2012 fevral N.2 s. 24)
              Bu gün Novruz bayramı şənliyi xalqın yaddaşında başqa islam dini bayramları ilə yanaşı möhkəm kök salmışdır və islamın bayram şənliyinə çevrilmişdir. Bir müsəlman olaraq biz bunu normal hal kimi qarşılamalıyıq. 
              Qazax- Borçalı bölgələrində bu gün də 6 cərşənbə keçirilir. Hər 5 ildən bir  İlaxır çərşənbəsi, yeni il bayramı ilə birlikdə keçirilir. Amma elm-bilik mərkəzi olan Bakıda, çərşənbələri həm Tanrı, həm də doğa qanununa görə keçirilmir.  Xıdır Nəbi (Xızır) bayramı keçirilmir, ilaxır  çərşənbəsi torpaq çərşənbəsi ilə birlikdə keçirilir. Burada böyük yanlışlığa yol verilir. Çünki hər bir çərşənbənin özünəməxsus simgesi var və ona  uyğun keçirilmə qaydas ı var. Ona görə də çərşənbələri birləşdirmək düzgün deyil. İlaxır çərşənbənin Novruz bayramı ilə birləşməsi məntiqə daha uyğundur. Çünki hər ikisi də bayram niyyətlidir.
                 Bəxtiyar Tuncay yazır: “ Bu gün millətimizin çoxunda belə bir yanlış təsəvvür var ki, guya ulu babalarımız atəşpərəst olmuşlar. Zərdüştü azərbaycanlı sayanlar və hətta onun dininin  guya  keçmiş türk dini olduğunu iddia edənlər də var. Bu dinin nə türklərlə,  nə də azərbaycanlılarla heç bir əlaqəsi yoxdur.” İran şahı Daranın Bisutundakı kitabələrində türklərin Hürmüzdə hörmət etmədiklərini, onların atəşpərəst olmadıqlarıni yazaraq deyir: “Sakalar qəsbkar idilər, Ahura Məzdaya hörmət etmirdilər, mənsə Ahura Məzdaya hörmət edirdim. Ahura Məzdanın yardımı ilə onlarla istədyim kimi davrandım”. ( Bəxtiyar Tuncay  “Zərdütilik, tanrıçılıq və şamanizm”. Vikipediya). Yazıdan türklərin  Hürmüzdə hörmət etmədikləri və Daranın türklərə (sakalara) nifrət etdiyi aydın görünür. Amma Daradan sonra çox türklər Zərdüştiliyə dönmüşlər. Odur ki Tanrıçı türklər Hürmüzə nifrət, atəşpərəst türklər, hörmət etmişlər. 
              S. Mutəbərizli yazır: “Novruz bayramının nə əfsanəvi şəxsiyyətlərlə, nə atəşpərəstliklə, nə Zərdüştlüklə, nə də İslamla mənşə etibarı ilə bağlılığı yoxdur. Bu təbiət bayramıdır” (A.M.E.A.”Elmi axtarışlar XIV. Toplu 2005 səh. 15 )
              S. Mutəbərizlinin dediklərində bir az gerçəkliklər var. Bu bayram tanrıçılıqla doğanın sintezinin ürünüdür (məhsuludur). Bu bayramda yerinə yetirilən bütün gələnəklərdən aydın görünür ki, Novruz bayramı tanrıçılıq inancı olan dörd varlıqla bilqamıs Xızırla sıx bağlıdır. Səməninin əkilməsi əkinçiliklə, keçinin qatılması maldarlıqla, keçəl ilə kosanın ilgiliyi fəsillərlə sıx bağlıdır. Bütün şənliklərə  Xızırın qatılması da Tanrıçılığa bağlılığı göstərir. Son zamanlaradək, yaşlı nəsil Novruz bayramını, Yaz bayramı adlandırırdılar.
         Fars qaynaqlı tarixi ədəbiyyatlarda qeyd olunur ki, e.ö. V əsrdə fars şahı Cəmşid, Zərdüşt ilsırasını (təqvimini) yaradanda, gecə ilə gündüzün yaz bərabərliyinin mövsüm bayramını özünə yeni il kimi götürmüş adını da Novruz (yeni gün) bayramı deyə dəyişmişdir. Bəzi mənbələrdə deyilən hekayələrdən də görünür ki, bu bayram Cəmşitdən qabaqlar da edilirmiş. Bir rəvayətdə deyilir: Yazın gəlişi, ağacların çiçəklənmsi ilə əlaqədar olan yaz bayramını xalq keçirən zaman, şah Cəmşid bər-bəzəkli şahlıq geyimində xalqın arasına çıxırraq xalqa görünmüşdür. Bu zaman şahlarını aralarında görən xalq, sevinclə “novruz-novruz” ( yeni gün) deyə qışqırmışdır. Guya o dönəmdən də bayramın adı Novruz bayramı qalmışdır.
          Əslində bu əfsanə elə də usa (ağıla) sığan deyil. Ona görə ki, dünyanın gəncləşmə günü hesab edilən 21 mart Zərdüştdən çox illər, ən azı 4 min il öncə Xızır tərəfindən təməli qoyulmuş, yaz--gənclik bayramı kimi qəbul edilmişdir. Burada gecə ilə gündüzün tam dəqiqliklə bərabərliyi qeyd olunur. Novruz bayramı elmi dəlillərə əsaslanan bir bayramdır. Onu hər hansı bir əfsanəyə bağlamaq olmaz. Buradan belə sonluğa gəlmək olur ki, Novruz bayramının yaradıcısı Cəmşid şah yox, ondan bir neçə min il oncə yaşamış Xızır olmuşdur.
            Onu bildirmək gərəklidır ki, islam ilk öncədən şərq mifologiyasının bəzi qılıqlarını  (obrazlarını), gələnəklərini çox ustalıqla özününküləşdirmişdir. O cümlədən, ulu türklərin bilqamısları (peyğəmbərləri) olan, Oğuzu-Zülqərneyn, Xızırı -Xıdır və Yaz- Novruz bayramını- Əli bayramı kimi özününküləşdirmişdir ki, bu gün də bir çox türklər, onları İslam dini düşüncəsinin ürünü kimi anırlar.  

                                  Bitigin (kitabın) içindəkilər.
        XIZIR TÜRK XALQININ İLK BİLQAMISIDIR (PEYĞƏMBƏRİDİR).         
                                                                                                                                      Səh.
           Giriş-----------------------------------------------------------------------------1  
I- Bölüm: Dini inanc haqqında qısa söhbət------------------------------------ -1
II-Bölüm:Xızır kimdir, tarixi kimsədir yoxsa əfsanədir?---------------------5
III- Bölüm: Tanrı inancı haqqında-----------------------------------------------17
                     1.-Tanrıçılıq kuralları------------------------------------------------26
                     2.-Buta haqqında------------------------------------------------------35
                     3.-Tanrıçılıq fəlsəfəsi-------------------------------------------------38
IV-Bölüm: 1940 illərədək yaz (Novruz) bayramını necə keçirirdilər?---44

                                 İstifadə olunan ədəbiyyatlar.

A.M.E.A. “Elmi axtarışlar XIV toplu Bakı 2005.
Allahverdi R. “Təqvim mifləri və Novruz” Bakı 2013.
Abdulkarir İ. “Şamanizm”  Ankara1986.
Ağasıoğlu F. 9 bitik.I-II-III-cild. Bakı 2014.
Aleviligin gerçək tarixi və özü. Vikiped.
Azərbaycan fəlsəfəsi. Vikiped
Asif Ata. “On qutsal bitik” Bakı 2015
Banarlı N.S. “ Türk ədəbiyatı tarixi” İstanbul 1971.
Babayeva X.Ə. “ Azərbaycan folklorunda Xızır nəbi obrazı” Bakı 2013.
Baltaçı B. “Aleviliyin gerçək tarixi və özü” inter.
Bartold V. “Kırqızıya, istoriya, oçerk”  Frunze 1927.
Bezertinov “Bojestva” Vikiped.
Bezertinov R.N. “Tenqriyanstvo”. İnter.
Bəlaği S. “Quran qissələri” Bakı 1992.
“Bilqmıs dastanı”, Bakı, 1985
Buxari “Ənbiya” İnter.
Bhaqavata Gita” (tərcümə), Bakı, 1991
Vəliyev V, “Azərbaycan folkloru”. Bakı, 1985

Qaşqarlı M. “Lüğətül-türk” inter.
Qarapapaqlar dərgisi. Marneuli 2010 N 3.
Qacar C. “Vıydayuşeysiya sını drevnoqo, srednoqo Azerbaycana” Bakı 1995
Qurani-kərim (tərcümə)  Bakı  2004
Qəzənfəroğlu F. “Azərbaycan türklərinin dini-fəlsəfi dünyagörüşü” inter. Qumilyov L. “Qədim türklər” Bakı 1993.                                                                 -Deyləmi  “Müsnəd” inter.
“Dilçilik” Bjokspot.kom.Vikiped.
-Djovani P.K. “Puteşestvie” inter.
-Jan P.R. “Türklərin və Monqolların əsgi dinləri” inter.
Əliyev R. “Məxfilik qrifi, yaxud mif, fəlsəfə, din,dil düyüny” Bakı 2002.
Ərdoğan Çinar. “Ələviliyin gerçək tarixi və özy”
Yəsəvi Ə. “Hikmət” inter.
-Karakurt D. “Ensiklopedik kitab” 2011. Inter.
Karakurt D. “Türk əfsanə sözlüyü”2011.inter.
Karakurt D. “Terk söyləncə sözlüyü 2012.
Kaspi qəzeti 1913 il.
Kodar A. ”Tenqriyanstvo” inter.
Gəncəvi N. “İsgəndərnamə” Bakı 1982.
İlmiyə M. “ Sümerlər” inter.
“İncil” (tərcümə), Stokholm, 1991
Mayatəpək T. “İtmiş sivilizasiya” vikip.
Mamedov M. “Arxeoloqiya” dərgi. Inter.
Manna- açıq ensiklopediya. Vikiped.
Məhərrəmli B. “Türk dillərinin qədim leksikası” Bakı 2017
Muğanna İ. “İdeal” Bakı 2005.
Murad A. “Tenqriyanstvo” inter.
Müqəddəs kitab Bakı 2009.
Nağısoylu M. “Əsrarnamə” tərcüməsi Bakı 2005.
Nəbibəyli Z. “Türkəm tanrıçıyam və ya dön geri bax” Bakı 2009.
Nəbiyev A. “Azərbaycan xalq ədəbiyatı” Bakı 2009.
Nəsimi İ. “Əsərləri –V-cild “ Bakı 1985.
Osman Nuri Topbaş "İmandan Ehsana Təsəvvüf" Bakı 2009
Özdək R. “Türkün qızıl kitabı” Bakı 1993.
Ömürəliyev S. “Tenqrianstvo”. Vikiped.
Rzayev  N “Əcdadların izi ilə”,  Ba
Seyidov M, “Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları. Bakı 1983.

Süleymanov O. “Az-Ya” Bakı 1993.
Tanrı inancı.-Vikiped.
-Tirmizi “Təvsir” inter.
Turan D. “Göy tanrı” inter.
Tuncay B. “Göy tanrı” inter.

Xaqani Ə. “Seçilmiş əsərləri” Bakı 1987.
Xətai İ. “Dəhnamə” Bakı 1959.

Cəfərov N “Türk xalqları ədəbiyatı Bakı 2006.

Çətin İ “İslamiyətdən öncəki dönəm. Vikiped.
-“Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti”, Bakı, 1997

Fərəcov S. “Aşıq Qərib”. Vikiped.
Firdovsi “Şahnamə” Bakı 1982.
Freyd Z. “Etot çelovek Moisey” inter.
















1 yorum:

  1. Mən birisi məqaləni çox bəyəndim.Ə`la və hərtərəfli bir açıklamadır.Mənə lazim olan bir konudur. Yazılarımda yeri gələndə sizə və sizin bu məqalənizə də istinad edib sitat gətirəcəyəm. Ancaq onu bilmirəm ki sizdən sitat gətirəndə ,sizin elmi dərəcənizi necə yazım.Lütfən mümkün olsa onu mənə yazın. Mənim facebookum var : Farhad Cavadi Yekan Sadi https://www.facebook.com/farhad.cavadi . Sizinlə tanışdığıma çox sevindim.Sizə uğurlar və başarılar

    YanıtlaSil